________________
નય અને નિક્ષેપ
૨૦૫ ત. મેહ શું કરે છે ? બધું યે અંતે નાશવંત છે. અહીં સમગ્રને એક સત્ કે નાશવંત સામાન્ય તરીકે જાણ્યું, તે સંગ્રહનય જ્ઞાન. દા. ત. “જીવ કહે કે અજીવ, બધુંય સત્ છે.” “તિજોરી શું, કે બંગલા શું, બધુંય નાશવંત છે. એમ અવાંતર સામાન્યમાં દા. ત. “વડ કહે કે પીપળા કહો, બધુંય વન છે.” આમ આ નય વિશેષને અગણ્ય ગણે છે.
૩. વ્યવહારનય – લેકવ્યવહાર મુજબ વસ્તુને માત્ર વિશેષ રૂપે જાણે છે. એ કહે છે કે એકલા સામાન્ય તરીકે કઈ વસ્તુ જ નથી, જે વ્યવહારમાં છે, જે ઉપગમાં આવે છે, તે વિશેષ જ છે. વડ પીપળે બાવળ વગેરેમાંનું કશું ન હેય એવી વૃક્ષ જેવી કઈ ચીજ છે? ના, જે છે તે કાં વડ છે, કાં પીપળો છે. માટે વિશેષ એ જ વસ્તુ છે.
૪. જીવનય – એથી ઊંડે જઈને અજુ એટલે સરળ સૂત્રથી વસ્તુને જાણે છે, અર્થાત્ વર્તમાન અને પિતાની જ વસ્તુ હોય તેને જ વસ્તુ તરીકે જાણે છે. દા. ત. વાઈ ખેંચાઈ ગયેલું નહિ, કિંતુ હાલમાં મોજુદ હોય તેટલા ધન પર કહેવાય છે કે “મારી પાસે આટલું ધન છે.” એમ કોઈનું સાચવત હોય તેના પર નહિ, કિંતુ પિતાની માલિકીનું હોય તેના પર કહેવાય છે કે “હું હજારપતિ છું,” કે “લાખપતિ છું.” વગેરે. આ જુસૂત્ર નયનું જ્ઞાન છે.
૫. શબ્દ (સાંપ્રત)નય - એથી ઊંડે જઈને વસ્તુને સમાન લિંગ-વચનવાળી હોય ત્યાં સુધી જ એને એ રૂપે " જાણે છે. લિંગ-વચન જુદા પડતાં વસ્તુને જુદી કહે છે. દા.
