________________ કર્મ શું કરે છે ? એ ચેતન આત્મામાં મિથ્યાત્વનો ભાવ, રાગાદિનો ભાવ પેદા કરે છે. શું સમજ્યા ? મોહનીય કર્મ માત્ર ભાવ પેદા કરે; પરંતુ “પ્રયત્ન” યાને વીર્યણ જે થાય છે, તે તો ચેતનનો ધર્મ, યેતનની વિશેષતા છે; પછી એ પ્રયત્ન ચાહ્ય વિચારણાનો હોય, વાણીનો હોય, કે વર્તાવનો હોય, પરંતુ એનો પ્રયત્ન થાય, એનું વીર્યણ થાય, એ ધર્મ ચેતનનો છે. ચેતનનું ચૈતન્ય એટલે શું ? જ્ઞાન અને વીર્ય. એ જડમાં ન હોય; તેમ કર્મ આ ન કરાવી શકે. કર્મ તો ઉર્દુ એને રોકે. જ્ઞાનાવરણ કર્મને વીર્યાન્તરાય કર્મ જ્ઞાન અને વીર્યને રોકે છે; પ્રગટ નહિ થવા દે. એટલે જેટલા પ્રમાણમાં જ્ઞાન અને વીર્ય પ્રગટ થાય, એટલા પ્રમાણમાં એ કર્મ તૂટ્યા માનવું પડે. આમ, સમજાશે કે વીર્યસ્કુરણ યાને પ્રયત્ન કર્મ નથી કરાવતું. એ તો આત્મા પોતે કરે છે, - હવે સમજવું સહેલું છે કે પૂર્વનાં મોહનીય કર્મ ઉદયમાં આવે એ તો અંતરમાં રાગાદિનો ભાવ પેદા કરે એટલું જ, પરંતુ એના પર જે રાગાદિભરી વિચારણા ચાલે, એવી વાણી બોલાય, કે એવો રાગાદિ ભર્યો કાયિક વર્તાવ થાય, એ તો આત્માની પોતાની વિશેષતા છે. અલબત એવી પ્રવૃત્તિમાં રાગાદિ સહાયક ખરા, પરંતુ પ્રવૃત્તિ તો જીવની પોતાની. દા.ત. પરસ્ત્રી પર દૃષ્ટિ પડતાં રાગ મોહનીય કર્મ ઉદયમાં આવ્યું તો ત્યાં અંતરમાં રાગનો ભાવ જાગ્યો. હવે જો જીવ એવી વિચારણા કરે કે, “આ કેવી સુંદર સ્ત્રી !' અગર બીજાને કહે કે “આ કેટલી મનોહર સ્ત્રી છે !' યા પોતે એ સ્ત્રીના ઉપર આંખ ચોંટાડી રાખે કે આંખથી કટાક્ષ કર્મની ભ્રમણામાં પુરુષાર્થનો નાશ ન કરો 37
