________________
ધર્મધ્યાનના દશ પ્રકારો
૧૬૯ થફલધ્યાનનાં ૪ પ્રકાર-૧. પૃથફત્ત્વ વિક સવિચાર પૃથકત્વ અચાન્ય પદાર્થો પર ધ્યાન જવાથી વિવિધતા. વિતર્ક=૧૪ પૂર્વગત શ્રત. વિચાર પદાર્થ, શબ્દ અને ત્રિવિધ યેગમાં પરસ્પર સંચરણ, આ ત્રણ ખાસિયતવાળું તે પૃથકત્ત્વવિતર્કસવિચાર શુક્લધ્યાન કહેવાય. ૨. એકત્વ-વિતર્કઅવિચાર ધ્યાન, આમાં એકત્વ અચાન્ય નહિ પણ એક જ પદાર્થનું આલંબન હોય છે. તથા અવિચાર અર્થાત્ પૂર્વોક્તવિચાર(–સંચરણ)રહિત હોય છે. આ બન્ને ધ્યાન પૂર્વધર મહર્ષિ કરી શકે. ૩. સૂમક્રિયાઅપ્રતિપાતી અર્થાત્ મેક્ષે જતાં સંસારને અંતે બાદર મનવચન-કાયેગના અને સૂક્ષ્મ વચનગમનગના નિષેધ કરનાર અને જેમાં સૂક્ષ્મ કાગ અપ્રતિપાતી એટલે કે નષ્ટ નહિ, ઊભે છે, એવી આત્મપ્રકિયા. ૪. વ્યછિન્ન કિયા-અનિવૃત્તિ ધ્યાન. અર્થાત જેમાં સૂક્ષ્મ કાયયે પણ નષ્ટ થઈ ગયું છે એવી શેલેશી અવસ્થા. અહીં સર્વ કર્મને નાશ થઈ મેક્ષ મળે છે.
ધર્મધ્યાનના દશ પ્રકારે આવશ્યકસૂત્રના “ચઉહિં ઝાણે હિં' પદના ભાષ્યમાં ધ્યાનના પ્રસંગમાં વિશેષરૂપે ધ્યાનશતકમાં ઉપરોક્ત આર્તા–રૌદ્ધ વગેરે ચાર પ્રકારના ધ્યાન પૈકી દરેક ઉપર ૧૦-૧૨ મુદ્દાએના આધારે સુંદર પ્રતિપાદન કરેલું છે. એથી તે તે ધ્યાનના અધિકારી, લિંગ, લક્ષણ, ફળ વગેરે, અને વિશેષ કરીને શુભ ધ્યાનનો વિષય, વિસ્તારથી વિચારવામાં આવેલ જેન. સ. ૫. ૧૨
