________________ બોદ્ધ દર્શનમાં આત્મા, પુનર્જન્મ આદિ કેટલીક બાબતોની વ્યવસ્થા એવી છે કે જે તેને નાસ્તિક માનવાને પ્રેરે. એકવાર ગૌતમબુદ્ધ શ્રાવસ્તી નગરીમાં અનાથપિંડકના આશ્રમમાં રહેલા હતા. ત્યારે માલુક્ય પુત્ર ભિક્ષ આવ્યા અને બોલ્યા “દેહ, આત્મા એક છે કે અનેક ? તથાગતને માટે મૃત્યુ બાદ જન્મ છે- કે નહીં ? આ પ્રશ્નોના આપ ઉત્તર આપી શકશો તો હું આપના પ્રત્યે શ્રદ્ધાશીલ રહી શકીશ અન્યથા નહીં !" ગૌતમબુદ્ધે કહ્યું : “આ પ્રકારના પ્રશ્નો અજ્ઞાનપૂર્ણ હોય છે. કોઈ પુરુષના બાણનું શલ્ય શરીરમાં રહી ગયું હોય અને તે કહે કે આ શલ્ય ત્યાં સુધી કાઢવા નહીં દઉં કે જ્યાં સુધી તેનો મારનાર બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય કે વેશ્ય હતો તેની મને ખબર ન પડે. તે કયા વર્ણનો હતો. શ્યામ કે ગોર ? કેવા કદનો હતો લાંબો, ઠીંગણો કે મધ્યમ ? આદિ આદિ. ગૌતમબુદ્ધ કહે છે કે આ અજ્ઞાની પુરુષ આ પ્રશ્નોના ઉત્તર મેળવ્યા વિના એમ જ પીડા ભોગવીને મરી જવાનો. બસ, એવી જ રીતે હે માલુક્ય ? આ તમારા પ્રશ્નો છે. જ્યારે તમને એ ખબર છે કે દુ:ખરૂપી શલ્યનો ઉચ્છેદ થઈ શકે છે, ત્યારે તમે અન્યાન્ય પ્રશ્નોમાં પોતાની જાતને અસ્થિર કેમ બનાવી દો છો ?' તાત્પર્ય કે બુદ્ધ આત્મા અને પુનર્જન્મના વિષયમાં સદા ય અવ્યક્ત કહેતા હતા. આત્માના વિષયમાં તેમણે જે સ્પષ્ટતા કરી તે એ હતી કે વિજ્ઞાન, વેદના, સંજ્ઞા , સંસ્કાર અને રૂપ એ પાંચ તત્ત્વોનું સમવાયીરૂપ એ આત્મા છે. આ બધાં કારણોથી કેટલાક લોકો બૌદ્ધ દર્શનને લોકાયતિકની સમીપ માને છે, પરંતુ વસ્તુસ્થિતિ એ છે કે બુદ્ધ પાછા પુણ્ય-પાપ, નિર્વાણ આદિ બધી વાતોમાં વિશ્વાસ વ્યક્ત કરતા હતા, રસ્તે ચાલતાં એમના પગમાં કાંટો [વિજ્ઞાન પર દર્શનનો અપૂર્વ વિજય 117]
