________________ અંશ વર્તમાનમાં બંધાતા સજાતીય બીજા પ્રકારમાં વાઈ જાય તે સંક્રમણ. બંધાયેલા કર્મની સ્થિતિમાં અને રસમાં હ્રાસ કે વૃદ્ધિ થાય તે અનુક્રમે અપવર્તન અને ઉદ્વર્તના. ઉદયપ્રાપ્ત નહિ થયેલા કર્મોને પ્રયત્ન વિશેષથી ઉદયમાં લાવવા તે ઉદીરણા. મોહનીય કર્મના દલિકોને અમુક કાળની મુદત પૂરતું ઉદય વગેરેને અયોગ્ય બનાવવા તે ઉપશમના. કર્મોને ઉદ્વર્તના, અપવર્તના સિવાયના કરણોને અયોગ્ય બનાવવા તે નિધતિ અને કર્મોને સર્વકરણને અયોગ્ય બનાવવા તે નિકાચના. અર્થાત જેવા બાંધ્યા તેવા ભોગવવા જ પડે, આ સંક્રમ વગેરે આત્માના વીર્ય-વ્યાપારથી-મનવચનકાયાની સહાય દ્વારા આત્મશક્તિથી થાય છે, માટે તેને બંધનકરણ, સંક્રમકરણ, અપવર્તનાકરણ, ઉદ્વર્તનાકરણ, ઉદીરણાકરણ, ઉપશમતાકરણ, નિધત્તિકરણ અને નિકાચનાકરણ કહેવાય છે, કર્મસાહિત્યમાં આ કરણોની પ્રક્રિયા સૂક્ષ્મ છે, અને ઘણી મહત્ત્વની છે આત્મવિકાસનો ક્રમ - મિથ્યાત્વાદિ કર્મબંધના હેતુઓ જેમ જેમ ઓછા થતા આવે તેમ આત્માનું ગુણસ્થાન ઊંચું આવે એટલે કે આત્મિકઆધ્યાત્મિક વિકાસની અવસ્થા શ્રેષ્ઠ બને આવા ગુણસ્થાનક 14 છે, એ ગુણસ્થાનકોમાં વર્તતા જીવોની કેટલીક બાહ્યપ્રવૃત્તિ સરખી દેખાવા છતાં ઉપર ઉપરના ગુણસ્થાનકોમાં મિથ્યાત્વાદિ હેતુઓ ન હોવાથી અશુભ કર્મનો બંધ ઓછો થતો આવે છે અને ઉપર ઉપરના ગુણસ્થાનકોમાં કર્મના ઉદય વગેરે પણ ઘટતા આવે છે. જૈન દર્શને અનેરું કર્મવિજ્ઞાન પીરસ્યું છે. આ લેખમાં તેનું સામાન્ય દિગ્દર્શન માત્ર કર્યું છે. જૈન ધર્મનું અજોડ કર્મ વિજ્ઞાન 22
