________________ (3) અથવા વિધાર્થીઓમાં અરસપરસ પ્રશ્નોત્તરી કરાવવાથી પણ ફુર્તિ આવે છે. (4) એમ, કોઈ યોજના મૂકવાથી - દા.ત. આ સપ્તાહમાં કે આજે યા 2-3 દિવસમાં આટલી ગાથા કરી આપશે, અથવા ભણાવેલું યાદ રાખી લેશે તેની પરીક્ષા લઈ ગુણાંક (માર્ક્સ) આપવામાં આવશે અને એના પર ઈનામો અપાશે; - આવી યોજનાથી પણ રસ પેદા થાય છે. અહીં કદાચ એમ પ્રશ્ન થાય કે એમ લાલચથી ભણેલાનો શો અર્થ ? પણ એનો ઉત્તર એ છે કે એક વાર એને રસ જગાડી ભણવામાં પ્રવૃત્તિ કરવા દો, પછી આપણી કૂનેહથી વચમાં કોઈ કથા કે સઝાયાદિ દ્વારા એવો વૈરાગ્યરસ પોષીએ કે એને તુચ્છ લાલચ પર ધૃણા થશે. પરંતુ પહેલાં તો ભણવામાં જોડીએ પછી જ આ સંભવિત ને ? એ આવો ને આવો હશે તો એને શું કહી શકાશે ? (5) રસ જગાડવા વિદ્યાર્થીઓને કોઈ સમૂહ-સ્નાત્ર, સંગીત, નજીકના તીર્થની યાત્રા કે નાસ્તારૂપ નાના સાધાર્મિક વાત્સલ્ય. વગેરેના કાર્યક્રમમાં જોડવાની પણ આવશ્યકતા છે. શિક્ષણ માટેના રસની જેમ પુત્રાદિ કે શિષ્યાદિને શિખામણ સાંભળવાનો રસ રહે એ માટે વિશેષ કરીને એ પણ જરૂરનું છે કે એની બીજી ચિંતાઓમાં આપણે રસ રાખીએ, એની જરૂરિયાતો સંભાળી લઈએ; એના રોગ આદિમાં સારી સરભરા કરીએ. એને એમ સચોટ બેસી જાય કે આ મારા પિતા કે ગુરુ પોતાની કાળજી કરતાં મારી કાળજી વિશેષ રાખે છે; મારા પર અથાગ વાત્સલ્ય ધરાવે છે. ઉપદેશકે ઉપદેશમાં શ્રોતાને રસ જાગે અને ટક્યો રહે એ શિક્ષણ-શિખામણ કેમ અપાય ? 135
