________________
છ દ્રવ્ય–પંચાસ્તિકાય–વિશ્વસંચાલન નહિ. નહિ તે પ્રશ્ન થાય કે છેડે એટલે ખાલી અવકાશ પૂરો થયા પછી આગળ શું ? માટે આકાશ અંતરહિત અનંત છે. એવા આકાશમાં જીવ અને પુગલ સર્વત્ર ગમનાગમન કરી શકતા હોય તે તે આજે જે વ્યવસ્થિત વિશ્વ દેખાય છે એ દેખાતા નહિ. બધું ખેરવિખેર, કયાંનું ક્યાં જઈ પડયું હત! પણ એવું નથી. આકાશનાં અમુક ભાગમાં જ જીવ અને જડ પુદગલાનું ગમનાગમન થાય છે. આકાશના જેટલા ભાગમાં એ બને છે, એટલા ભાગને લોક કાકાશ) કહેવાય છે. બાકીનાં ખાલી ભાગને અલોક (અલકાકાશ) કહેવાય છે. ત્યાં જીવ કે પુદ્ગલ નથી. (૪) ધર્માસ્તિકાય:-જીવ અને પુદ્ગલનું ગમનાગમન કાકાશમાં જ થાય. એનું નિયામક ધર્માસ્તિકાય છે. અર્થાત જેમ તળાવનાં જેટલા ભાગમાં પાણી છે તેટલા જ ભાગમાં માછલી હરી-ફરી શકે છે. માટે પાણી માછલીને ગતિમાં સહાયક કહેવાય છે. તેમ જીવ અને પુદગલની ગતિ (ગમનાગમન)માં સહાયક ધર્માસ્તિકાય, એ કાકાશમાં જ વ્યાસ છે, તેથી જીવ અને પુદ્ગલ એની સહાયથી માત્ર લેકમાં જ ગતિ કરી શકે છે.
(૫) અધર્માસ્તિકાયદ–વળી જેવી રીતે ઊભા રહેવા શીખનારા નાના બાળકને કે લાંબી બિમારીમાંથી ઊઠેલ માણસને ઊભા રહેવામાં કોઈને હાથ યા કઠેડા વગેરેને ટેકો સહાયક છે, તેમ જીવ અને પુદગલને ઊભા રહી શકવા, સ્થિર થઈ શકવામાં સહાયક કેઈ દ્રવ્ય છે. એ દ્રયનું નામ અધર્મા
