Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
* ભગવાન શ્રી કુંદકુંદ-કહાનજૈનશાસ્ત્રમાળા પુષ્પ-૪ *
કવિવર અધ્યાત્મપ્રેમી પંડિત
શ્રી દૌલતરામજી કૃત
છ ઢાળા
[ ટીકા સહિત ]
F
: પ્રકાશક: શ્રી દિગંબર જૈન સ્વાધ્યાયમંદિર ટ્રસ્ટ,
સોનગઢ-૩૬૪ ૨૫૦ (સૌરાષ્ટ્ર)
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
અત્યાર સુધી છપાયેલ કુલ પ્રત : ૧૬,૮OO એકાદશાવૃત્તિ પ્રત : ૩,૦૦૦ * વિ. સં. ૨૦૫૪
પ્રાપ્તિ સ્થાન દિ. જૈન સ્વાધ્યાયમંદિર ટ્રસ્ટ (સોનગઢ)
તરફથી પ્રકાશન
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
Thanks & Our Request
This shastra has been kindly donated by Hevika Foundation (hastè Kamal, Vijen, Hemal Bhimji Shah and Family), London, UK who have paid for it to be "electronised" and made available on the internet.
Our request to you:
1) We have taken great care to ensure this electronic version of Chha Dhala is a faithful copy of the paper version. However if you find any errors please inform us on rajesh@AtmaDharma.com so that we can make this beautiful work even more accurate.
2) Keep checking the version number of the on-line shastra so that if corrections have been made you can replace your copy with the corrected one.
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
Version Number L 001
Version History Date
Changes 8 Dec 2002 First electronic version.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
પરમ પૂજ્ય અધ્યાત્મમૂર્તિ સદ્દગુરુદેવ શ્રી કાનજીસ્વામી
Please inform us of any errors on Rajesh@Atma Dharma.com
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
પ્રસ્તાવના
કવિવર પંડિત દૌલતરામજી કૃત “છત્ઢાલા જૈનસમાજમાં સારી રીતે પ્રચલિત છે. ઘણા ભાઈ-બહેનો તેનો નિત્ય પાઠ કરે છે; જૈન પાઠશાળાઓનું તે એક પાઠ્ય પુસ્તક છે. સંવત ૧૮૯૧ ના વૈશાખ સુદ ૩ (અક્ષય ત્રીજ) ના રોજ ગ્રંથકારે તે રચ્યું હતું. આ ગ્રંથમાં ધર્મનું સ્વરૂપ ટૂંકામાં સારી રીતે બતાવવામાં આવ્યું છે, અને તે બાળકથી માંડી વૃદ્ધ સુધી સર્વે જીવો તરત સમજી શકે તેવી સરળ ભાષામાં આપવામાં આવ્યું છે.
આ ગ્રંથમાં છ ઢાળ (છ પ્રકરણો) છે; તેમાં આવતા વિષયો ટૂંકમાં હવે પછી આપવામાં આવે છે:
જીવની અનાદિની સાત ભૂલો આ ગ્રંથની બીજી ઢાળમાં જીવની, અનાદિની ચાલી આવતી, સાત ભૂલોનું સ્વરૂપ આપવામાં આવ્યું છે. તે ટૂંકમાં નીચે મુજબ છે:
૧. “શરીર તે હું છું' એમ જીવ અનાદિથી માની રહ્યો છે, તેથી હું તેને હલાવી-ચલાવી શકું, શરીરનાં કાર્યો હું કરી શકું, શરીર સારું હોય તો મને લાભ થાય એ વગેરે પ્રકારે તે શરીરને પોતાનું માને છે; આ મહા ભ્રમ છે. આ જીવતત્ત્વની ભૂલ છે એટલે કે જીવને તે અજીવ માને છે.
૨. શરીરની ઉત્પત્તિથી જીવનો જન્મ અને શરીરના વિયોગથી જીવનું મરણ તે માને છે, તેમાં અજીવને જીવ
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
[૪]
માને છે, આ અજીવતત્ત્વની ભૂલ છે.
૩. મિથ્યાત્વ-રાગાદિ પ્રગટ દુ:ખ દેનારાં છે, છતાં તેનું સેવન કરવામાં સુખ માને છે. આ આસ્રવતત્ત્વની ભૂલ છે.
૪. શુભને લાભદાયક અને અશુભને નુકસાનકારક તે માને છે, પણ તત્ત્વદષ્ટિએ તે બન્ને નુકસાનકારક છે એમ તે માનતો નથી. આ બંધતત્ત્વની ભૂલ છે.
૫. સમ્યજ્ઞાન તથા તે પૂર્વકનો વૈરાગ્ય જીવને સુખરૂપ છે, છતાં તે પોતાને કષ્ટ આપનાર અને ન સમજાય એવાં છેએમ જીવ માને છે. તે સંવરતત્ત્વની ભૂલ છે.
૬. શુભાશુભ ઇચ્છાઓને નહિ રોકતાં, ઇન્દ્રિયોના વિષયો પ્રત્યે ઇચ્છા કર્યા કરે છે તે નિર્જરાતત્ત્વની ભૂલ છે.
૭. સમ્યગ્દર્શનપૂર્વક જ પૂર્ણ નિરાકુળતા પ્રગટ થાય છે, અને તે જ ખરું સુખ છે-એમ ન માનતાં, બાહ્ય વસ્તુઓની સગવડોથી સુખ મળી શકે એમ જીવ માને છે તે મોક્ષતત્ત્વની ભૂલ છે.
ઉ૫૨ની ભૂલોનું ફળ
આ ગ્રંથની પહેલી ઢાળમાં આ ભૂલોનું ફળ બતાવ્યું છે. આ ભૂલોનું ફળ જીવને સમયે સમયે અનંત દુ:ખનો ભોગવટો છે; એટલે કે ચારે ગતિઓમાં-મનુષ્ય, દેવ, તિર્યંચ કે નારક તરીકે જન્મી-મી દુઃખ ભોગવે છે. લોકો દેવગતિમાં
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
[૫]
સુખ માને છે પણ તે ભ્રમણા છે-ખોટું છે. ગાથા ૧૫-૧૬માં તે સ્પષ્ટ બતાવવામાં આવ્યું છે.
આ ગતિઓમાં મુખ્ય ગતિ નિગોદ-એકેન્દ્રિયની છે, સંસારદશામાં વધારેમાં વધારે કાળ જીવ તેમાં કાઢે છે. તે અવસ્થા ટાળી બેઇન્દ્રિયથી પંચેન્દ્રિય ભાગ્યે જ થાય છે; અને તેમાં પણ મનુષ્યપણું પ્રાપ્ત કરવું તો અતિ-અતિ દીર્ઘકાળે બને છે, એટલે કે જીવ મનુષ્યભવ ‘લગભગ નહિવત્ ' પામે છે. ધર્મ પામવાનો સમય
જીવને ધર્મ પામવાનો મુખ્ય સમય મનુષ્યપણું છે; તેથી જો જીવ ધર્મ સમજવાની શરૂઆત કરે તો તે કાયમને માટે દુ:ખ ટાળી શકે. પરંતુ મનુષ્યભવમાં પણ કાં તો ધર્મનો યથાર્થ વિચાર કરતો નથી, અગર તો ધર્મને નામે ચાલતી અનેક મિથ્યા માન્યતાઓમાંથી કોઈને કોઈ ખોટી માન્યતાને ગ્રહણ કરે છે અને કુદેવ, કુગુરુ, તથા કુશાસ્ત્રમાં તે ફસાઈ જાય છે; અથવા તો ‘બધા ધર્મો એક છે' એમ ઉપલક દષ્ટિએ માની લઈને બધાનો સમન્વય કરવા લાગે છે અને પોતાની એ ભ્રમણાવાળી બુદ્ધિને, વિશાળ બુદ્ધિ માનીને અભિમાન સેવે છે; કદી તે જીવ સુદેવ, સુગુરુ અને સુશાસ્ત્રનું બાહ્ય સ્વરૂપ સમજે તોપણ પોતાનું ખરું સ્વરૂપ સમજવા જીવ યથાર્થ પ્રયાસ કરતો નથી તેથી તે ફરીને સંસારચક્રમાં રખડી પોતાનો મોટામાં મોટો કાળ નિગોદએકેન્દ્રિયપણામાં કાઢે છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
[૬] મિથ્યાત્વનું મહાપાપ ઉપર કહ્યું તે બધાનું મૂળકારણ પોતાના સ્વરૂપની જીવને ભ્રમણા છે. પરનું હું કરી શકું, પર મારું કરી શકે, પરથી મને લાભ થાય, પરથી મને નુકશાન થાય-એવી મિથ્યા માન્યતાનું નિત્ય અપરિમિત મહાપાપ દરેક ક્ષણે જીવ સેવ્યા કરે છે, તે મહાપાપને શાસ્ત્રીય પરિભાષામાં મિથ્યાદર્શન કહેવામાં આવે છે. તેના ફળ તરીકે ક્રોધ, માન, માયા, લોભ જે પરિમિત પાપ છે તેને તીવ્ર કે મંદપણે સેવે છે. જીવો ક્રોધાદિકને પાપ ગણે છે, પણ તેનું મૂળિયું મિથ્યાદર્શનરૂપ મહાપાપ છે તેને તેઓ ઓળખતા નથી, તો પછી તેને ટાળે કયાંથી?
વસ્તુનું સ્વરૂપ વસ્તુસ્વરૂપ કહો કે જૈનધર્મ કહો, તે બન્ને એક જ છે. તેનો વિધિ એવો છે કે પહેલાં મોટું પાપ છોડાવી પછી નાનું પાપ છોડાવે છે, માટે મહાપાપ શું અને નાનું પાપ શું તે પ્રથમ સમજવાની ખાસ જરૂર છે.
૧-જુગાર, ૨-માંસભક્ષણ, ૩-મદિરાપાન, ૫-વેશ્યાગમન, પ-શિકાર, ૬-પરનારીનો સંગ અને ૭-ચોરી-એ સાત જગતમાં મોટા વ્યસનો ગણાય છે, પણ એ સાતે વ્યસનો કરતાં મિથ્યાત્વ તે મહાપાપ છે, તેથી તેને પ્રથમ છોડાવવાનો જૈનધર્મનો ઉપદેશ છે; છતાં ઉપદેશકો, પ્રચારકો અને અગ્રેસરોનો મોટો ભાગ મિથ્યાત્વના યથાર્થ સ્વરૂપથી અજાણ છે; આ સ્થિતિમાં મહાપાપરૂપ મિથ્યાત્વ
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
ટાળવાનો ઉપદેશ તેઓ ક્યાંથી આપી શકે? તેઓ “પુણ્ય'ને ધર્મમાં સહાયક માની તેના ઉપદેશની મુખ્યતા કરે છે; એ પ્રમાણે ધર્મને નામે મહા મિથ્યાત્વરૂપી પાપને અવ્યક્ત રીતે પોષે છે. આ ભૂલ જીવ ટાળી શકે તે માટે સમ્યગ્દર્શન અને મિથ્યાદર્શન તથા સમ્યજ્ઞાન અને મિથ્યાજ્ઞાનનું સ્વરૂપ આ ગ્રંથની ત્રીજી અને ચોથી ઢાળમાં આપેલ છે. આનો અર્થ એવો નથી કે શુભને બદલે અશુભભાવ જીવે કરવા પણ શુભ ભાવને ધર્મ કે ધર્મમાં સહાયક માનવો નહીં, નીચલી અવસ્થામાં શુભ ભાવ થયા વિના રહે નહીં, પણ તેને ધર્મ માનવો તે મિથ્યાત્વરૂપ મહાપાપ છે.
સમ્યગ્દષ્ટિની ભાવના પાંચમી ઢાળમાં બાર ભાવનાનું સ્વરૂપ આપ્યું છે; સમ્યગ્દષ્ટિ જીવને જ આ ખરી ભાવના હોય છે.
સમ્યગ્દર્શનથી જ ધર્મની શરૂઆત થાય છે, તેથી સમ્યગ્દષ્ટિ જીવને જ આ બાર પ્રકારની ભાવના હોય છે, તેમાં જે શુભ ભાવ થાય છે તેને તે ધર્મ માનતા નથી પણ બંધનું કારણ માને છે, જેટલો રાગ ટળે છે તથા સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાનની જે દઢતા થાય છે તેને તે ધર્મ માને છે, તેથી તેને સંવર-નિર્જરા થાય છે. અજ્ઞાનીઓ તો શુભ ભાવને ધર્મ અથવા ધર્મમાં સહાયક માને છે તેથી તેમને આ ખરી ભાવના હોતી નથી.
સમ્યક્રશ્ચારિત્ર તથા માવત સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ પોતાના સ્વરૂપમાં સ્થિર રહે તેને
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
[૮] સમ્યક્રચારિત્ર કહેવામાં આવે છે, અને તેમાં સ્થિર રહી શકે નહિ
ત્યારે તેને શુભભાવરૂપ અણુવ્રત કે મહાવ્રત હોય છે, પણ તેમાં થતા શુભ ભાવને તે ધર્મ માનતા નથી; તે વગેરેનું સ્વરૂપ છઠ્ઠી ઢાળમાં કહ્યું છે. દ્રવ્યાર્થિકનયે નિશ્ચયનું સ્વરૂપ અને તેના
આશ્રયે થતો શુદ્ધપર્યાય આત્માનો સ્વભાવ ત્રિકાળી શુદ્ધ અખંડ ચૈતન્યમય છે એ સમ્યગ્દર્શનનો તથા નિશ્ચયનયનો વિષય હોવાથી દ્રવ્યાર્થિક નયે આ ત્રિકાળી શુદ્ધ અખંડ ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માને “નિશ્ચય” કહેવામાં આવે છે, આત્માનો તે ત્રિકાળી સામાન્ય ભાવ દ્રવ્યાર્થિકનયે આત્માનું સ્વરૂપ છે, એ ત્રિકાળી શુદ્ધતા તરફના વલણથી જીવનો જે શુદ્ધ પર્યાય પ્રગટે છે તે શુદ્ધ પર્યાયને
વ્યવહાર” કહેવામાં આવે છે, તે સદ્ભુત વ્યવહાર છે. અને અવસ્થામાં જે વિકાર કે રાગનો અંશ રહે છે તે પર્યાય જીવનો અસદ્દભૂત વ્યવહાર છે; અસદ્ભુત વ્યવહાર જીવનું પરમાર્થ સ્વરૂપ નહિ હોવાથી ટળી શકે છે, અને તેથી નિશ્ચયનયે તે જીવનું સ્વરૂપ નથી એમ સમજવું. પર્યાયાર્થિકનયે નિશ્ચય અને વ્યવહારનું સ્વરૂપ
-અથવાનિશ્ચય અને વ્યવહાર પર્યાયનું સ્વરૂપ
ઉપર કહેલ સ્વરૂપ નહિ જાણનાર જીવો શુભ કરતાં કરતાં ધર્મ (શુદ્ધતા) થાય એમ માને છે અને તેઓ શુભને વ્યવહાર માને છે તથા તે કરતાં કરતાં ભવિષ્યમાં નિશ્ચય
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
[૯]
(શુદ્ધભાવ-ધર્મ) થશે એમ તેઓ માને છે-આ એક મહાન ભૂલ છે; તેથી તેનું સાચું સ્વરૂપ અહીં ટૂંકમાં આપવામાં આવે છે
સમ્યગ્દષ્ટિ જીવને નિશ્ચય (શુદ્ધ) અને વ્યવહાર (શુભ) એવા ચારિત્રના મિશ્ર પર્યાય નીચલી અવસ્થામાં એક વખતે હોય છે. કોઈ વખતે નિશ્ચય (શુદ્ધ ભાવ) મુખ્યપણે હોય છે કોઈ વખતે વ્યવહાર (શુભભાવ) મુખ્યપણે હોય છે. આનો અર્થ એવો છે કે સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ પોતાના સ્વરૂપમાં સ્થિર રહે તેનું નામ નિશ્ચયપર્યાય (શુદ્ધતા) છે, અને તેમાં સ્થિર રહી શકે નહિ ત્યારે સ્વલક્ષ અશુભભાવ ટાળી શુભમાં રહે અને તે શુભને ધર્મ માને નહીં, તેને વ્યવહારપર્યાય (શુભપર્યાય) કહેવામાં આવે છે, કેમકે તે જીવને શુભપર્યાય થોડા વખતમાં ટળી શુદ્ધ પર્યાય પ્રગટે છે; આ અપેક્ષા લક્ષમાં રાખી વ્યવહાર સાધક અને નિશ્ચય સાધ્ય-એમ પર્યાયાર્થિકન કહેવામાં આવે છે; તેનો અર્થ એવો છે કે સમ્યગ્દષ્ટિનો શુભ પર્યાય ટળી ક્રમે ક્રમે શુદ્ધ પર્યાય થતો જાય. આ બન્ને પર્યાયો હોવાથી તે પર્યાયાર્થિકનયનો વિષય છે. આ ગ્રંથમાં કેટલેક ઠેકાણે નિશ્ચય અને વ્યવહાર એવા શબ્દો વાપરવામાં આવ્યા છે, ત્યાં તેનો આ અર્થ સમજવો. વ્યવહાર (શુભભાવ) નો વ્યય તે સાધક અને નિશ્ચય (શુદ્ધભાવ) નો ઉત્પાદ તે સાધ્ય એવો તેનો અર્થ થાય છે. તેને ટૂંકામાં “વ્યવાર સાધક, નિશ્ચય સાધ્ય' એમ પર્યાયાર્થિકનકે કહેવામાં આવે છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
[૧૦] બીજા વિષયો
આ પુસ્તકમાં બહિરાત્મા, અંતરાત્મા, પરમાત્મા વગેરે વિષયોનું સ્વરૂપ આપવામાં આવ્યું છે. બહિરાત્મા તે મિથ્યાષ્ટિનું બીજું નામ છે, કેમકે બહારના સંયોગ, -વિયોગ, શરીર, રાગ, દેવ-શાસ્ત્ર-ગુરુ આદિથી ખરેખર (પરમાર્થી પોતાને લાભ થાય એમ તે માને છે. અંતરઆત્મા તે સમ્યગ્દષ્ટિનું બીજું નામ છે: કેમકે પોતાના અંતરથી જ એટલે કે મારા ત્રિકાળી શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વરૂપના લક્ષે જ મને લાભ થઈ શકે એમ તે માને છે. પરમાત્મા તે આત્માની સંપૂર્ણ શુદ્ધ અવસ્થા છે. આ સિવાય બીજા અનેક વિષયો આ ગ્રંથમાં લેવામાં આવ્યા છે; તે બધા કાળજીપૂર્વક સમજવાની જરૂર છે.
પાઠકોને વિનંતી પાઠકોએ આ પુસ્તકનો સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિથી અભ્યાસ કરવો; કેમકે સન્શાસ્ત્રનો ધર્મબુદ્ધિ વડે અભ્યાસ તે સમ્યગ્દર્શનનું કારણ છે; આ ઉપરાંત શાસ્ત્રાભ્યાસમાં નીચેની બાબતો ખાસ ખ્યાલમાં રાખવી:
૧. સમ્યગ્દર્શનથી જ ધર્મની શરૂઆત થાય છે.
૨. સમ્યગ્દર્શન પામ્યા સિવાય કોઈપણ જીવને સાચાં વ્રત, સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, તપ, પ્રત્યાખ્યાન વગેરે હોય નહીં. કેમકે તે ક્રિયા પ્રથમ પાંચમે ગુણસ્થાને શુભભાવરૂપે હોય છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
[૧૧] ૩. શુભભાવ જ્ઞાની અને અજ્ઞાની એ બન્નેને થાય છે. પણ અજ્ઞાની તેનાથી ધર્મ થશે એમ માને છે અને જ્ઞાનીને બુદ્ધિમાં તે હેય હોવાથી તેનાથી કદી ધર્મ ન થાય એમ તે માને છે.
૪. આ ઉપરથી ધર્મીને શુભ ભાવ હોતો જ નથી એમ સમજવું નહીં, પણ શુભ ભાવને ધર્મ કે તેથી ક્રમે ક્રમે ધર્મ થશે એમ તે માનતો નથી-કેમકે અનંત વીતરાગોએ તેને બંધનું કારણ કહ્યું છે.
પ. એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યનું કાંઈ કરી શકે નહીં, પરિણમાવી શકે નહીં, પ્રેરણા કરી શકે નહીં, લાભ-નુકશાન કરી શકે નહીં. , પ્રભાવ પાડી શકે નહીં, અસર, મદદ કે ઉપકાર કરી શકે નહીં, મારી-જીવાડી શકે નહીં એવી દરેક દ્રવ્ય-ગુણપર્યાયની સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતા અનંત જ્ઞાનીઓએ પોકારી-પોકારીને કહી છે.
૬. જિનમતમાં તો એવી પરિપાટી છે કે પહેલાં સમ્યકત્વ હોય પછી વ્રત હોય; હવે સમ્યકત્વ તો સ્વ-પરનું શ્રદ્ધાન થતાં થાય છે, તથા તે શ્રદ્ધાન દ્રવ્યાનુયોગનો અભ્યાસ કરતાં થાય છે; માટે પહેલાં દ્રવ્યાનુયોગ અનુસાર શ્રદ્ધાન કરી સમ્યગ્દષ્ટિ થવું.
૭. પહેલે ગુણસ્થાને જિજ્ઞાસુ જીવોને શાસ્ત્રનો અભ્યાસ, વાંચન-મનન, જ્ઞાની પુરુષનો ધર્મોપદેશ સાંભળવો, નિરંતર તેમના સમાગમમાં રહેવું, દેવદર્શન, પૂજા,
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
[૧૨] ભક્તિ, દાન વગેરે શુભ ભાવો હોય છે; પરંતુ પહેલે ગુણસ્થાને સાચાં વ્રત, તપ વગેરે હોતાં નથી.
ઉપલક દષ્ટિએ જોનારને નીચેની બે શંકા થવાનો સંભવ છે:
(૧) આવા કથન સાંભળવાથી કે વાંચવાથી લોકોને ઘણું નુકસાન થવા સંભવ છે. (૨) હાલ લોકો જે કાંઈ વ્રત, પચ્ચકખાણ, પ્રતિક્રમણાદિ ક્રિયા કરે છે તે છોડી દેશે.
તેનો ખુલાસો નીચે પ્રમાણે છે:
સત્યથી કોઈ પણ જીવને નુકસાન થાય એમ કહેવું તે ભૂલભરેલું છે અર્થાત્ અસત્ કથનથી લોકોને લાભ થાય એમ માનવા બરાબર થાય છે. સત્ સાંભળવાથી કે વાંચવાથી જીવોને કદી નુકસાન થાય જ નહિ અને વ્રત-પચ્ચખાણ કરનારાઓ જ્ઞાની છે કે અજ્ઞાની છે તે જાણવાની જરૂર છે. જો તેઓ અજ્ઞાની હોય તો તેને સાચાં વ્રતાદિ હોતાં જ નથી તેથી તે છોડવાનો પ્રશ્ન જ નથી. જો વ્રત કરનાર જ્ઞાની હશે તો છત્ર દશામાં તે વ્રત છોડી અશુભમાં જશે તેમ માનવું ન્યાયવિરુદ્ધ છે. પરંતુ એમ બને કે તે ક્રમે ક્રમે શુભભાવને ટાળી શુદ્ધને વધારે. પણ તે તો લાભનું કારણ છે, નુકશાનનું કારણ નથી. માટે સત્ય કથનથી કોઈને નુકશાન થાય નહિ. આ કથનનું ખાસ મનન કરવાની જરૂર છે.
જિજ્ઞાસુઓ કંઈ વિશેષ સ્પષ્ટ ખુલાસાથી સમજી શકે તે વાત લક્ષમાં રાખીને બ્રહ્મચારી ભાઈશ્રી ગુલાબચંદજીએ
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
યથાશય શુદ્ધિ-વૃદ્ધિ કરી છે. કાર્તિક સુદ ૧૫, સં. ૨૦૧૮ સોનગઢ (સૌરાષ્ટ્ર)
રામજી માણેકચંદ દોશી
(પ્રમુખ) શ્રી દિ. જૈન સ્વા. મંદિર ટ્રસ્ટ,
આ આવૃત્તિનું નિવેદન આ પુસ્તક એટલું લોકપ્રિય છે કે તેની ઘણી આવૃત્તિઓ પ્રસિદ્ધ થઈ ગઈ છે. તે બધી ખલાસ થઈ જતાં ફરીથી આ સચિત્ર આવૃત્તિ છપાવી છે.
છ ઢાળામાં બતાવેલ વસ્તુસ્વરૂપ યથાર્થપણે સમજીને જિજ્ઞાસુઓ આત્મહિત સાધો એવી ભાવના. સોનગઢ
સાહિત્ય પ્રકાશન સમિતિ માગશર સુદ ૫
શ્રી દિ. જૈન સ્વાધ્યાયમંદિર ટ્રસ્ટ, સં. ૨૦૩૫
સોનગઢ (સૌરાષ્ટ્ર)
*
વ્રત-સંયમ કયારે?શંકા- દ્રવ્યાનુયોગરૂપ અધ્યાત્મ-ઉપદેશ છે તે ઉત્કૃષ્ટ છે, અને તે ઉચ્ચ દશાને પ્રાપ્ત હોય તેને જ કાર્યકારી છે પણ નીચલી દશાવાળાઓને તો વ્રત-સંયમ આદીનો જ ઉપદેશ આપવો યોગ્ય છે.
સમાધાનઃ- જિનમતમાં તો એવી પરિપાટી છે કે પહેલાં
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
[૧૪] સમ્યકત્વ હોય પછી વ્રત હોય; હવે સમ્યકત્વ તો સ્વ-પરનું શ્રદ્ધાન થતાં થાય છે તથા તે શ્રદ્ધાન દ્રવ્યાનુયોગનો અભ્યાસ કરતાં થાય છે; માટે પહેલાં દ્રવ્યાનુયોગ અનુસાર શ્રદ્ધાન કરી સમ્યગ્દષ્ટિ થાય અને ત્યારપછી ચરણાનુયોગ અનુસાર વ્રતાદિક ધારણ કરી વ્રતી થાય. એ પ્રમાણે મુખ્યપણે તો નીચલી દશામાં જ દ્રવ્યાનુયોગ કાર્યકારી છે, તથા ગૌણપણે જેને મોક્ષમાર્ગની પ્રાપ્તિ થતી ન જણાય તેને, પહેલાં કોઇ વ્રતાદિકનો ઉપદેશ આપવામાં આવે છે. માટે ઉચ્ચ દશાવાળાઓને અધ્યાત્મ-ઉપદેશ કરવા યોગ્ય છે એમ નીચલી દશાવાળાઓએ પરા મુખ થવું યોગ્ય નથી. (શ્રી મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક પૃ.૨૯૫)
જૈન શાસ્ત્રોના અર્થ કરવાની પદ્ધતિ જિનમાર્ગમાં કોઈ ઠેકાણે તો નિશ્ચયનયની મુખ્યતા સહિત વ્યાખ્યાન છે તેનો તો “સત્યાર્થ એમ જ છે.” એમ જાણવું તથા કોઈ ઠેકાણે વ્યવહારનયની મુખ્યતા સહિત વ્યાખ્યાન છે તેને “એમ નથી પણ નિમિત્તાદિની અપેક્ષાએ ઉપચાર કર્યો છે.” એમ જાણવું; અને એ પ્રમાણે જાણવાનું નામ જ બન્ને નયોનું ગ્રહણ છે. પણ બન્ને નયોના વ્યાખ્યાનને સમાન સત્યાર્થ જાણી
આ પ્રમાણે પણ છે તથા આ પ્રમાણે પણ છે” એવા ભ્રમરૂપ પ્રવર્તવાથી તો બન્ને નયો ગ્રહણ કરવા કહ્યા નથી.
(શ્રી મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક પૃ. ૨૫૬.)
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
વિ ષ યા નુ ૬ મણિ કા
".
છે
ર જ
6 દ
& 4
2
વિષય
[ પહેલી ઢાળ પૂ. ૧ થી ૩૦] મંગલાચરણ . ગ્રંથ-રચનાનો ઉદ્દેશ અને જીવની ચાહના .... ગુરુશિક્ષા અને સંસારનું કારણ .... ગ્રંથની પ્રામાણિકતા અને નિગોદનું દુઃખ ... નિગોદના દુઃખોનું વર્ણન . તિર્યંચગતિના દુઃખોનું વર્ણન ... નરકગતિના દુ:ખોનું વર્ણન ... મનુષ્યગતિના દુ:ખોનું વર્ણન ... દેવગતિના દુ:ખોનું વર્ણન ... પહેલી ઢાળનો સારાંશ, ભેદ-સંગ્રહ, લક્ષણ-સંગ્રહ, અંતર-પ્રદર્શન અને પ્રશ્નાવલી .
[બીજી ઢાળ પૃ. ૩૧ થી ૫૪] સંસારપરિભ્રમણનું કારણ .. અગૃહીત મિથ્યાત્વદર્શન અને જીવતત્ત્વનું લક્ષણ .. જીવતત્ત્વના વિષયમાં વિપરીત શ્રદ્ધા ... મિથ્યાષ્ટિનો શરીર અને પર વસ્તુઓ ઉપર વિચાર જીવતત્ત્વની ભૂલ ... અજીવ અને આસ્રવ તત્ત્વનું વિપરીત શ્રદ્ધાન .. આસ્રવ તત્ત્વની ભૂલ .. બંધ અને સંવર તત્ત્વની વિપરીત શ્રદ્ધા ... નિર્જરા અને મોક્ષની વિપરીત શ્રદ્ધા અને અગૃહીત
૨૧-૨૯
३२
उ४
૩૫
૩૭
૩૭
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember fo check http://www.AtmaD harma.com for updates
[ ૧૬ ]
મિથ્યાજ્ઞાન નિર્જરા તત્ત્વમાં ભૂલ મોક્ષતત્ત્વની ભૂલ .. અગૃહીત મિથ્યાચારિત્રનું લક્ષણ ... ગૃહીત મિથ્યાદર્શન અને કુગુરુનાં લક્ષણ કુદેવ (મિથ્યાદેવ )નું સ્વરૂપ
કુધર્મ અને ગૃહીત મિથ્યાદર્શનનું સંક્ષિપ્ત લક્ષણ ગૃહીત મિથ્યાજ્ઞાનનું લક્ષણ ... ગૃહીત મિથ્યાચારિત્રનું લક્ષણ ... મિથ્યાચારિત્રના ત્યાગનો અને આત્મહિતમાં લાગવાનો ઉપદેશ ... બીજી ઢાળનો સારાંશ, ભેદ-સંગ્રહ. લક્ષણ-સંગ્રહ, અંતર-પ્રદર્શન અને પ્રશ્નાવલી ...
...
[ ત્રીજી ઢાળ પૃ. ૫૫ થી ૯૮ ] આત્મહિત, સાચું સુખ અને બે પ્રકારે મોક્ષમાર્ગનું ન નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રનું સ્વરૂપ વ્યવહાર સમ્યક્ત્વનું સ્વરૂપ . બહિરાત્મા તથા ઉત્તમ અંતરાત્માનું લક્ષણ ... મધ્યમ અને જઘન્ય અંતરાત્મા તથા પરમાત્મા નિક્લ પરમાત્માનું લક્ષણ અને પરમાત્માના ધ્યાનનો ઉપદેશ ... અજીવ-પુદ્દગલ, ધર્મ અધર્મ દ્રવ્યનાં લક્ષણ અને ભેદ આકાશ, કાળ અને આસવના લક્ષણ અથવા ભેદ ... આસવત્યાગનો ઉપદેશ, બંધ, સંવ૨ અને નિર્જરાનું ૭૦
૬૮
...
લક્ષણ
મોક્ષનું લક્ષણ, વ્યવહાર સમ્યગ્દર્શન અને તેના કરણ
૩૯
૩૯
४०
४०
૪૧
૪૩
૪૪
૪૫
४७
४७
૪૯-૫૪
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
૫૫
૫૮
૫૯
૬૧
૬૩
૫
૬૬
૭૪
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૭૮
૮૧
૮૪
૮૫
૯૯
[૧૭] સમ્યકત્વના ૨૫ દોષ તથા ૮ ગુણોનું વર્ણન ...
૭૬ સમ્યકત્વના આઠ ગુણ અને શંકાદિ આઠ દોષ ... મદ નામના આઠ દોષ ... છ અનાયતન અને ત્રણ મૂઢતા દોષ .. અવ્રતી સમ્યગ્દષ્ટિની ઇન્દ્ર વગેરેથી પૂજા અને .. સમ્યક્તનો મહિમા, તના અનુત્પત્તિ સ્થાન, સર્વોત્તમ સુખ .... ૮૬ સમ્યગ્દર્શન વિના જ્ઞાન અને ચારિત્રનું મિથ્યાપણું .. ૮૮ ત્રીજી ઢાળનો સારાંશ, ભેદ-સંગ્રહ, લક્ષણ-સંગ્રહ, અંતર-પ્રદર્શન અને પ્રશ્નાવલી ..
૯૦-૯૮ [ચોથી ઢાળ પૃ. ૯૯ થી ૧૩૬] સમ્યજ્ઞાનનું લક્ષણ અને સમય . સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યજ્ઞાનમાં તફાવત ..
૧OO સમ્યજ્ઞાનના ભેદ, પરોક્ષ અને દેશપ્રત્યક્ષ ... સકલપ્રત્યક્ષ જ્ઞાનનું લક્ષણ અને મહિમા .. જ્ઞાની અને અજ્ઞાનીના કર્મનાશમાં તફાવત .... ૧૦૫ જ્ઞાનના દોષ અને મનુષ્યપર્યાય વગેરેની દુર્લભતા . ૧O) સમ્યજ્ઞાનનો મહિમા અને કારણ ...
૧ /૯ સમ્યજ્ઞાનનો મહિમા અને વિષયોની ઇચ્છા
૧૧) રોકવાનો ઉપાય .. પુણ્ય-પાપમાં હર્ષ-શોકનો નિષેધ, સાર-સાર વાતો ... ૧૧૨ સમ્મચારિત્રનો સમય અને ભેદ તથા અહિંસા અને સત્ય અણુવ્રતનું લક્ષણ ...
૧૧૪ શ્રાવકના બાર વ્રતોના લક્ષણ...
૧૧૭-૧૨૩ નિરતિચાર શ્રાવકનાવ્રત પાળવાનું ફળ ..
૧૨૪ ચોથી ઢાળનો સારાંશ, ભેદ-સંગ્રહું, લક્ષણ-સંગ્રહ, અંતર-પ્રદર્શન અને પ્રશ્નાવલી ...
૧૨૫-૧૩૬
૧૦ર
૧/૪
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
[ ૧૮ ]
[ પાંચમી ઢાળ પૃ. ૧૩૭ થી ૧૬૧ ]
ભાવનાઓના ચિંતવનનું કારણ, તેના અધિકારી અને તેનું ફળ
ભાવનાઓનું ફળ અને મોક્ષસુખ પ્રાપ્તિનો સમય ... અનિત્યાદિ બાર ભાવનાઓનું સ્વરૂપ
આત્માના અનુભવપૂર્વક ભાવલિંગી મુનિનું સ્વરૂપ પાંચમી ઢાળનો સારાંશ, ભેદ-સંગ્રહ, લક્ષણસંગ્રહ, અંતર–પ્રદર્શન અને પ્રશ્નાવલી
[ છઠ્ઠી ઢાળ પૃ. ૧૬૨ થી ૨૦૨ ] અહિંસા, સત્ય, અચૌર્ય, બ્રહ્મચર્ય મહાવ્રતનાં લક્ષણો પરિગ્રહત્યાગ મહાવ્રત, ઈર્યા સમિતિ, ભાષા સમિતિ એષણા, આદાન-નિક્ષેપણ અને પ્રતિષ્ઠાપન સમિતિ મુનિઓને ત્રણ ગુપ્તિ અને પંચેન્દ્રિય ૫૨ વિજય મુનિઓના છ આવશ્યક અને બાકીના સાત મૂળગુણ મુનિઓના બાકીના ગુણો તથા રાગ-દ્વેષનો અભાવ મુનિઓનાં તપ, ધર્મ વિહાર તથા સ્વરૂપાચરણચારિત્ર સ્વરૂપાચરણચારિત્ર (શુદ્ધોપયોગ ) નું વર્ણન સ્વરૂપાચરણ-ચારિત્રનું લક્ષણ અને નિર્વિકલ્પ ધ્યાન સ્વરૂપાચરણ-ચારિત્ર અને અરિહંત અવસ્થા સિદ્ધ અવસ્થા (સિદ્ધ પરમાત્મા)નું વર્ણન મોક્ષ અવસ્થાનું વર્ણન રત્નત્રયનું ફળ અને આત્મહિતમાં પ્રવૃત્તિનો ઉપદેશ
છેલ્લી ભલામણ
ગ્રંથ-રચનાનો કાળ અને તેમાં આધાર છઠ્ઠી ઢાળનો સારાંશ, ભેદ-સંગ્રહ, લક્ષણ-સંગ્રહ અંતર–પ્રદર્શન અને પ્રશ્નાવલી
*
...
...
૧૩૭
૧૩૮
૧૪૦-૧૫૬
૧૫૫
...
૧૫૫-૧૬૨
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
૧૬૨
૧૬૪
૧૬૬
૧૬૮
૧૭૧
૧૭૨
૧૭૫
૧૭૯
૧૮૨
૧૮૪
૧૮૬
૧૮૮
૧૯૦
૧૯૧
૧૯૩
૧૯૪
૨૦૨
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
શ્રી સદ્દગુરુદેવાય નમઃ અધ્યાત્મપ્રેમી કવિવર પંડિત દૌલતરામજીકૃત
છ ઢોળા
(સુબોધિની ટીકા)
-પહેલી ઢાળ
મંગલાચરણ
(સોરા) તીન ભુવનમેં સાર, વીતરાગ વિજ્ઞાનતા; શિવસ્વરૂપ શિવકાર, નમહું ત્રિયોગ સમ્મરિયેં;
અન્વયાર્થ:- (વીતરાગ) રાગદ્વેષ રહિત, ( વિજ્ઞાનતા) કેવળજ્ઞાન (તીન ભુવનમેં) ત્રણ લોકમાં (સાર) ઉત્તમ વસ્તુ ( શિવસ્વરૂપ) આનંદ-સ્વરૂપ [અને] (શિવકાર) મોક્ષની પ્રાપ્તિ કરાવનાર છે તેને હું (ત્રિયોગ) ત્રણ યોગની (સારિકં) સાવધાનીથી (નમહું ) નમસ્કાર કરું છું.
નોટ:- આ ગ્રંથમાં સર્વત્ર ( ) એવું ચિહ્ન મૂળ ગ્રંથના પદનું જાણવું અને [ ] એવું ચિત ઉપરથી સંધિ મેળવવા માટેનું જાણવું.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
[ છ ઢાળા
૨ ]
विज्ञानर
वीतराम-विज्ञानता
गोहिस
ભાવાર્થ:- રાગ-દ્વેષરતિ ‘ કેવળજ્ઞાન ’ ઊર્ધ્વ, મધ્ય અને પાતાળ એ ત્રણ લોકમાં ઉત્તમ, આનંદસ્વરૂપ અને મોક્ષ દેનારું છે તેથી હું (દૌલતરામ ) મારા ત્રિયોગ અર્થાત્ મન, વચન અને
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
પહેલી ઢાળ ] કાયયોગ દ્વારા સાવધાનીથી તે વીતરાગ (૧૮ દોષ રહિત)
સ્વરૂપ કેવળજ્ઞાનને નમસ્કાર કરું છું. ગ્રંથ-રચનાનો ઉદ્દેશ અને જીવની ચાહના:જે ત્રિભુવનમેં જીવ અનંત, સુખ ચાહેં દુખતેં ભયવન્તઃ તાતેં દુખહારી સુખકાર, કહું સીખ ગુરુ કરુણા ધાર. ૧.
અન્વયાર્થ:- ( ત્રિભુવનમેં) ત્રણે લોકમાં (જે) જે (અનંત) અનંત (જીવ) પ્રાણી [છે તે ] (સુખ) સુખને (ચાર્હ) ઇચ્છે છે અને (દુખમૈં) દુઃખથી (ભયવન્ત) ડરે છે (તાŽ ) તેથી (ગુરુ) આચાર્ય (કરુણા) દયા (ધારો કરીને (દુખહારી) દુઃખનો નાશ કરવાવાળી અને (સુખકાર) સુખને આપવાવાળી (સીખ ) શિક્ષા-શિખામણ (કઠું) આપે છે.
ભાવાર્થ- ત્રણ લોકમાં જે અનંત જીવ (પ્રાણી) છે તે દુ:ખથી ડરે છે અને સુખને ચાહે છે તેથી આચાર્ય દુઃખનો નાશ કરવાવાળી અને સુખને આપવાવાળી શિખામણ આપે છે. ૧.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૪ ]
[ ૭ ઢાળા ગુરુ શિક્ષા સાંભળવાનો આદેશ અને
સંસાર-પરિભ્રમણનું કારણ તાહિ સુનો ભવિમન થિર આન, જો ચાહો અપનો કલ્યાન; મોહ મહમદ પિયો અનાદિ, ભૂલ આપકો ભરમત વાદિ. ૨
' ',
'
iT
અન્વયાર્થ:- (ભવિ) હે ભવ્ય જીવો! (જો) (અપનો ) પોતાનું (કલ્યાન) હિત (ચાહો) ચાહતા હો [ તો] (તાહિ) ગુરુની તે શિક્ષા (મન) મનને ( થિર) સ્થિર (આન) કરીને ( સુનો) સાંભળો [કે આ સંસારમાં દરેક પ્રાણી] (અનાદિ ) અનાદિ કાળથી (મોહમહામદ) મોહરૂપી જલદ દારૂ (પિયો) પીને, (આપકો) પોતાના આત્માને (ભૂલ ) ભૂલી (વાદિ) વ્યર્થ (ભરમત) ભટકે છે.
ભાવાર્થ:- હે ભદ્ર પ્રાણીઓ ! જો પોતાનું હિત ચાહતા હો તો, પોતાનું મન સ્થિર કરીને આ શિક્ષા સાંભળો. જેવી રીતે કોઈ દારૂડિયો દારૂ પીને, નશામાં ચકચૂર થઈને જ્યાં ત્યાં ગોથા ખાઈ પડે છે તેવી જ રીતે આ જીવ અનાદિકાળથી મોહમાં ફસી, પોતાના આત્માના સ્વરૂપને ભૂલી ચાર ગતિઓમાં જન્મ-મરણ
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
પહેલી ઢાળ ]
[ ૫ ધારણ કરીને ભટકે છે. ૨.
આ ગ્રંથની પ્રામાણિકતા અને નિગોદનું દુઃખ તાસ ભ્રમનકી હૈ બહુ કથા, પૈ કછુ કહું કહી મુનિ યથા; કાલ અનંત નિગોદ મંઝાર, વીત્યો એકેન્દ્રી તન ધાર. ૩.
અન્વયાર્થ:- (તાસ) આ સંસારમાં (ભ્રમનકી) ભટકવાની (કથા ) કથા (બહુ) મોટી (હે) છે (૫) તોપણ (યથા) જેવી (મુનિ) પૂર્વાચાર્યોએ (કહી) કહી છે (યથા) તે પ્રમાણે હું પણ (કહું ) કહૂં છું [કે આ જીવનો] (નિગોદ મંઝાર) નિગોદમાં (એકેન્દ્રી) એકેન્દ્રિય જીવના (તન) શરીર (ધાર) ધારણ કરી (અનંત) અનંત (ભાલ) કાળ (વીત્યો) વીત્યો છે-પસાર થયો છે.
ભાવાર્થ- સંસારમાં જન્મ-મરણ ધારણ કરવાની કથા બહુ મોટી છે. તોપણ જે પ્રકારે પૂર્વાચાર્યોએ પોતાના બીજા ગ્રંથોમાં કહી છે, તે પ્રકારે હું (દોલતરામ) પણ આ ગ્રંથમાં થોડીક કહું છું. આ જીવે, નરકથી પણ નિકૃષ્ટ નિગોદમાં એક ઇન્દ્રિય જીવના શરીર ધારણ કર્યા અર્થાત્ સાધારણવનસ્પતિકાયમાં ઊપજી ત્યાં અનંત કાળ પસાર કર્યો છે. ૩.
નિગોદનું દુઃખ અને ત્યાંથી નીકળી પ્રાપ્ત કરેલ પર્યાયો એક શ્વાસમેં અઠદસ વાર, જભ્યો મર્યો ભર્યો દુખભાર; નિકસિ ભૂમિજલ પાવક ભયો, પવન પ્રત્યેક વનસ્પતિ થયો. ૪. અન્વયાર્થ:- [નિગોદમાં આ જીવ] (એક થાસમેં) એક
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૬ ]
[ છે ઢાળા
*
-
--
-
RSS
T --- બિr -સ્થાવર પર) અવતાની શ્વાસમાં (અઠદસ વાર) અઢાર વાર (જન્મ્યો) જમ્યો અને (મ) મર્યો [અને] (દુખભાર) દુઃખોના સમૂહ (ભર્યો) સહન કર્યા. [ અને ત્યાંથી] (નિકસિ) નીકળીને (ભૂમિ) પૃથ્વીકાયિક જીવ, (જલ) જલકાયિક જીવ, (પાવક ) અગ્નિકાયિક
જીવ (ભયો) થયો, વળી (પવન) વાયુકાયિક જીવ [ અને ] (પ્રત્યેક વનસ્પતિ) પ્રત્યેક વનસ્પતિકાયિક જીવ (થયો) થયો.
ભાવાર્થ- નિગોદ [ સાધારણ વનસ્પતિ ] માં આ જીવે એકશ્વાસમાત્ર (જેટલા) સમયમાં ૧૮ વાર * જન્મ અને મરણ કરીને ભયંકર દુઃખ સહન કર્યું છે. અને ત્યાંથી નીકળી પૃથ્વીકાયિક, જલકાયિક, અગ્નિકાયિક, વાયુકાયિક અને પ્રત્યેક વનસ્પતિકાયિક જીવ તરીકે ઉત્પન્ન થયો. ૪.
* નવીન શરીરનું ધારણ. + વર્તમાન શરીરનો ત્યાગ. * નિગોદમાંથી નીકળીને આ પ્રમાણે પર્યાયો પ્રાપ્ત કરવાનો નિશ્ચિત
કમ જ નથી, નિગોદમાંથી એકદમ મનુષ્યપર્યાય પણ પ્રાપ્ત થઇ શકે છે. જેમકે -ભરતના બત્રીસ હજાર પુત્રો નિગોદમાંથી એકદમ મનુષ્યપર્યાય પામી મોક્ષ પણ ગયા છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hîřp://www.AtmaDharma.com for updates
પહેલી ઢાળ ]
[
તિર્યંચગતિમાં ત્રસપર્યાયની દુર્લભતા અને તેનું દુઃખ દુર્લભ લહિ જ્યોં ચિન્તામણી, ત્યોં પર્યાય લી ત્રસતણી; લટ પિપીલ અલિ આદિ શરીર, ધર ધર મર્યો સી બહુ પીર. ૫.
9
અન્વયાર્થ:- ( જ્યોં ) જેમ ( ચિન્તામણી ) ચિન્તામણિ રત્ન (દુર્લભ ) મુશ્કેલીથી (લહિ) પ્રાપ્ત થાય છે (ત્યોં) તેમ જ ( ત્રસતણી ) ત્રસનો (પર્યાય ) પર્યાય (દુર્લભ ) મુશ્કેલીથી ( લહી ) પ્રાપ્ત થાય છે. [ ત્યાં પણ ] (લટ) ઈયળ (પિપીલ ) કીડી (અલિ ) ભમરો (આદિ) વગેરેના (શરીર) શીરો (ધર ધર) વારંવાર ધારણ કરીને, (મર્યો) મરણ પામ્યો [ અને ] (બહુ પી૨) ઘણી પીડા (સહી ) સહન કરી.
ભાવાર્થ:- જેવી રીતે ચિંતામણિ રત્ન બહુ મુશ્કેલીથી પ્રાપ્ત થાય છે તેવી રીતે આ જીવે ત્રસ પર્યાય પણ ઘણી મુશ્કેલીથી પ્રાપ્ત કર્યો છે. આ ત્રસ પર્યાયમાં પણ ઈયળ વગેરે બે ઇન્દ્રિય જીવ, કીડી વગેરે ત્રણ ઇન્દ્રિય જીવ અને ભમરો વગેરે ચાર ઇન્દ્રિય જીવના શરીર ધારણ કરી મર્યો અને ઘણાં દુ:ખો સહન કર્યાં. ૫.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૮ ]
[ ૭ ઢાળા તિર્યંચગતિમાં અસંશી અને સંજ્ઞીનાં દુઃખો કબ પંચેન્દ્રિય પશુ ભયો, મન વિન નિપટ અજ્ઞાની થયો; સિંહાદિક સૈની હૈ દૂર, નિબલ પશુ હતિ ખાયે ભૂર. ૬.
અન્વયાર્થઃ- [ આ જીવ] (કબહૂ) ક્યારેક (પંચેન્દ્રિય) પંચેન્દ્રિય (પશુ) તિર્યંચ (ભયો) થયો [ તો] (મન વિન) મન વગર ( નિપટ) અત્યંત (અજ્ઞાની) મૂર્ખ (થયો ) થયો [અને] (સૈની) સંશી [પણ] (હૈ) થયો [તો] (સિંહાદિક) સિંહ વગેરે (કૂર) ક્રૂર જીવ ( હૈં) થઈને (નિબલ) પોતાથી નબળાં, (ભૂર) ઘણાં (પશુ) તિર્યંચો (હતિ) હણી-હણી ખાધાં.
ભાવાર્થ- આ જીવ કયારેક પંચેન્દ્રિય અસંજ્ઞી પશુ પણ થયો તો મન વિનાનો હોવાથી અત્યંત અજ્ઞાની રહ્યો અને કોઈક વખત સંજ્ઞી થયો તો સિંહું વગેરે દૂર-નિર્દય થઈ, પોતાનાથી નિર્બલ અનેક જીવો મારી નાખીને ખાધાં અને ઘોરઅજ્ઞાની થયો. ૬.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaD har ma.com
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
પહેલી ઢાળ ]
[ ૯ તિર્યંચગતિમાં નિર્બળતા તથા દુઃખ કબહું આપ ભયો બલહન, સબલનિ કરિ ખાયો અતિદીન; છેદન ભેદન ભૂખ પિયાસ, ભારવહન હિમ આતપ ત્રાસ. ૭.
રો
S
દે
છે
,
, *
, *, *
--S
E
S +
+
छेदन-भेदन KRIमरबहन
અન્વયાર્થઃ- [ આ જીવ તિર્યંચ ગતિમાં] (કબ ) કયારેક (આપ) પોતે (બલહીન) કમજોર (ભયો) [ તો] (અતિદીન) અસમર્થ થવાથી ( સબલનિ કરિ) પોતાનાથી બળવાન પ્રાણીઓ વડે (ખાયો) ખવાયો [ અને) (છેદન) છેદાવું, (ભેદન) ભેદાવું, (ભૂખ) ભૂખ, (પિયાસ) તરસ, (ભારવહન) બોજો ઉપાડવો, (હિમ ) ઠંડી, (આપ) ગરમી [ વગેરેના ] ( ત્રાસ) દુઃખો સહન કર્યા.
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૦ ]
[ ઢાળા ભાવાર્થ- જ્યારે આ જીવ તિર્યંચગતિમાં કોઈ વખત સ્વયં નિર્બલ પશુ થયો તો પોતે અસમર્થ હોવાથી પોતાનાથી બળવાન પ્રાણીઓ દ્વારા ખવાઈ ગયો અને તે તિર્યંચગતિમાં છેદાવું, ભેદાવું, ભૂખ, તરસ, ભારવહન કરવો, ઠંડી, ગરમી વગેરેના દુ:ખો પણ સહન કર્યા. ૭. તિર્યંચના દુ:ખની અધિકતા અને નરકગતિ
પ્રાપ્તિનું કારણ વધ બંધન આદિક દુઃખ ઘને, કોટિ જીભનેં જાત ન ભને; અતિ સંકલેશ ભાવર્તે મર્યો, ઘોર સ્વભ્રસાગરમેં પર્યો. ૮
વધાધન સંપત્તિમરા - ક અન્વયાર્થ:- [ આ તિર્યંચગતિમાં જીવે બીજાં પણ ] (વધ) હણાવું, (બંધન) બંધાવવું (આદિક) વગેરે (ઘને) ઘણાં (દુખ) દુઃખો સહન કર્યા; [ ] (કોટિ) કરોડો (જીભાઁ) જીભથી (ભને ન જાત) કહી શકાતાં નથી. [ આથી કરીને ] (અતિ સંકલેશ) ઘણા માઠાં (ભાવૌં) પરિણામોથી (મર્યો) મરણ પામીને (ઘોર) ભયાનક (સ્વભ્રસાગરમેં) નરકરૂપી સમુદ્રમાં (પર્યો) જઈ પડ્યો.
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaD harma.com
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hîřp://www.AtmaDharma.com for updates
પહેલી ઢાળ ]
[ ૧૧
ભાવાર્થ:- આ જીવે આ તિર્યંચ ગતિમાં હણાવું, બંધાવું વગેરે ઘણાં દુ:ખો સહન કર્યાં જે કરોડો જીભોથી પણ કહી શકાય તેમ નથી. અને અંતે એવાં અત્યંત માઠાં પરિણામો (આર્તધ્યાન ) થી મર્યો કે મહામુશ્કેલીથી પાર કરી શકાય તેવા સમુદ્રસમાન દુસ્તર નરકમાં જઈ પહોંચ્યો. ૮.
ન૨કભૂમિ અને નદીનું દુઃખ
તલું ભૂમિ ૫૨સત દુખ ઇસો, બિચ્છુ સહસ ડસે નહિ તિસો; તલું રાધ-શ્રોણિતવાહિની, ક્રમિકુલલિત દેહદાહિની.
૯
नरक भूमि
वैतरणी
અન્વયાર્થ:- ( તાં ) એ નરકમાં ( ભૂમિ ) જમીન (૫૨સત ) સ્પર્શવાથી ( ઇસો ) એવું (દુખ ) દુ:ખ [થાય છે કે ] ( સહસ ) હજારો (બિચ્છુ ) વીંછીઓ (ડસે ) ડંખ મારે તો પણ (નહિં તિસો ) એના જેવું દુ:ખ થતું નથી. [વળી ] ( તાં ) ત્યાં (રાધ-શ્રોણિતવાહિની ) લોહી અને પ
[નરકમાં ] વહેવડાવનારી
[ એક વૈતરણી નામની નામની નદી
છે ] જે
( ક્રમિકુલકલિત ) નાના નાના ક્ષુદ્ર કીડાઓથી ભરેલી છે અને (દેદાહિની ) શરીરમાં દાહ ઉત્પન્ન કરવાવાળી છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૨ ]
[ ઢાળા ભાવાર્થ- એ નરકની જમીનનો સ્પર્શ માત્ર કરવાથી નારકીઓને એટલું દુઃખ થાય છે કે, હજારો વીંછીઓ એકી સાથે ડંખ મારે તોપણ તેટલું દુઃખ થતું નથી. વળી એ નરકમાં પરુ, લોહી અને નાના નાના કીડાઓથી ભરેલી અને શરીરમાં દાહ ઉત્પન્ન કરવાવાળી એક વૈતરણી નદી છે; જેમાં શાંતિલાભની ઇચ્છાથી નારકી જીવ પ્રવેશ કરે છે પણ ત્યાં તો તેની પીડા વધારે ભયંકર થઈ પડે છે.
(જીવોને દુઃખ થવાનું મૂળ કારણ તો તેની શરીર સાથેની મમતા અને એકત્વબુદ્ધિ જ છે. જમીનનો સ્પર્શ વગેરે તો માત્ર નિમિત્ત-કારણ છે.) ૯.
નરકનાં સેમરવૃક્ષ, શરદી અને ગરમીનાં દુઃખ સેમર તરુ દલજીત અસિપત્ર, અસિ જ્યાં દેહ વિદાર્ચે તત્ર; મેરુ સમાન લોહ ગલિ જાય, ઐસી શીત ઉષ્ણતા થાય. ૧૦
--
?
T
અન્વયાર્થ- (તત્ર) તે નરકમાં (અસિપત્ર જ્યો) તરવારની ધાર માફક તીર્ણ (દલાત) પાંદડાવાળા (સેમર તરુ) સેમરના ઝાડ [ છે, જે] (દેહ) શરીરને (અસિ જ્ય) તરવારની માફક
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaD har ma.com
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
પહેલી ઢાળ ]
[ ૧૩
(વિદાૐ ) ફાડી નાખે છે. [ અને ] (તંત્ર) ત્યાં [એ નરકમાં ] (ઐસી ) એવા પ્રકારની (શીત ) ઠંડી [ અને ] ( ઉષ્ણતા ) ગ૨મી (થાય) થાય છે [કે] (મેરુ સમાન) મૈરુ જેવા પર્વતની બરાબર (લોહ) લોઢાનો ગોળો પણ ( ગલિ ) ગળી જઈ ( જાય ) શકે છે.
ભાવાર્થ:- એ નરકમાં ઘણાંય સેમરનાં ઝાડો છે, તેના પાંદડાં તરવારની ધાર જેવાં તીક્ષ્ણ છે. જ્યારે દુ:ખી નારકી છાયા મળવાની ઇચ્છાથી તે ઝાડ નીચે જાય છે, ત્યારે તે ઝાડના પાંદડાંઓ તેની ઉપર પડી, તે નારકીઓના શરીરને ચીરી નાખે છે. અને એ નરકોમાં એટલી ગરમી થાય છે કે એક લાખ જોજનની ઊંચાઈવાળા સુમેરુ પર્વતની બરોબર લોઢાનો પિંડ પણ ઓગળી જાય છે, તથા એટલી ઠંડી પડે છે કે સુમેરુ સમાન લોઢાનો ગોળો પણ ગળી જાય છે. જેવી રીતે લોકોમાં કહેવાય
मेरुसम लोहपिंडं, सीदं उण्हे विलम्मि पक्खितं । ण लहदि तलप्पदेशं, विलीयदे मयणखंडं वा।। (ત્રિલોકપ્રશસિ, દ્વિતીય મહાધિકા૨) અર્થ:- જેવી રીતે ગરમીમાં મીણ પીગળી જાય છે, (પાણીની માફક ચાલવા લાગે છે) તેવી રીતે સુમેરુ બરાબર લોઢાનો ગોળો ગ૨મ બિલની અંદર ફેંકવામાં આવે તો વચમાં જ ઓગળવા માંડે છે.
मेरुसम लोहपिंडं, उन्हं सीदे विलम्मि पक्खितं । ण लहदि तलं पदेशं, विलीयदे लवणखण्डं वा ।। અને જેવી રીતે ઠંડી-વરસાદમાં મીઠું ઓગળી જાય છે-પાણી થઈ જાય છે તેવી રીતે સુમેરુ સમાન લોઢાનો ગોળો ઠંડા બિલોમાં ફેંકવામાં આવે તો વચમાં જ ઓગળવા લાગે છે. પહેલી, બીજી, ત્રીજી અને ચોથી નરકની ભૂમિઓ ગરમ છે. પાંચમી નરકમાં ઉપરની ભૂમિ ગરમ તથા નીચે ત્રીજો ભાગ ઠંડી અને છઠ્ઠી તથા સાતમીની ભૂમિ ઠંડી છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૪ ]
[ ૭ ઢાળા છે કે ઠંડીથી હાથ ઠુંઠવાઈ ગયા, હીમથી ઝાડ અથવા અનાજ બળી ગયું વગેરે; એટલે કે લોઢાની અંદર એકદમ ઉગ્ર ઠંડીના કારણે ચીકણાઈ ઓછી થવાથી તેના સ્કંધ વીખરાઈ જાય છે.
૧૦.
નરકમાં અન્ય નારકીઓ, અસુરકુમાર તથા પ્યાસના દુઃખો તિલ-તિલકર્ષે દેહકે ખંડ, અસુર ભિડાર્વે દુષ્ટ પ્રચણ્ડ; સિન્થનીરૌં પ્યાસ ન જાય, તોપણ એક ન બંદ લહાય. ૧૧
मारकाट
- - ચિરણાદ અન્વયાર્થ:- [ એ નરકમાં નારકી જીવ એકબીજાના] (દહક) શરીરના (તિલ-તિલ) તલના દાણા જેવડાં (ખંડ ) ટુકડા (ક) કરી નાખે છે, અને (પ્રચંડ) અત્યંત (દુષ્ટ) કૂર (અસુર) અસુરકુમાર જાતિના દેવ, [ એકબીજા સાથે ] ( ભિડાવેં) લડાવે છે; [ તથા એટલી] (પ્યાસ ) તરસ [લાગે છે કે] (સિન્થનીરર્તી) સમુદ્રભરના પાણી પીવાથી પણ (ન જાય) છીપી શકતી નથી (તો પણ) છતાં (એક બુંદ) એક ટીપું પણ (ન લહાય) મળી શકતું નથી.
ભાવાર્થ- તે નરકોમાં નારકી એકબીજાને દુઃખ આપ્યા કરે છે, અર્થાત્ કૂતરાંની માફક હંમેશાં અંદરોઅંદર
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
પહેલી ઢાળ ] લડે છે અને ઝઘડા કર્યા કરે છે. તે એકબીજાના શરીરના ટુકડેટુકડા કરી નાંખે છે છતાં પણ, તેનાં શરીર પાછા મળી જવાથી * પારાની માફક ફરીને જવું અને તેવું થઈ જાય છે. સંકિલષ્ટ પરિણામવાળા અમ્બ અને અમ્બરીષ વગેરે જાતિના અસુરકુમાર દેવ પહેલી, બીજી અને ત્રીજી નરક સુધી જઈને ત્યાંના તીવ્ર દુઃખી નારકીઓને, પોતાના અવધિજ્ઞાનથી વેર બતાવીને અથવા ક્રૂરતા અને કુતૂહલથી, અંદરોઅંદર લડાવી મારે છે અને પોતે આનંદિત થાય છે. તે નારકી જીવોને એટલી બધી તરસ લાગે છે કે જો મળે તો એક મહાસાગરનું પાણી પણ પી જાય છે, તોપણ તરસ છીપી શકતી નથી, પરંતુ પીવાનું પાણીનું એક ટીપું પણ મળતું નથી. ૧૧. નરકની ભૂખ, નરકનું આયુ અને મનુષ્યગતિ
પ્રાપ્તિનું વર્ણન તીન લોકકો નાજ જી ખાય, મિટે ન ભૂખ કણા ન લાય; યે દુખ બહુ સાગર લૌં સહે, કરમ જોગર્ત નરગતિ લહે. ૧૨
અન્વયાર્થ- [ એ નરકોમાં એટલી ભૂખ લાગે છે કે] (તીન લોકકો) ત્રણ લોકનું (નાજ) અનાજ (જુ ખાય) ખાઈ જાય તોપણ (ભૂખ) ભૂખ (ન મિટે ) મટી શકે નહિ, [ પરંતુ ખાવાને] (કણ) એક દાણો પણ (ન લહાય) મળતો નથી. (યે દુખ) એવું દુઃખ (બહુ સાગર લ) ઘણા સાગરોપમ કાળ સુધી (સહૈ) સહન
*
પારો એક ધાતુના રસ જેવો હોય છે. જમીન ઉપર ફેંકવાથી અમુક અંશે છૂટો છૂટો વીંખરાય જાય છે. ફરી એકઠો કરી દેવાથી પોતે સ્વયં એક પિંડ થઈ જાય છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૬ ]
[ છે ઢાળા
-
-J1itin
S
- चिरक्षधा કરે છે, (કરમજોગર્ત) કોઈ વિશેષ શુભકર્મના યોગથી (નરગતિ) મનુષ્યગતિ (લહે) પામે છે.
ભાવાર્થ- એ નરકોમાં એટલી તીવ્ર ભૂખ લાગે છે કે જો મળે તો એકસાથે ત્રણે લોકનું અનાજ ખાઈ જાય તો પણ ભૂખ મટે નહિ, છતાં ત્યાં ખાવાને એક દાણો પણ મળી શકતો નથી. એ નરકોમાં એ જીવ ઘણાં તીવ્ર દુઃખો ઘણા સમય (ઓછામાં ઓછા દશ હજાર વર્ષ અને વધારેમાં વધારે તેત્રીસ સાગરોપમ કાળ) સુધી ભોગવે છે. કોઈ શુભકર્મના ઉદયથી એ પ્રાણી મનુષ્યગતિને પામે છે. ૧૨.
મનુષ્યગતિમાં ગર્ભનિવાસ અને પ્રસવકાળનાં દુઃખો જનની ઉદર વસ્યો નવ માસ, અંગ સકુચર્સે પાઈ ત્રાસ; નિકસત જે દુખ પાયે ઘોર, તિનકો કહત ન આવે ઓર. ૧૩.
અન્વયાર્થ- [મનુષ્યગતિમાં પણ આ જીવ ] (નવ માસ) નવ મહિના સુધી (જનની) માતાના ઉદરમાં) પેટમાં (વસ્યો) રહ્યો [ ત્યારે તે ઠેકાણે ] (અંગ) શરીર (સકુચૌં) સંકોચીને
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaD harma.com
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
પહેલી ઢાળ ]
[ ૧૭
:
-
-
જે - ' .
-
-
-
-
*
.
.
| गर्भ त्रास
जन्म टुस्य રહેવાથી (ત્રાસ) દુઃખ (પાઈ ) પામ્યો [અને] (નિકસત) નીકળતી વખતે (જે) જે (ઘોર) ભયંકર (દુખ) દુઃખ (પાયે) પામ્યો (તિનકો) તે દુ:ખોને (કહત) કહેતા (ઓર) અન્ત (ન આવે) આવી શકતો નથી.
ભાવાર્થ:- મનુષ્યગતિમાં પણ આ જીવ નવ મહિના સુધી તો માતાના પેટમાં જ રહ્યો. ત્યાં પણ શરીર સંકોચીને રહેવાનું હોવાથી ઘણું દુઃખ પામ્યો, જેનું વર્ણન પણ થઈ શકતું નથી. કોઈ કોઈ વખતે માતાના પેટમાંથી નીકળતી વખતે, માતાનું અથવા પુત્રનું અથવા બન્નેનું મરણ પણ થઈ જાય છે. ૧૩.
મનુષ્યગતિમાં બાલ્ય, યુવા, વૃદ્ધાવસ્થાનાં દુઃખો બાલપનેમેં જ્ઞાન ન લહ્યો, તરુણ સમય તરૂણીરત રહ્યો; અર્ધમૃતકસમ બૂઢાપનોં, કેસે રૂપ લખે આપનો. ૧૪.
અન્વયાર્થ- [મનુષ્યગતિમાં જીવ] (બાલપનેમેં) બાળપણામાં (જ્ઞાન) જ્ઞાન (ન લહ્યો) પામ્યો નહિ [ અને ] (તરુણ સમય) જાવાનીમાં (તરુણીરત) જુવાન સ્ત્રીમાં લીન (રહ્યો) રહ્યો [અને] (બૂઢાપનોં) ઘડપણ (અર્ધમૃતકસમ) અધમૂઉં જેવું [ રહ્યું;
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૮ ]
[ છે ઢાળા
पालपन तरुण । આવી હાલતમાં ] (કેસે) કેવી રીતે [ જીવ ] (આપનો) પોતાનું (રૂપ) સ્વરૂપ (લખે) વિચારે-દેખે.
ભાવાર્થ- મનુષ્યગતિમાં પણ આ જીવ બાલ્યાવસ્થામાં વિશેષ જ્ઞાન પણ ન પામ્યો, જુવાનીમાં જ્ઞાન તો પામ્યો પણ સ્ત્રીના મોહ ( વિષયભોગ) માં ભૂલી ગયો અને ઘડપણમાં ઇન્દ્રિયોની શક્તિ ઘટી ગઈ અથવા મરણપર્યત પહોંચે તેવો રોગ લાગુ પડ્યો કે જેથી અધમૂઆ જેવો પડ્યો રહ્યો. આવી હાલતમાં આ પ્રાણી ત્રણે અવસ્થામાં આત્મસ્વરૂપનું દર્શન (પિછાણ) ન કરી શકયો. ૧૪.
દેવગતિમાં ભવનત્રિકનું દુઃખ કભી અકામનિર્જરા કરે, ભવનત્રિકમેં સુરતન ધરે; વિષય-ચાદાવાનલ દહ્યો, મરતવિલાપ કરત દુખ સહ્યો. ૧૫.
અન્વયાર્થ:- [આ જીવે ] (કભી) કોઈ વખત (અકામનિર્જરા) અકામનિર્જરા (કરે) કરી [ તો મર્યા પછી ] (ભવનત્રિક ) ભવનવાસી, વ્યતર અને જ્યોતિષીમાં (સુરતન) દેવપર્યાય (ધરે) ધારણ કર્યા, [ પરંતુ ત્યાં પણ ] ( વિષયચાહ)
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaD harma.com
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
પહેલી ઢાળ ]
[ ૧૯
'RSS. Whililahi
:
.
.
. **
'
'
:
विमानवासी
પાંચ ઇન્દ્રિયોના વિષયોની ઇચ્છારૂપ (દાવાનલ) ભયંકર અગ્નિમાં (દહ્યો ) બળી રહ્યો [અને] (મરત) મરતી વખતે (વિલાપ કરત) રડી રડી ( દુખ) દુઃખો (સહ્યો) સહન કર્યાં.
ભાવાર્થ- જ્યારે કોઈ વખત આ પ્રાણીએ અકામનિર્જરા કરી ત્યારે મારીને તે નિર્જરાના પ્રભાવથી (ભવનત્રિક) ભવનવાસી, વ્યન્તર અને જ્યોતિષી દેવોમાંથી કોઈ એકનું શરીર ધારણ કર્યું. ત્યાં પણ અન્ય દેવોના વૈભવો દેખી પાંચ ઇન્દ્રિયોના વિષયોની ઇચ્છારૂપ અગ્નિમાં બળી રહ્યો, તથા મંદારમાલા કરમાઈ જતી દેખીને અને શરીર તથા આભૂષણોની કાંતિ ક્ષીણ થતી દેખીને પોતાનું મરણ નજીક છે એમ અવધિજ્ઞાન દ્વારા જાણતાં “હાય! હવે આ ભોગ મને ભોગવવાને નહિ મળે !” એવા વિચારથી રો-રો કરીને ઘણાં દુઃખો સહન કર્યાં. ૧૫.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૨૦ ]
[ ઢાળા અકામ નિર્જરા એમ સાબિત કરે છે કે કર્મના ઉદય પ્રમાણે જ જીવ વિકાર કરતો નથી પણ ગમે તેવા કર્મોદય હોવા છતાં જીવ સ્વયં પુરુષાર્થ કરી શકે છે.
દેવ ગતિમાં વૈમાનિક દેવોનું દુઃખ જો વિમાનવાસી હૂ થાય, સમ્યગ્દર્શન બિન દુખ પાય; તેહતું ચય થાવર તન ધરૈ, યોં પરિવર્તન પૂરે કરેં. ૧૬.
છે
ક
,
અન્વયાર્થ:- (જે) જો (વિમાનવાસી) વૈમાનિકદેવ (હૂ) પણ (થાય) થયો [તો ત્યાં] (સમ્યગ્દર્શન) સમ્યગ્દર્શન (વિના) વિના (દુખ) દુઃખ ( પાય) પામ્યો [અને] ( તૈહતું) ત્યાંથી (ચય) મરીને (થાવર તન) સ્થાવર જીવનું શરીર (ધર) ધારણ કરે છે, (યો) આવી રીતે [ આ જીવ ] (પરિવર્તન) પાંચે પરાવર્તન ( પૂરે કરે ) પૂરા કર્યા કરે છે.
ભાવાર્થ- આ જીવ વૈમાનિક દેવોમાં પણ ઉત્પન્ન થયો તોપણ ત્યાં તેણે સમ્યગ્દર્શન વિના દુ:ખો ઉઠાવ્યાં અને ત્યાંથી
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
પહેલી ઢાળ ]
[ ૨૧ પણ મરીને પૃથ્વીકાયિક વગેરે સ્થાવરોના *શરીર ધારણ કર્યા, એટલે કે ફરીને તિર્યંચ ગતિમાં જઈ પડ્યો. આ રીતે આ જીવ સંસારમાં અનાદિ કાળથી રખડ્યા કરે છે, અને પાંચ પરાવર્તન કરી રહ્યો છે.
સાર
સંસારની કોઈ ગતિ સુખદાયક નથી. નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શનથી જ પંચ પરાવર્તનરૂપ સંસાર પરિત થાય છે. બીજા કોઈ કારણથી-દયા, દાનાદિના શુભરાગથી સંસાર તૂટે નહિ. સંયોગો સુખ-દુ:ખના કારણ નથી પણ મિથ્યાત્વ (પર સાથે એકતાબુદ્ધિકર્તા બુદ્ધિ, શુભરાગથી ધર્મ થાય એવી માન્યતા) તે જ દુઃખનું કારણ છે. સમ્યગ્દર્શન સુખનું કારણ છે.
પહેલી ઢાળનો સારાંશ
ત્રણ લોકમાં જે અનંત જીવો છે તે સર્વ સુખ ચાહે છે અને દુઃખથી ડરે છે. પણ પોતાનું અસલી સ્વરૂપ સમજે તો જ સુખી થાય. ચાર ગતિના સંયોગ તે દુઃખનું કારણ નથી. છતાં પરમાં એકત્વબુદ્ધિ વડે ઇષ્ટ-અનિષ્ટપણે માની માનીને જીવ એકલો દુઃખી થાય છે. અને ત્યાં કેવા સંયોગના લક્ષે વિકાર કરે છે તે ટૂંકમાં કહેલ છે.
તિર્યંચગતિનાં દુઃખોનું વર્ણન - આ જીવ નિગોદમાં
* મિથ્યાદષ્ટિ દેવ મરીને એકેન્દ્રિય થાય છે, સમ્યગ્દષ્ટિ નહિ.
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૨૨ ]
[ છે ઢાળા અનંતકાળ સુધી રહી ત્યાં એક શ્વાસમાં ૧૮ વાર જન્મ ધારણ કરીને, જેનું કથન ન થઈ શકે એવું દુઃખ ઉઠાવે છે. ત્યાંથી નીકળીને બીજા સ્થાવર પર્યાયો પ્રાપ્ત કરે છે. ત્રણ પર્યાય તો ચિંતામણિરત્ન સમાન ઘણી જ મુશ્કેલીથી પ્રાપ્ત થાય છે. ત્યાં પણ વિકલત્રયના શરીરો ધારણ કરી ઘણું દુ:ખ પામે છે. કદાચિત્ અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય થયો તો મન વગર દુઃખ પામે છે. સંજ્ઞી થાય તો પણ ત્યાં કમજોર પ્રાણી બળવાન પ્રાણી દ્વારા સતાવાય છે. બળવાન બીજાને દુ:ખ આપી ઘણાં પાપનો બંધ કરે છે; તથા છેદન, ભેદન, ભૂખ, તરસ, શીત, ગરમી વગેરે અકથ્ય દુ:ખ પામે છે.
નરકગતિનું દુઃખ- જ્યારે કોઈ સમય ખોટા પરિણામથી મરણ પામે છે તો નરકમાં જઈ પડે છે, ત્યાંની માટીનો એક કણ પણ અહીં આવી જાય તો અહીંના અનેક ગાઉ સુધીના સંગી પંચેન્દ્રિય જીવો પણ એની દુર્ગધથી મરી જાય છે. ત્યાંની જમીનને અડવાથી જ અસહ્ય દુઃખ થવા લાગે છે. ત્યાં વૈતરણી નદી, સેમરઝાડ, શરદી, ગરમી અને અન્ન-પાણીના અભાવથી સ્વતઃ મહાન દુઃખ થાય છે. જ્યારે બિલોમાં ઊંધે માથે લટકે છે ત્યારે ઘોર દુઃખોનો અનુભવ કરે છે. પછી બીજા નારકી જીવ તેને દેખતાં જ કૂતરાંની માફક મારપીટ વગેરે કરવા લાગી જાય છે. ત્રીજી નરક સુધી અમ્બ અને અમ્બરીષ વગેરે નામના સંકિલષ્ટ પરિણામી અસુરકુમાર દેવ જઈને અવધિજ્ઞાન દ્વારા પૂર્વના વિરોધનું સ્મરણ કરાવી, અંદરોઅંદર લડાવી મારે છે; ત્યારે નારકીઓ દ્વારા ઘાણીમાં પિલાવું, અગ્નિમાં બળવું, કરવતથી ચિરાવું, કડાઈમાં ઊકળવું, ટુકડેટુકડા કરી નાંખવા વગેરેથી અનંત દુઃખો ઉઠાવે છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hîřp://www.AtmaDharma.com for updates
પહેલી ઢાળ ]
[ ૨૩
તોપણ પળમાત્ર સાતા (શાંતિ) મળતી નથી, કારણ કે શરીરના ટુકડેટુકડા થવા છતાં પણ પારાંની માફક ફરીથી જેવું ને તેવું મળી જાય છે. આયુ પૂર્ણ થયા વિના મરણ થતું નથી. નરકમાં આવા દુ:ખો ઓછામાં ઓછાં દશ હજાર વર્ષ સુધી તો સહન કરવાં જ પડે છે પણ જો ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્યનો બંધ પડયો હોય તો તેત્રીસ સાગરોપમ વર્ષ સુધી શરીર છૂટતું નથી.
મનુષ્યગતિનું દુઃખઃ- કોઈ વિશેષ પુણ્યકર્મના ઉદયથી આ જીવ કયારેક મનુષ્યપર્યાય પામે છે. ત્યારે નવ માસ તો માતાના પેટમાં જ કેદ રહે છે, ત્યાં શરીર સંકોચાઈ ને રહેવાથી ઘણી તકલીફ પામે છે. બાળપણમાં જ્ઞાન વગર, જુવાનીમાં વિષયભોગોમાં આસક્તિવશ અને ઘડપણમાં ઇન્દ્રિયોની શિથિલતા અથવા મરણપર્યંત ક્ષયરોગ (ટી. બી. ) વગેરેના કારણે આત્મદર્શનથી વિમુખ રહે છે, અને મોક્ષદ્વારનો માર્ગ પામતો નથી.
દેવગતિનું દુઃખ:- જો કોઈ શુભકર્મના ઉદયથી દેવ પણ થાય છે તો બીજા મોટા દેવોના વૈભવ અને સુખ જોઈ હૃદયમાં દુ:ખી થતો રહે છે. કદાચિત્ વૈમાનિક દેવ પણ થાય તો ત્યાં પણ જો સમતિ ન પામે તો આત્મિક શાંતિ પામતો નથી. તથા અંત સમયે મંદારમાળા કરમાઈ જતાં, આભૂષણો અને શ૨ી૨ની કાંતિ ક્ષીણ થતાં મૃત્યુ નજીક આવ્યું જાણીને ઘણો દુઃખી થાય છે અને વલખાં મારી મારીને મરે છે અને પછી એકેન્દ્રિય જીવ સુદ્ધાં થાય છે એટલે કે ફરીને તિર્યંચગતિમાં જઈ પડે છે. આવી રીતે ચારે ગતિઓમાં પ્રાણીને કયાંય પણ સુખ અને શાંતિ મળતાં નથી. આ
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૨૪ ]
[ ઢાળા રીતે પોતાના મિથ્યાભાવોના કારણે નિરંતર સંસારચક્રમાં પરિભ્રમણ કર્યા જ કરે છે.
પહેલી ઢાળનો ભેદ-સંગ્રહ એકેન્દ્રિય- પૃથ્વીકાયિક જીવ, અપકાયિક જીવ, અગ્નિકાયિક જીવ,
વાયુકાયિક જીવ અને વનસ્પતિકાયિક જીવ. ગતિ- મનુષ્યગતિ, તિર્યંચગતિ, દેવગતિ અને નરકગતિ. જીવ- સંસારી અને મુક્ત ત્ર- હીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય. દેવ- ભવનવાસી, ભન્તર, જ્યોતિષી અને વૈમાનિક. પંચેન્દ્રિય- સંજ્ઞી અને અસંશી. યોગ- મન, વચન અને કાયા; અથવા દ્રવ્ય અને ભાવ. લોક- ઊર્ધ્વ, મધ્ય અને પાતાળ. વનસ્પતિ- સાધારણ અને પ્રત્યેક. વૈમાનિક કલ્પોત્પન્ન, કલ્પાતીત એ બે ભેદ છે. સંસારી- ત્રસ અને સ્થાવર અથવા એકેન્દ્રિય, હીન્દ્રિય,
ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય, પંચેન્દ્રિય.
પહેલી ઢાળનો લક્ષણ-સંગ્રહ અકામનિર્જરા સહન કરવાની અનિચ્છા છતાં રોગ, સુધાદિ
સહન કરે છે. કર્મના તીવ્ર ઉદયમાં
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
પહેલી ઢાળ ]
[ ૨૫ ન જોડાતાં જીવ પુરુષાર્થ વડે મંદ કષાયરૂપ પરિણમે તે.
અગ્નિકાયિક અગ્નિ જ જેનું શરીર હોય છે એવો જીવ.
અસંજ્ઞી-શિક્ષા અને ઉપદેશ ગ્રહણ કરવાની શક્તિરહિત પ્રાણી અસંશી કહેવાય છે.
ઇન્દ્રિય- આત્માના ચિહ્નને ઇન્દ્રિય કહે છે.
એકેન્દ્રિય- જેને એક સ્પર્શન-ઇન્દ્રિય જ હોય છે એવો જીવ.
ગતિ નામકર્મ- જે કર્મ, જીવના આકાર નારકી, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવ જેવા બનાવે.
ગતિ- જેના ઉદયથી જીવ બીજો પર્યાય (ભવ) પામે છે. ચિન્તામણિ– ઇચ્છા કરવા માત્રથી ઇચ્છાનુસાર વસ્તુ દેવાવાળું એક ખાસ રત્ન.
તિર્યંચગતિ- તિર્યંચગતિ નામકર્મના ઉદયથી તિર્યંચમાં જન્મ લેવો. ( પેદા થવું ).
દેવગતિ- દેવગતિ નામકર્મના ઉદયથી દેવમાં જન્મ લેવો. નરક
પાપકર્મના ઉદયમાં જોડાવાથી જેમાં જન્મથી જ જીવ, અસહ્ય અને અપરિમિત વેદના પામવા લાગે છે, બીજા નારકીઓ મારફત સતાવું વગેરેથી દુઃખનો અનુભવ કરે છે તથા જ્યાં દ્વેષથી ભરેલું જીવન વીતે છે તે સ્થાન.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
૨૬ ]
[ છ ઢાળા
નરકગતિ- નરકગતિ નામકર્મના ઉદયથી નરકમાં જન્મ લેવો. નિગોદ- સાધારણ નામકર્મના ઉદયથી એક શરીરના આશ્રયે અનંતાનંત જીવો સમાનરૂપે જેમાં રહે છે, મરે છે અને પેદા થાય છે, તે શરીર સાધારણ કહેવાય છે. નિત્યનિગોદ- જ્યાંના જીવોએ અનાદિ કાળથી આજ સુધી ત્રસનો પર્યાય પ્રાપ્ત કર્યો નથી એવો જીવરાશિ. પણ ભવિષ્યમાં તે જીવ ત્રસનો પર્યાય પામી શકે છે.
પરિવર્તન- દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ અને ભવરૂપ સંસારચક્રમાં પરિભ્રમણ.
પંચેન્દ્રિય- જેને પાંચ ઇન્દ્રિયો હોય છે એવા પ્રાણી.
પૃથ્વીકાયક- પૃથ્વી જ જે જીવનું શરીર છે તે.
પ્રત્યેક વનસ્પતિ- જેમાં એક શરીરનો સ્વામી એક જીવ હોય છે એવાં વૃક્ષ, ફળ વગેરે.
ભવ્ય-ત્રણ કાળમાં કોઈ પણ વખતે રત્નત્રયની પ્રાપ્તિની યોગ્યતા રાખવાવાળો જીવ ભવ્ય કહેવાય છે.
મન- હિત-અહિતનો વિચાર કરવાની તથા શિક્ષા અને ઉપદેશ ગ્રહણ કરવાની શક્તિ સહિત જ્ઞાન-વિશેષ તેને ભાવમન કહે છે; તથા હૃદયસ્થાનમાં રહેલ આઠ પાંખડીવાળા કમળના આકારે પુદ્ગલપિંડ, તેને જડમન અર્થાત્ દ્રવ્યમન કહે છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
પહેલી ઢાળ ].
[ ૨૭ મનુષ્યગતિ- મનુષ્યગતિ નામકર્મના ઉદયથી મનુષ્યોમાં જન્મ
લેવો અથવા પેદા થવું. મેરુ- જમ્બુદ્વીપના વિદેહક્ષેત્રમાં સ્થિત એક લાખ જોજન ઊંચો
એક પર્વત વિશેષ. મોહ પર સાથે એકત્વબુદ્ધિ તે મિથ્યાત્વમોહ. આ મોહ
અપરિમિત છે; તથા અસ્થિરતારૂપ રાગાદિ તે
ચારિત્રમોહ; આ મોહ પરિમિત છે. લોક- જેમાં જીવાદિ છ દ્રવ્યો રહેલાં છે; તેને લોક અથવા
લોકાકાશ કહે છે. વિમાનવાસી- સ્વર્ગો અને રૈવેયકો વગેરેના દેવો. વીતરાગનું લક્ષણ
જન્મ, જરા, તૃષા, સુધા, વિસ્મય, આરત, ખેદ; ૮ ૯ ૧૦ ૧૧ ૧૨ ૧૩ ૧૪ ૧૫
શોક, મદ, મોહ, ભય, નિદ્રા, ચિન્તા, સ્વેદ, ૧૬ ૧૭ ૧૮ રાગ, દ્વેષ, અરુ મરણ જુત, યે અષ્ટાદશ દોષ; નહિ હોતે જિસ જીવક, વીતરાગ સો હોય. શ્વાસ- લોહીની ગતિ પ્રમાણ સમય; કે જે એક મિનિટમાં ૮૦
વખતથી થોડા અંશ ઓછી ચાલે છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૨૮ ]
[ ઇ ઢાળા સાગર- બે હજાર ગાઉ ઊંડો અને બે હજાર ગાઉ પહોળો એવા
ગોળ ખાડામાં, કાતરથી જેના બે ટુકડા ન થઈ શકે એવા અને એક દિવસથી સાત દિવસ સુધીના જન્મેલા ઉત્તમ ભોગભૂમિના ઘેટાનાં વાળથી તે ખાડો પૂરો ભરવો. તેમાંથી એક વાળને સો સો વરસ કાઢવો. જેટલા કાળમાં તે બધા વાળને પૂરા કાઢી નાંખવામાં આવે તેટલા કાળને “વ્યવહાર પલ્ય” કહે છે, વ્યવહાર પલ્યથી અસંખ્યાતગુણા કાળને ઉદ્ધાર પલ્ય અને ઉદ્ધાર પલ્યથી અસંખ્યાતગુણા કાળને અદ્ધાપલ્ય કહે છે, દસ ક્રોડાકોડી (૧૦ કરોડx૧૦ કરોડ) અદ્ધાપલ્યોને એક
સાગર કહે છે. સંજ્ઞી- શિક્ષા અને ઉપદેશ ગ્રહણ કરવાની શક્તિવાળા
મનસહિત પ્રાણી. સ્થાવર- થાવર નામકર્મના ઉદય સહિત પૃથ્વી, જળ, અગ્નિ, વાયુ અને વનસ્પતિકાયિક જીવ.
અન્તર-પ્રદર્શન ૧. કસોને તો ત્રસ નામકર્મનો ઉદય હોય છે પરંતુ
સ્થાવરોને સ્થાવર નામકર્મનો ઉદય હોય છે. આ એ
બેમાં અન્તર છે. નોંધઃ- ત્રસ અને સ્થાવરમાં, ચાલી શકે અને ન ચાલી શકે એ
અપેક્ષાથી અંતર બતાવવું ઠીક નથી, કારણ કે એમ માનવાથી ગમન વિનાના અયોગી કેવલીમાં સ્થાવરનું લક્ષણ અને ગમન સહિત પવન વગેરે એકેન્દ્રિય જીવોમાં ત્રસનું લક્ષણ મળવાથી અતિવ્યામિદોષ આવેછે.
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
પહેલી ઢાળ ]
[ ૨૯ સાધારણને આશ્રયે અનંત જીવો રહે છે પણ પ્રત્યેકને
આશ્રયે એક જ જીવ રહે છે. ૩. સંશી તો શિક્ષા અને ઉપદેશ ગ્રહણ કરી શકે છે, પણ
અસંશો નહિ. નોંધઃ- કોઈનું પણ અંતર બતાવવા માટે બધે ઠેકાણે, આ
શૈલીનું અનુકરણ કરવું જોઈએ; ફક્ત લક્ષણ બતાવવા માત્રથી અંતર નીકળતું નથી.
પ્રથમ ઢાળની પ્રશ્નાવલી ૧. અસંશી, ઊર્ધ્વલોક, એકેન્દ્રિય, કર્મ, ગતિ, ચતુરિન્દ્રિય,
ત્રસ, ત્રીન્દ્રિય, હીન્દ્રિય, પાતાલલોક, પંચેન્દ્રિય, પ્રત્યેક, મધ્યલોક, વીતરાગ, વૈક્રિયિક શરીર, સાધારણ અને સ્થાવરના લક્ષણ બતાવો. સાધારણ (નિગોદ) અને પ્રત્યેકમાં, ત્રસ અને સ્થાવરમાં, સંજ્ઞી અને અસંશીમાં અંતર બતાવો. અસંશી તિર્યંચ, ત્રસ, દેવ, નિર્બલ, નિગોદ, પશુ, બાલ્યાવસ્થા, ભવનત્રિક, મનુષ્ય, યૌવન, વૃદ્ધાવસ્થા, વૈમાનિક, સબલ, સંશી, સ્થાવર, નરકગતિ, નરકની ભૂખ, પ્યાસ, શરદી, ગરમી, ભૂમિસ્પર્શ અને અસુરકુમારના દુ:ખો, અકામનિર્જરાનું ફળ, અસુરકુમારનું કામ અને ગમન, નારકીના શરીરની વિશેષતા અને અકાળ મરણનો અભાવ, મંદાર
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૩) ]
[ છ ઢાળા માળા, વૈતરણી અને શીતથી લોઢાનો ગોળો ગળી જવો, તેનું સ્પષ્ટ વર્ણન કરો. અનાદિથી સંસારમાં પરિભ્રમણ, ભવનત્રિકમાં પેદા થવું અને સ્વર્ગોમાં દુ:ખનું કારણ બતાવો. અસુરકુમારોનું ગમન, સંપૂર્ણ જીવરાશિ, ગર્ભનિવાસનો સમય, જાવાની, નરકનું આયુષ્ય, નિગોદવાસનો કાળ, નિગોદિયાને ઇન્દ્રિયો, નિગોદિયાનું આયુષ્ય, નિગોદમાં એક શ્વાસમાં જન્મ-મરણ અને શ્વાસનું પરિમાણ બતાવો. ત્રસપર્યાયની દુર્લભતા, ૧-૨-૩-૪-૫ ઇન્દ્રિય જીવો અને શીતથી ગોળો ગળી જવાનું દષ્ટાંત બતાવો. ખોટાં પરિણામથી પ્રાપ્ત થવા યોગ્ય ગતિ, ગ્રંથનિર્માણકર્તા, જીવ-કર્મ સંબંધ, જીવોની ઇચ્છિત અને અનિચ્છિત વસ્તુ, નમસ્કૃત વસ્તુ, નરકની નદી, નરકમાં જવાવાળા અસુરકુમાર, નારકીનું શરીર, નિગોદિયાનું શરીર, નિગોદમાંથી નીકળીને પ્રાપ્ત થતા પર્યાયો, નવ માસથી ઓછો વખત ગર્ભમાં રહેવાવાળા, મિથ્યાત્વી વૈમાનિકના ભવિષ્યપર્યાય, માતા-પિતા વગરના જીવ, સર્વથી વધારે દુઃખનું સ્થાન અને સંકલેશ પરિણામો સહિત મરણ થવાથી પ્રાપ્ત થવા યોગ્ય ગતિનું નામ કહો. અમુક શબ્દ, ચરણ અથવા છંદનો અર્થ અથવા ભાવાર્થ કહો. પહેલી ઢાળનો સારાંશ કહો. ગતિઓના દુ:ખ ઉપર એક લેખ લખો અથવા કહી બતાવો.
છે
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
બીજી ઢાળ
(પદ્ધરિ છંદ, ૧૫ માત્રા) સંસાર (ચતુર્ગતિ) માં પરિભ્રમણનું કારણ ઐસે મિથ્યા-દગ-જ્ઞાન-ચર્ણવશ ભ્રમત ભરત દુખ જન્મમર્ણ; તાતેં ઇનકો તકિયે સુજાન, સુન તિન સંક્ષેપ કહું બખાન. ૧.
निध्यात्या
मिथ्याशात
मनुष्यंगति
:
S
रकमति
અન્વયાર્થ:- [ આ જીવ] (મિથ્યા-દગ-જ્ઞાન-ચર્ણવશ) મિથ્યાદર્શન, મિથ્યાજ્ઞાન અને મિથ્યાચારિત્રને વશ થઈને (ઐસે) આ પ્રકારે (જન્મ-મર્ણ) જન્મ અને મરણના (દુખ) દુ:ખોને
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
૩૨ ]
[ છ ઢાળા (ભરત ) ભોગવતો થકો [ ચારે ગતિઓમાં ] (ભ્રમત ) ભટકતો ફરે છે. (તાતેં ) તેથી (ઇનકો ) એ ત્રણેને (સુજાન ) સારી રીતે જાણીને (તજિયે ) છોડી દેવાં જોઈએ. [ માટે ] ( તિન ) એ ત્રણનું (સંક્ષેપ) સંક્ષેપથી ( કહૂં બખાન ) વર્ણન કહું છું તે (સુન ) સાંભળો.
ભાવાર્થ:- આ ગાથા ઉપ૨થી એમ સમજવું કે મિથ્યાદર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રથી જ જીવને દુ:ખ થાય છે અર્થાત્ શુભાશુભ રાગાદિ વિકાર તથા પર સાથે એકપણાના શ્રદ્ધા-જ્ઞાન અને એવા મિથ્યા આચરણથી જ જીવ દુઃખી થાય છે. કેમકે કોઈ સંયોગ સુખ-દુઃખનું કારણ થઈ શકતું નથી; એમ જાણીને સુખાર્થીએ એ મિથ્યાભાવોનો ત્યાગ કરવો જોઈએ. એટલા માટે જ હું અહીં સંક્ષેપથી એ ત્રણનું વર્ણન કરું છું. ૧.
અગૃહીત-મિથ્યાદર્શન અને જીવતત્ત્વનું લક્ષણ જીવાદિ પ્રયોજનભૂત તત્ત્વ, સરě તિનમાંહિ વિપર્યયત્વ; ચેતનકો હૈ ઉપયોગરૂપ, વિનમૂરતિ ચિન્મૂતિ અનૂપ. ૨.
अग्रहीत मिध्यादर्शन
દ
Do
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
બીજી ઢાળ ]
[ ૩૩ અન્વયાર્થ- (જીવાદિ) જીવ, અજીવ, આસ્રવ, બંધ, સંવર, નિર્જરા અને મોક્ષ, (પ્રયોજનભૂત) મતલબનાં (તત્ત્વ) તત્ત્વ છે, (તિનમાંહી) તેમાં (વિપર્યયત્વ) ઊંધી (સરઘે) શ્રદ્ધા કરવી [ તે અગૃહીત મિથ્યાદર્શન છે.) (ચેતનકો) આત્માનું (રૂપ) સ્વરૂપ (ઉપયોગ) દેખવું-જાણવું અથવા દર્શન-જ્ઞાન (હું) છે [ અને તે] ( વિનમૂરતિ) અમૂર્તિક (ચિનમૂરતિ) ચૈતન્યમય [ અને ] (અનૂપ) ઉપમારહિત છે.
ભાવાર્થ- યથાર્થપણે શુદ્ધાત્મદષ્ટિ દ્વારા જીવ, અજીવ, આસ્રવ, બંધ, સંવર, નિર્જરા અને મોક્ષ એ સાત તત્ત્વોની શ્રદ્ધા કરવાથી સમ્યગ્દર્શન થાય છે. એટલા માટે આ સાત તત્ત્વો જાણવા જરૂરના છે. સાતે તત્ત્વોનું વિપરીત શ્રદ્ધાન કરવું તેને અગૃહીત મિથ્યાદર્શન કહે છે. જીવ જ્ઞાન-દર્શન ઉપયોગસ્વરૂપ અર્થાત્ જ્ઞાતા-દ્રષ્ટા છે, અમૂર્તિક, ચૈતન્યમય અને ઉપમારહિત છે. ૨.
જીવતત્ત્વના વિષયમાં મિથ્યાત્વ ( ઊંઘી શ્રદ્ધા) પુદગલ નભ ધર્મ અધર્મ કાલ, ઇનર્ત ન્યારી હૈ જીવ ચાલ; તાક ન જાન વિપરીત માન, કરિ કરે દેહમેં નિજ પિછાન. ૩
चतन स्वरुप
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hîřp://www.AtmaDharma.com for updates
[ છ ઢાળા
અન્વયાર્થ:- ( પુદ્ગલ ) પુદ્ગલ ( નભ ) આકાશ ( ધર્મ ) ધર્મ (અધર્મ ) અધર્મ (કાળ) કાળ (ઈનð) એનાથી (જીવ ચાલ ) જીવનો સ્વભાવ અથવા પરિણામ (ન્યારી) ભિન્ન (હૈ) છે [તોપણ મિથ્યાદષ્ટિ જીવ] (તાકોં) તે આત્મસ્વભાવને (ન જાન ) જાણતો નથી અને (વિપરીત ) ઊલટું (માન કરિ ) માનીને ( દેહમેં ) શરીરમાં (નિજ) આત્માની ( પિછાન ) ઓળખાણ ( કરૈ ) કરે છે.
૩૪ ]
ભાવાર્થ:- પુદ્દગલ, ધર્મ, અધર્મ, આકાશ અને કાળ એ પાંચ અજીવ દ્રવ્ય છે. જીવ ત્રિકાળ જ્ઞાનસ્વરૂપ અને પુદ્ગલાદિ દ્રવ્યોથી જુદો છે; પણ મિથ્યાદષ્ટિ જીવ આત્માના સ્વભાવની યથાર્થ શ્રદ્ધા નહિ કરતાં અજ્ઞાનવશ ઊલટું માનીને, શરીર છે તે જ હું છું, શરીરના કાર્ય હું કરી શકું છું, મારી ઇચ્છાનુસાર શરીરની વ્યવસ્થા રાખી શકું છું એમ શરીરને જ આત્મા માને છે. [આ જીવતત્ત્વની વિપરીત શ્રદ્ધા છે.) ૩.
મિથ્યાદષ્ટિનો શરીર અને ૫૨વસ્તુઓ ઉ૫૨ વિચાર મૈં સુખી દુખી મૈં રંક રાવ, મેરે ધન ગૃહ ગોધન પ્રભાવ; મેરે સુત તિય મૈં સબલ દીન, બેરૂપ સુભગ મૂરખ પ્રવીન. ૪.
सुख दुःखी
sa
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
બીજી ઢાળ ]
[ ૩૫ અન્વયાર્થઃ- [ મિથ્યાદષ્ટિ જીવ મિથ્યાદર્શનના કારણથી માને છે કે] (મું) હું (સુખી) સુખી, (દુખી) દુ:ખી, (ક ) ગરીબ, (રાવ) રાજા છું, (મેરે) મારા (ધન) રૂપિયા-પૈસા વગેરે (ગૃહ) ઘર (ગોધન) ગાય, ભેંસ આદિ (પ્રભાવ) મોટાઈ [ છે; વળી] (મેરે સુત) મારાં સંતાન તથા (તિય) મારી સ્ત્રી છે; (મું) હું (સબલ) બળવાન, (દીન) નિર્બળ, (બેરૂપ) કુરૂપ, (સુભગ) સુંદર, (મૂરખ) મૂર્ખ અને (પ્રવીન) ચતુર છું.
ભાવાર્થ- (૧) જીવ તત્વની ભૂલ- જીવ તો ત્રિકાળ જ્ઞાનસ્વરૂપ છે તેને અજ્ઞાની જીવ જાણતો નથી. અને જે શરીર તે હું જ છું, શરીરના કાર્ય હું કરી શકું છું, શરીર સ્વસ્થ હોય તો મને લાભ થાય, બાહ્ય અનુકૂળ સંયોગથી હું સુખી અને પ્રતિકૂળ સંયોગથી હું દુઃખી, હું નિર્ધન, હું ધનવાન, હું બળવાન, હું નિર્બળ, હું મનુષ્ય, હું કુરૂપ, હું સુંદર-એમ માને છે, શરીર આશ્રિત ઉપદેશ અને ઉપવાસાદિ ક્રિયાઓમાં પોતાપણું માને છે એ વગેરેઝ મિથ્યા અભિપ્રાયવડે જે પોતાના પરિણામ નથી પણ બધાય પર પદાર્થના જ પરિણામ છે, તેને આત્માના પરિણામ માને છે તે જીવતત્ત્વની ભૂલ છે. ૪.
અજીવ અને આસ્રવ તત્ત્વનું વિપરીત શ્રદ્ધાન તન ઉપજત અપની ઉપજ જાન તન નશત આપકો નાશ માન રાગાદિ પ્રગટ યે દુ:ખ દેન, તિનહી કો સેવત ગિનત ચેન. ૫.
* શરીર વગેરે જે પદાર્થ દેખવામાં આવે છે તે આત્માથી ત્રિકાળ જુદાં
છે, તે પદાર્થોના ઠીક રહેવાથી કે બગડવાથી આત્માનું તો કાંઈ ઠીક થતું નથી તેમ જ બગડતું નથી. પરંતુ મિથ્યાદષ્ટિ એનાથી ઊલટું માને છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૩૬ ]
[ છ ઢાળા
रागादि
અન્વયાર્થઃ- [ મિથ્યાદષ્ટિ જીવ ] (તન) શરીરના (ઉપજત) ઉત્પન્ન થવાની (અપની) પોતાનો આત્મા (ઉપજ ) ઉત્પન્ન થયો (જાન) એમ માને છે અને (તન) શરીરનાં (નશત) નાશ થવાથી (આપકો) આત્માનો (નાશ) નાશ અથવા મરણ થયું એમ (માન) માને છે ( રાગાદિ) રાગ, દ્વેષ, મોહ વગેરે (પ્રગટ) સ્પષ્ટરૂપે (દુઃખદન) દુઃખ આપવાવાળા છે (તિનહી કો) તેઓની (સેવત) સેવા કરતો થકો (જૈન) સુખ (ગિનત) માને છે.
ભાવાર્થ- (૧) અજીવ તત્વની ભૂલ - મિથ્યાષ્ટિ જીવ એમ માને છે કે શરીરની ઉત્પત્તિ (સંયોગ) થતાં હું જભ્યો અને શરીરનો નાશ (વિયોગ) થવાથી હું મરી જઈશ, ( આત્માનું મરણ માને છે.) ધન, શરીરાદિ જડ પદાર્થોમાં પરિવર્તન થતાં પોતાનામાં ઇષ્ટ–અનિષ્ટ પરિવર્તન માનવું, શરીરની ઉષ્ણ અવસ્થા થતાં મને તાવ આવ્યો, શરીરમાં સુધા, તૃષારૂપ અવસ્થા થતાં મને ક્ષુધા-તૃષાદિ થાય છે, શરીર કપાતાં હું છેદાઈ ગયો ઇત્યાદિ જે અજીવની અવસ્થાઓ છે, તેને પોતાની માને છે એ અજીવ તત્ત્વની ભૂલ છે.*
* આત્મા અમર છે; તે વિષ, અગ્નિ, શસ્ત્ર, અસ્ત્ર કે બીજા કેઈથી મરતો નથી
કે નવો ઉત્પન્ન થતો નથી. મરણ (વિયોગ) તો માત્ર શરીરનું જ થાય છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
બીજી ઢાળ ]
[ ૩૭ ૨. આસ્રવ તત્વની ભૂલઃ- જીવ અથવા અજીવ કોઈ પણ પર પદાર્થ આત્માને કાંઈ પણ સુખ, દુ:ખ, બગાડ, સુધાર કરી શકતા નથી, છતાં અજ્ઞાની તેમ માનતો નથી. પરમાં કર્તૃત્વ, મમત્વરૂપ મિથ્યાત્વ અને રાગ-દ્વેષાદિ શુભાશુભ આસ્રવભાવ તે પ્રત્યક્ષ દુ:ખ દેનારા છે, બંધના જ કારણ છે, છતાં તેને અજ્ઞાની જીવ સુખકર જાણીને સેવે છે. શુભભાવ પણ બંધનનું કારણ છે, આસ્રવ છે, તેને હિતકર માને છે. પર દ્રવ્ય જીવને લાભનુકસાન કરી શકે નહિ, છતાં તેને ઇષ્ટ-અનિષ્ટ માની તેમાં પ્રીતિ-અપ્રીતિ કરે છે; મિથ્યાત્વ, રાગ-દ્વેષનું સ્વરૂપ ઓળખતો નથી, પર પદાર્થ મને સુખ-દુઃખ આપે છે અથવા રાગ-દ્વેષ-મોટું કરાવે છે, એમ માને છે, આ આસ્રવ તત્ત્વની ભૂલ છે.
બંધ અને સંવર તત્ત્વની વિપરીત શ્રદ્ધા શુભ-અશુભ બંધ ક ફલમૅઝાર, રતિઅરતિ કરે નિજપદ વિસાર; આતમતિ તુ વિરાગ-જ્ઞાન, તે લખે આપÉ કષ્ટદાન ૬.
અન્વયાર્થ- [ મિથ્યાદષ્ટિ જીવ ] (નિજપદ) આત્માના સ્વરૂપને (વિસાર) ભૂલી જઈને (બંધકે ) કર્મબંધના (શુભ) સારા (ફલમંઝાર) ફળમાં ( રતિ) પ્રેમ (કરે) કરે છે, [ અને કર્મબંધના]
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૩૮ ]
[ છ ઢાળા (અશુભ) ખરાબ ફળમાં (અરતિ) દ્વેષ કરે છે; તથા જે ( વિરાગ) રાગ-દ્વેષનો અભાવ [ એટલે કે પોતાના અસલી સ્વભાવમાં* સ્થિરતારૂપ સમ્યક્રચારિત્ર] અને (જ્ઞાન) સમ્યજ્ઞાન [ અને સમ્યગ્દર્શન ] તે (આતમહિત) આત્માના હિતના (હેતુ) કારણ છે (તે) તેને (આપÉ) આત્માને (કષ્ટદાર) :ખના આપનાર (લખે) માને છે.
ભાવાર્થ- (૧) બંધ તત્ત્વની ભૂલ- અઘાતિ કર્મના ફળ અનુસાર પદાર્થોની સંયોગ-વિયોગરૂપ અવસ્થાઓ થાય છે. મિથ્યાદષ્ટિ જીવ તેને અનુકૂળ-પ્રતિકૂળ માનીને તેનાથી હું સુખીદુ:ખી છું એવી કલ્પના વડે રાગ-દ્વેષ, આકુળતા કરે છે. ધન, યોગ્ય સ્ત્રી, પુત્રાદિના સંયોગ થતાં રતિ કરે છે; રોગ, નિદ્રા, નિર્ધનતા, પુત્રવિયોગ વગેરે થતાં અરતિ કરે છે; પુણ્ય-પાપ બન્ને બંધનકર્તા છે, પણ તેમ નહિ માનીને પુણ્યને હિતકર માને છે; તત્ત્વદષ્ટિથી તો પુણ્ય-પાપ બન્ને અહિતકર જ છે, પરંતુ અજ્ઞાની એવું નિર્ધારરૂપ માનતો નથી તે બંધતત્વની ઊંઘી શ્રદ્ધા
૨. સંવર તત્ત્વની ભૂલ:- નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાનચારિત્ર તે જ જીવને હિતકારી છે, સ્વરૂપમાં સ્થિરતા વડે રાગનો જેટલો અભાવ તે વૈરાગ્ય છે, અને તે સુખના કારણરૂપ છે, છતાં અજ્ઞાની જીવ તેને કષ્ટદાતા માને છે. આ સંવરતત્ત્વની વિપરીત શ્રદ્ધા છે. ૬.
* અનંતદર્શન, અનંતજ્ઞાન, અનંતસુખ અને અનંતવીર્ય જ આત્માનું
ખરું સ્વરૂપ છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
બીજી ઢાળ ]
[ ૩૯ નિર્જરા અને મોક્ષની વિપરીત શ્રદ્ધા અને
અગૃહીત મિથ્યાજ્ઞાન રોકે ન ચાહ નિશક્તિ ખોય, શિવરૂપ નિરાકુલતા ન જોય; યાહી પ્રતીતિજીત કછુક જ્ઞાન, સો દુ:ખદાયક અજ્ઞાન જાન. ૭
/-
IL
-
- - -
અન્વયાર્થ:- [ મિથ્યાષ્ટિ પ્રાણી] (નિજશક્તિ) પોતાના આત્માની શક્તિ (ખોય) ખોઈને (ચાહ) ઇચ્છાને (ન રોક ) રોકતો નથી, અને (નિરાકુલતા) આકુલતાના અભાવને ( શિવરૂપ) મોક્ષનું સ્વરૂપ (ન જોય) માનતો નથી. (યાહી). આ (પ્રતીતિજુત) ખોટી માન્યતા સહિત (કછૂક જ્ઞાન) જે કાંઈ જ્ઞાન છે (સો) તે (દુ:ખદાયક) કરને આપનારું (અજ્ઞાન) અગૃહિત મિથ્યાજ્ઞાન છે; એમ ( જાન ) સમજવું.
ભાવાર્થ- (૧) નિર્જરા તત્ત્વમાં ભૂલ- આત્મામાં આંશિક શુદ્ધિની વૃદ્ધિ અને અશુદ્ધિની હાનિ થવી તેને સંવરપૂર્વક નિર્જરા કહેવામાં આવે છે. તે નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન પૂર્વક જ હોઈ શકે છે. જ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપમાં સ્થિર થવાથી શુભ-અશુભ ઇચ્છાનો નિરોધ થાય તે તપ છે. તપ બે પ્રકારના છે: (૧) બાળતા, (૨) સમ્યકત૫. અજ્ઞાનદશામાં જે તપ કરવામાં આવે છે તે બાળતપ છે, તેનાથી કદી સાચી નિર્જરા થતી
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૪૦ ]
[ છ ઢાળા નથી, પણ આત્મસ્વરૂપમાં સમ્યક્ પ્રકારે સ્થિરતા અનુસાર જેટલો શુભ-અશુભ ઇચ્છાનો અભાવ થાય છે તે સાચી નિર્જરા છે-સમ્યકતપ છે. પણ મિથ્યાદષ્ટિ જીવ એમ માનતો નથી. પોતાની અનંત જ્ઞાનાદિ શક્તિને ભૂલે છે, પરાશ્રયમાં સુખ માને છે, શુભાશુભ ઇચ્છા અને પાંચ ઇન્દ્રિયોના વિષયોની ચાહને રોકતો નથી. આ નિર્જરાતત્ત્વની વિપરીત શ્રદ્ધા છે.
૨. મોક્ષ તત્ત્વની ભૂલ - પૂર્ણ નિરાકુળ આત્મિક સુખની પ્રાપ્તિ અર્થાત જીવની સંપૂર્ણ શુદ્ધતા તે મોક્ષનું સ્વરૂપ છે, અને તે જ ખરું સુખ છે, પણ અજ્ઞાની તેમ માનતો નથી.
મોક્ષ થતાં તેજમાં તેજ મળી જાય અથવા ત્યાં શરીર, ઇન્દ્રિયો અને તેના વિષયો વિના સુખ કેમ હોઈ શકે? ત્યાંથી ફરી અવતાર લેવો પડે વગેરે. એમ મોક્ષદશામાં નિરાકુળપણું માનતો નથી તે મોક્ષતત્ત્વની વિપરીત શ્રદ્ધા છે.
૩. અજ્ઞાન:- અગૃહીત મિથ્યાદર્શન હોય ત્યાં જે કંઈ જ્ઞાન હોય તેને અગૃહીત મિથ્યાજ્ઞાન કહે છે, તે મહાન દુઃખદાતા છે. તે ઉપદેશાદિ બાહ્ય નિમિત્તાના આલંબન વડે નવું ગ્રહ્યું નથી અનાદિનું છે, તેથી તેને અગૃહીત (સ્વાભાવિક-નિસર્ગજ) મિથ્યાજ્ઞાન કહે છે. ૭.
અગૃહીત મિથ્યાચારિત્ર (કુચારિત્ર) નું લક્ષણ ઈન જુત વિષયનિમેં જો પ્રવૃત્ત, તાકો જાનો મિથ્યાચરિત્ત; યોં મિથ્યાત્વાદિ નિસર્ગ જેવું, અબ જ ગૃહીત સુનિયે સુ તેહ. ૮
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
બીજી ઢાળ ]
[ ૪૧ અન્વયાર્થ:- (જો) જે (વિષયનિમેં) પાંચ ઇન્દ્રિયોના વિષયોમાં (ઇન જાત) અગૃહીત મિથ્યાદર્શન અને અગૃહીત મિથ્યાજ્ઞાન સહીત ( પ્રવૃત્ત) પ્રવૃત્તિ કરે છે ( તાકો ) તેને (મિથ્યાચરિત્ત) અગૃહીત મિથ્યાચારિત્ર (જાનો) સમજો. (યો)
આ પ્રમાણે ( નિસર્ગ) અગૃહીત (મિથ્યાત્વાદિ) મિથ્યાદર્શન, મિથ્યાજ્ઞાન અને મિથ્યાચારિત્રનું [ વર્ણન કરવામાં આવ્યું.) (અબ) હવે (જે) જે (ગૃહીત) ગૃહીત [ મિથ્યાદર્શન-જ્ઞાનચારિત્ર] છે (તે) તેને ( સુનિયે) સાંભળો.
| ભાવાર્થ- અગૃહીત મિથ્યાદર્શન અને અગૃહીત મિથ્યાજ્ઞાન સહિત પાંચ ઇન્દ્રિયોના વિષયો પ્રત્યે પ્રવૃત્તિ કરવી તેને અગૃહીત મિથ્યાચારિત્ર કહેવામાં આવે છે. આ ત્રણેયને દુ:ખના કારણ જાણી તત્ત્વજ્ઞાનવડે તેનો ત્યાગ કરવો જોઈએ. ૮.
ગૃહીત-મિથ્યાદર્શન અને કુગુરુનાં લક્ષણ જો કુગુરુ કુદેવ કુધર્મ સેવ, પૌષે ચિર દર્શનમોહ એવ; અંતર રાગાદિક ધરેં જેહ, બાહર ધન અંબરૌં સને. ૯
ગાથા ૧૦ (પૂર્વાર્ધ) ઘાર્ગે કુલિંગ લહિ મહત ભાવ, તે કુગુરુ જન્મજલ ઉપલનાવ;
અન્વયાર્થ:- (જો) જે (કુગુરુ) ખોટા ગુરુની (કુદેવ) ખોટા દેવની અને (કુધર્મ) ખોટા ધર્મની (સેવી સેવા કરે છે તે ( ચિર) ઘણા લાંબા સમય સુધી (દર્શનમોહ) મિથ્યાદર્શન (એવો જ (પીએ) પોષે છે. (જે) જે (અંતર) અંતરમાં ( રાગાદિક) મિથ્યાત્વ-રાગ-દ્વેષ આદિ (ધરેં) ધારણ કરે છે અને (બાહર)
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૪ર ]
[ ઢાળા બહારથી (ધન અંબરનૅ) ધન અને કપડાં વગેરે ઉપર (સનેહ) પ્રેમ રાખે છે, અને (મહતભાવ) મહાત્માપણાનો ભાવ (હિ) ગ્રહણ કરીને (કુલિંગ) ખોટા વેષોને (ધારેં) ધારણ કરે છે તે (કુગુરુ) કુગુરુ [ કહેવાય છે અને તે કુગુરુ] (જન્મજલ) સંસારરૂપી સમુદ્રમાં ( ઉપલનાવ) પથ્થરની નૌકા સમાન છે.
ભાવાર્થ- કુગુરુ, કુદેવ અને કુધર્મની સેવા કરવાથી ઘણા કાળ સુધી મિથ્યાત્વનું જ પોષણ થાય છે એટલે કે કુગુરુ, કુદવ અને કુધર્મનું સેવન જ ગૃહીત મિથ્યાદર્શન કહેવાય છે.
પરિગ્રહ બે પ્રકારના છે, એક અંતરંગ અને બીજો બહિરંગ; મિથ્યાત્વ, રાગ, દ્વેષ વગેરે અંતરંગ પરિગ્રહ છે અને વસ્ત્ર, પાત્ર, ધન, મકાન વગેરે બહિરંગ પરિગ્રહ છે. વસ્ત્રાદિ સહિત હોવા છતાં પોતાને જિનલિંગધારક માને છે તે કુગુરુ છે. “જિનમાર્ગમાં ત્રણ લિંગ તો શ્રદ્ધાપૂર્વક છે. એક તો જિનસ્વરૂપ-નિગ્રંથ દિગંબર મુનિલિંગ, બીજાં ઉત્કૃષ્ટ શ્રાવકરૂપ ૧૦ મી-૧૧ મી પ્રતિમાધારક શ્રાવકલિંગ અને ત્રીજું આર્થિકાઓનું રૂપ એ સ્ત્રીઓનું લિંગ-એ ત્રણ સિવાય કોઈ ચોથું લિંગ સમ્યગ્દર્શનસ્વરૂપ નથી. માટે એ ત્રણ લિંગ વિના અન્ય લિંગને જે માને છે તેને જિનમતની શ્રદ્ધા નથી પણ મિથ્યાદષ્ટિ છે.” (દર્શનપાહુડ ગાથા ૧૮) માટે જે કુલિંગના ધારક છે, મિથ્યાત્વાદિ અંતરંગ તથા વસ્ત્રાદિ બહિરંગ પરિગ્રહું સહિત છે, પોતાને મુનિ માને છે, મનાવે છે તે કુગુરુ છે. જેવી રીતે પત્થરની નાવ પોતે ડૂબે છે તથા તેમાં બેસનારા પણ ડૂબે છે; એ રીતે કુગુરુ પણ પોતે સંસારસમુદ્રમાં ડૂબે છે અને તેને વંદન, સેવા, ભક્તિ કરનારાઓ પણ અનંત સંસારમાં ડૂબે છે
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
બીજી ઢાળ ]
[ ૪૩
અર્થાત્ કુગુરુની શ્રદ્ધા, ભક્તિ, પૂજા, વિનય તથા અનુમોદના કરવાથી ગૃહીત મિથ્યાત્વનું સેવન થાય છે અને તેથી જીવ અનંતકાળ ભવભ્રમણ કરે છે. ૯.
ગાથા ૧૦ ( ઉત્તરાર્ધ ) કુદેવ (મિથ્યાદેવ ) નું સ્વરૂપ
જો રાગદ્વેષ મલકર મલીન, નિતા ગદાદિજીત ચિહ્ન ચીન. ગાથા ૧૧ (પૂર્વાર્ધ )
તે હૈ દેવ તિનકી જી સેવ, શઠ કરત ન તિન ભવભ્રમણ વ; અન્વયાર્થ:- ( જે ) જે (રાગદ્વેષ) રાગ અને દ્વેષરૂપી (મલકર ) મેલથી (મલીન ) મલિન છે અને (વનિતા ) સ્ત્રી તથા (ગદાદિજુત ) ગદા વગેરે (ચિહ્ન ) ચિહ્નોથી (ચીન ) ઓળખાય છે (તે ) તે ( કુદેવ ) ખોટા દેવ છે; (તિનકી ) તે કુદેવની ( જા ) જે (શઠ) મૂર્ખ (સેવ) સેવા (કરત) કરે છે, (તિન ) તેનું (ભવભ્રમણ ) સંસારમાં ભટકવું (ન છેવ ) મટતું નથી.
ભાવાર્થ:- જે રાગ અને દ્વેષરૂપી મેલથી મેલાં (રાગીદ્વેષી) છે અને સ્ત્રી, ગદા, આભૂષણ વગેરેથી જેને ઓળખી શકાય છે તે ‘કુદેવ ’* કહેવાય છે. જે અજ્ઞાની આવા કુદેવોની સેવા, (પૂજા,
* સુદેવ=અરિહંત પરમેષ્ઠી; દેવ-ભવનવાસી વગેરે દેવ.
કુદેવ=હરિ, હર આદિ; અદેવ-પીપળો, તુલસી, લકડબાબા વગેરે કલ્પિત દેવ, જે કોઈ સરાગી દેવી અથવા દેવ છે તે વંદનપૂજનને યોગ્ય નથી.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૪૪ ]
[ છે ઢાળા ભક્તિ અને વિનય) કરે છે તે આ સંસારનો અંત કરી શકતા નથી એટલે કે તેને અનંતકાળ સુધી ભવભ્રમણ મટતું નથી.
ગાથા ૧૧ (ઉત્તરાર્ધ) કુધર્મ અને ગૃહીત-મિથ્યાદર્શનનું સંક્ષિસ લક્ષણ રાગાદિ ભાવહિંસા સમેત, દર્વિત ત્રસ થાવર મરણ ખેત. ૧૧. જે ક્રિયા તિર્વે જાનહુ કુધર્મ, તિન સરઘે જીવ લહૈ અશર્મ; યાÉ ગૃહતમિથ્યાત્વ જાન, અબ સુન ગૃહત જો હૈ અજ્ઞાન. ૧૨.
lity,
है
कुधर्म
અન્વયાર્થ- (રાગાદિ) રાગ અને દ્વેષ વગેરે (ભાવહિંસા) ભાવહિંસા (સમત) સાથે [તથા] (ત્રસ) ત્રસ અને (થાવર) સ્થાવરના (મરણ) ઘાતનું (ખેત) સ્થાન (દર્વિત) દ્રવ્યહિંસા (સમત) સહિત (જે) જે (ક્રિયા) ક્રિયાઓ [] (હિન્દુ) તેને (કુધર્મ) મિથ્યાધર્મ (જાનહુ ) જાણવો જોઈએ (તિન) તેને (સરધ) શ્રદ્ધવાથી (જીવ) પ્રાણી (અશર્મ) દુઃખ (શહે) પામે છે. (યાકૂ) આ કુગુરુ, કુદેવ અને કુધર્મને શ્રદ્ધવા તેને (ગૃહિત મિથ્યાત્વ) ગૃહિત મિથ્યાદર્શન જાણવું. (અબ) હવે (ગૃહીત) ગૃહીત (અજ્ઞાન) મિથ્યાજ્ઞાન ( જો હૈ) જેને કહેવામાં આવે છે તેનું વર્ણન (સુન)
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
બીજી ઢાળ ]
[ ૪૫ સાંભળો.
ભાવાર્થ- જે ધર્મમાં મિથ્યાત્વ તથા રાગાદિરૂપ ભાવહિંસા તથા ત્રસ અને સ્થાવર જીવોના ઘાતરૂપ દ્રવ્યહિંસાને ધર્મ માનવામાં આવે છે તેને કુધર્મ કહેવામાં આવે છે. જે પ્રાણી આ કુધર્મની શ્રદ્ધા કરે છે તે દુ:ખ પામે છે. આ ખોટા ગુરુ, દેવ અને ધર્મની શ્રદ્ધા કરવી તેને “ગૃહીત મિથ્યાદર્શન” કહે છે. આ પરોપદેશ વગેરે બાહ્ય કારણના આશ્રયથી ગ્રહણ કરવામાં આવે છે તેથી “ગૃહીત” કહેવાય છે. હવે ગૃહીત મિથ્યાજ્ઞાનનું વર્ણન કરવામાં આવે છે.
ગૃહીત મિથ્યાજ્ઞાનનું લક્ષણ એકાન્તવાદદૂષિત સમસ્ત, વિષયાદિક પોષક અપ્રશસ્ત; રાગી કુમતિનકૃત શ્રુતકો અભ્યાસ, સો હૈ કુબોધ બહુ દેન ત્રાસ. ૧૩
गृहीत मिध्याज्ञान
અન્વયાર્થ- ( એકાન્તવાદ) એકાન્તરૂપ કથનથી (દૂષિત ) ખોટાં [અને] વિષયાદિક) પાંચ ઇન્દ્રિયોના વિષય વગેરેને (પોષક) પુષ્ટિ કરવાવાળા (કુમતિનકૃત) કૃમતિઓ દ્વારા બનાવેલાં (અપ્રશસ્ત) ખોટાં (સમસ્ત) બધાં (શ્રુતકો ) શાસ્ત્રોને (અભ્યાસ) પઢવા, પઢાવવાં સાંભળવાં અને સંભળાવવાં (સો) તે (કુબોધ)
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૪૬ ]
[ છ ઢાળા મિથ્યાજ્ઞાન [ છે; તે ] ( બહુ ) ઘણાં (ત્રાસ) દુ:ખને (દન) આપવાવાળું છે.
ભાવાર્થ- ૧. વસ્તુ અનેકધર્માત્મક છે; તેમાંથી કોઈ પણ એક જ ધર્મને આખી વસ્તુ કહેવાના કારણથી દૂષિત (મિથ્યા) તથા વિષય-કપાય આદિને પુષ્ટ કરવાવાળાં કુગુરુઓનાં બનાવેલાં સર્વ પ્રકારનાં ખોટાં શાસ્ત્રોને ધર્મબુદ્ધિથી લખવાંલખાવવાં, ભણવા-ભણાવવાં, સાંભળવા અને સંભળાવવાં તેને ગૃહીત મિથ્યાજ્ઞાન કહે છે.
૨. જે શાસ્ત્ર જગતમાં સર્વથા નિત્ય, એક અદ્વૈત અને સર્વવ્યાપક બ્રહ્મમાત્ર વસ્તુ છે, અન્ય કોઈ પદાર્થ નથી, એમ વર્ણન કરે છે તે શાસ્ત્ર એકાન્તવાદથી દૂષિત હોવાથી કુશાસ્ત્ર છે.
૩. વસ્તુને સર્વથા ક્ષણિક-અનિત્ય, અથવા (૪) ગુણગુણી સર્વથા જુદા છે, કોઈ ગુણના સંયોગથી વસ્તુ છે એમ કથન કરે, અથવા (૫) જગતનો કોઈ કર્તા, હુર્તા અને નિયંતા છે એમ વર્ણન કરે, અથવા (૬) દયા, દાન, મહાવ્રતાદિના શુભભાવ જે પુણાસ્રવ છે તેનાથી તથા મુનિને આહાર દેવાના શુભભાવથી સંસાર પરિત (ટૂંકો, મર્યાદિત) થવો; તથા ઉપદેશ દેવાના શુભ ભાવથી પરમાર્થે ધર્મ થાય વગેરે અન્ય ધર્મિયોના ગ્રંથોમાં જે વિપરીત કથન છે, તે શાસ્ત્રો એકાન્ત અને અપ્રશસ્ત હોવાથી કુશાસ્ત્ર છે. કેમકે તેમાં પ્રયોજનભૂત સાત તત્ત્વનું યથાર્થપણું નથી. જ્યાં એક તત્ત્વની ભૂલ હોય ત્યાં સાતે તત્ત્વોની ભૂલ હોય જ, એમ સમજવું ૧૩.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
બીજી ઢાળ ]
[ ૪૭ ગૃહીત મિથ્યાચારિત્રનું લક્ષણ જો ખ્યાતિ લાભ પૂજાદિ ચાહ, ધરિ કરન વિવિધ વિધ દેહદાહ આતમ અનાત્મક જ્ઞાનીન, જે જે કરની તન કરન છીન.૧૪.
અન્વયાર્થ:- (જે) જે (ખ્યાતિ) પ્રસિદ્ધતા (લાભ) ફાયદો અને (પૂજાદિ) માન્યતા અને આદર વગેરેની (ચાહુ ધરિ) ઇચ્છા કરીને (દહદાહ) શરીરને પીડા કરવાવાળા (આતમ અનાત્મ ક) આત્મા અને પરવસ્તુઓના (જ્ઞાનહીન) ભેદજ્ઞાનથી રહિત (તન ) શરીરને (છીન) ક્ષણ (કરન) કરવાવાળી ( વિવિધ વિધ) અનેક પ્રકારની (જે જે કરની) જે જે ક્રિયાઓ છે તે બધી ( મિથ્યાચારિત્ર) મિથ્યાચારિત્ર કહેવાય છે.
ભાવાર્થ- શરીર અને આત્માનું ભેદવિજ્ઞાન નહિ હોવાથી યશ, ધન, દોલત, આદર-સત્કાર વગેરેની ઇચ્છાથી માન આદિ કષાયને વશીભૂત થઈને શરીરને ક્ષીણ કરવાવાળી અનેક પ્રકારની ક્રિયા કરે છે તેને “ગૃહીત મિથ્યાચારિત્ર” કહે છે. મિથ્યાચારિત્રના ત્યાગનો અને આત્મહિતમાં લાગવાનો
ઉપદેશતે સબ મિથ્યાચારિત્ર ત્યાગ, અબ આતમ કે હિત પંથ લાગ; જગજાલ-ભ્રમણકો દેહુ ત્યાગ અબ દૌલત!નિજ આતમ સુપાગ.૧૫
અન્વયાર્થ:- (તે) તે (સબ) બધાં (મિથ્યાચારિત્ર) મિથ્યાચારિત્રને (ત્યાગ) છોડીને ( અબ) હવે (આતમકે ) આત્માના (હિત) કલ્યાણના (પંથ) માર્ગે (લાગ) લાગી જાઓ, (જગજાલ) સંસારની જાળમાં (ભ્રમણકો) ભટકવાનો (ત્યાગ દેહુ ) ત્યાગ કરો.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaD har ma.com
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૪૮ ]
[ છે ઢાળા,
i
जगजलश्रमण
(દોલત) હે દોલતરામ! (નિજઆતમ) પોતાના આત્મામાં (અબ) હવે (સુપાગ ) સારી રીતે લીન થાઓ.
ભાવાર્થ- આત્મહિતૈષી જીવે નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાનચારિત્ર ગ્રહણ કરીને, ગૃહીત મિથ્યાદર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર તથા અગૃહીત મિથ્યાદર્શન-મિથ્યાજ્ઞાન-મિથ્યાચારિત્રનો ત્યાગ કરીને, આત્મકલ્યાણના માર્ગમાં લાગવું જોઈએ. પંડિત શ્રી દૌલતરામજી પોતાના આત્માને સંબોધી કહે છે કે, હું આત્મન્ ! પરાશ્રયરૂપ સંસાર અર્થાત્ પુણ્ય-પાપમાં ભટકવું છોડી દઈને સાવધાનીથી આત્મસ્વરૂપમાં લીન થા.
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
બીજી ઢાળ ]
[ ૪૯
બીજી ઢાળનો સારાંશ
આ જીવ મિથ્યાદર્શન,
(૧) મિથ્યાજ્ઞાન અને મિથ્યાચારિત્રને વશ થઈને ચાર ગતિમાં વારંવાર પરિભ્રમણ કરીને પ્રત્યેક સમયે અનંત દુઃખો ભોગવી રહ્યો છે. જ્યાં સુધી દેહાદિથી ભિન્ન પોતાના આત્માની સાચી સમજણ અને રાગાદિનો અભાવ ન કરે ત્યાં સુધી સુખ, શાંતિ અને આત્માનો ઉદ્ધાર થઈ શકતો નથી.
(૨) આત્મહિત માટે (સુખી થવા માટે) પ્રથમ (૧) સાચા દેવ, ગુરુ અને ધર્મની યથાર્થ પ્રતીતિ, (૨) જીવાદિ સાત તત્ત્વની યથાર્થ પ્રતીતિ, (૩) સ્વ-૫૨ના સ્વરૂપની શ્રદ્ધા, (૪) નિજ શુદ્ધાત્માના પ્રતિભાસરૂપ આત્માની શ્રદ્ધા-આ ચાર લક્ષણોના અવિનાભાવ સહિતની સત્ય શ્રદ્ધા (નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન ) જ્યાં સુધી જીવ પ્રગટ ન કરે ત્યાં સુધી જીવ (આત્મા) નો ઉદ્ધાર થઈ શકે નહિ અર્થાત્ ધર્મની શરૂઆત પણ થઈ શકે નહિ, અને ત્યાં સુધી આત્માને અંશમાત્ર સુખ પ્રગટે નહિ.
(૩) સાત તત્ત્વની ખોટી શ્રદ્ધા કરવી તેને મિથ્યાદર્શન અને તેના કારણે આત્માના સ્વરૂપ વિષે વિપરીત શ્રદ્ધા કરીને જ્ઞાનાવરણીય આદિ દ્રવ્યકર્મ, શરીરાદિ નોકર્મ તથા પુણ્ય-પાપરાગાદિ મલિનભાવમાં એક્તાબુદ્ધિ-કર્તબુદ્ધિ છે; અને તેથી શુભ રાગ અને પુણ્ય હિતકર છે, શરીરાદિ પર૫દાર્થની અવસ્થા (ક્રિયા) હું કરી શકું છું, પર મને લાભ-નુકસાન કરી શકે છે, અને હું પરનું કાંઈ કરી શકું છું, આમ માનતો હોવાથી તેને સત્–અસત્નો યથાર્થ વિવેક હોતો જ નથી. સાચું સુખ તથા તિરૂપ શ્રદ્ધા-જ્ઞાન-ચારિત્ર પોતાના આત્માના જ આશ્રયે હોય
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
૫૦ ]
[ છ ઢાળા
છે તેની તેને ખબર હોતી નથી.
(૪) વળી કુંદેવ-કુગુરુ-કુશાસ્ત્ર અને કુધર્મની શ્રદ્ધા, પૂજા, સેવા અને વિનય કરવાની જે જે પ્રવૃત્તિ છે તે પોતાના મિથ્યાત્વાદિના મહાન દોષોની પોષણ કરનારી હોવાથી દુઃખદાયક છે, અનંત સંસારભ્રમણનું કારણ છે. જે જીવ તેનું સેવન કરે છે, કર્તવ્ય સમજે છે તે દુર્લભ મનુષ્ય-જીવનને નષ્ટ કરે છે.
(૫) અગૃહીત મિથ્યાદર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર જીવને અનાદિ કાળથી હોય છે, વળી તે મનુષ્ય થયા પછી કુશાસ્ત્રનો અભ્યાસ કરી, અથવા કુગુરુનો ઉપદેશ સ્વીકારી, ગૃહીત મિથ્યાજ્ઞાનમિથ્યાશ્રદ્ધા ધારણ કરે છે. તથા તે કુમતને અનુસરી મિથ્યાક્રિયા કરે છે તે ગૃહીત મિથ્યાચારિત્ર છે. માટે જીવે સારી રીતે સાવધાન થઈને ગૃહીત અને અગૃહીત બન્ને પ્રકારના મિથ્યાભાવો છોડવા યોગ્ય છે અને એનો યથાર્થ નિર્ણય કરી, નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કરવું જોઈએ. મિથ્યાભાવોનું સેવન કરી કરીને, સંસારમાં ભટકી, અનંત જન્મ ધારણ કરી અનંતકાળ ગુમાવ્યો, હવે તો સાવધાન થઈને આત્મોદ્ધાર કરવો જોઈએ. બીજી ઢાળનો ભેદ-સંગ્રહ
ઇન્દ્રિયવિષય:- સ્પર્શ, રસ, ગંધ, વર્ણ અને શબ્દ. તત્ત્વઃ- જીવ, અજીવ, આસવ, બંધ, સંવર, નિર્જરા, મોક્ષ. દ્રવ્ય:- જીવ, પુદ્દગલ, ધર્મ, અધર્મ, આકાશ અને કાળ. મિથ્યાદર્શન: ગૃહીત, અગૃહીત.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
બીજી ઢાળ ]
[ ૫૧ મિથ્યાજ્ઞાન - ગૃહીત( બાહ્ય કારણ પ્રાસ); અગૃહીત. (નિસર્ગજ ). મિથ્યાચારિત્ર:- ગૃહીત અને અગૃહીત. (નિસર્ગજ). મહાદુઃખ:- સ્વરૂપની અણસમજણનું મિથ્યાત્વ. વિમાનવાસી:- કલ્પપપન્ન અને કલ્પાતીત.
બીજી ઢાળનો લક્ષણ-સંગ્રહ અનેકાન્તઃ- પ્રત્યેક વસ્તુમાં વસ્તુપણાની સિદ્ધિ (સાબિતી)
કરવાવાળી અસ્તિત્વ, નાસ્તિત્વ આદિ પરસ્પર વિરુદ્ધ બે શક્તિઓનું એકસાથે પ્રકાશિત થવું તે. (આત્મા સદાય સ્વરૂપ છે-પરરૂપે નથી એવી જે
દષ્ટિ તે અનેકાન્તદષ્ટિ છે.) અમૂર્તિક - રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શ વિનાની વસ્તુ. આત્મા - જાણવું અને દેખવું અથવા જ્ઞાન-દર્શન શક્તિવાળી
વસ્તુને આત્મા કહેવામાં આવે છે; જે સદાય જાણે અને જાણવારૂપે પરિણમે તેને જીવ અથવા આત્મા
કહે છે. ઉપયોગ:- જીવની જ્ઞાન-દર્શન અથવા જાણવા-દેખવાની
શક્તિનો વ્યાપાર. એકાન્તવાદ- અનેક ધર્મોની સત્તાની અપેક્ષા નહિ કરતાં,
વસ્તુને એક જ રૂપથી નિરૂપણ કરવી.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
પર ]
[ ઢાળા દર્શનમોહ:- આત્માના સ્વરૂપની વિપરીત શ્રદ્ધા. દ્રવ્યહિંસા:- ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણીઓનો ઘાત કરવો. ભાવહિંસા*:- મિથ્યાત્વ, રાગ, અને દ્વેષ વગેરે વિકારોની
ઉત્પત્તિ. મિથ્યાદર્શન - જીવાદિ તત્ત્વની વિપરીત શ્રદ્ધા. મૂર્તિક- રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શ સહિત વસ્તુ.
અત્તર-પ્રદર્શન (૧) આત્મા અને જીવમાં કાંઈ અંતર નથી, પર્યાયવાચક
શબ્દ છે. (૨) અગૃહીત (નિસર્ગજ) તો ઉપદેશાદિન નિમિત્ત વિના
થાય છે, પરંતુ ગૃહીતમાં ઉપદેશાદિ નિમિત્ત હોય છે. (૩) મિથ્યાત્વ અને મિથ્યાદર્શનમાં કાંઈ તફાવત નથી, માત્ર
બને પર્યાયવાચક શબ્દો છે. (૪) સુગુરુમાં મિથ્યાત્વાદિ દોષ હોતા નથી પરંતુ કુગુમાં
હોય છે. વિદ્યાગુરુ તે સુગુરુ અને કુગુરુથી જુદી વ્યક્તિ છે. મોક્ષમાર્ગના પ્રસંગમાં મુક્તિમાર્ગના પ્રદર્શક સુગુરુથી તાત્પર્ય છે.
अप्रादुर्भावः खलुरागादीनां भवत्यहिंसेति। तेषामेवोत्पत्ति-हिंसेति जिनागमस्य संक्षेपः।। ४४।। (पु० सि०)
અર્થ:- ખરેખર રાગાદિ ભાવોનું પ્રગટ ન થવું તે અહિંસા છે. અને તે રાગાદિ ભાવોની ઉત્પત્તિ થવી તે હિંસા છે એવું જૈનશાસ્ત્રનું ટૂંકું રહસ્ય છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
બીજી ઢાળ ]
[ પ૩ બીજી ઢાળની પ્રશ્નાવલી (૧) અગૃહીત મિથ્યાચારિત્ર, અગૃહીત મિથ્યાજ્ઞાન, અગૃહીત
મિથ્યાદર્શન, કુદવ, કુગુરુ, કુધર્મ, ગૃહીત મિથ્યાદર્શન, ગૃહીત મિથ્યાજ્ઞાન, ગૃહીત મિથ્યાચારિત્ર, છ દ્રવ્યો અને મિથ્યાષ્ટિની અપેક્ષાએ જીવાદિ એ બધાનું લક્ષણ
બતાવો. (૨) મિથ્યાત્વ અને મિથ્યાદર્શનમાં અગૃહીત ( નિસર્ગજ)
અને ગૃહીત (બાહ્ય કારણોથી નવું ગ્રહેલ) તેમાં, આત્મા અને જીવમાં સુગુરુ, કુગુરુ અને વિદ્યાગુરુમાં શો
તફાવત છે તે દર્શાવો. (૩) અગૃહીતનું નામાન્તર, આત્મહિતનો માર્ગ, એકેન્દ્રિયને
જ્ઞાન ન માનવાથી નુકશાન, કુદેવ વગેરેની સેવાથી હાનિ, બીજી ઢાળમાં કહેવાયેલી હકીકત, મરણ વખતે જીવને નીકળતા નહીં દેખવાનું કારણ, મિથ્યાદષ્ટિની રુચિ, મિથ્યાષ્ટિની અરુચિ, મિથ્યાદર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રની સત્તાનો કાળ, મિથ્યાષ્ટિને દુ:ખ આપનારી વસ્તુ, મિથ્યા-ધાર્મિક કાર્યો કરવાથી હાનિ, અને સાત તત્ત્વોની
વિપરીત શ્રદ્ધાના પ્રકાર વગેરેનું સ્પષ્ટ વર્ણન કરો. (૪) આત્મહિત, આત્મશક્તિનું વિસ્મરણ, ગૃહીત-મિથ્યાત્વ,
જીવતત્ત્વની ઓળખાણ ન થવામાં કોનો દોષ, તત્ત્વનું પ્રયોજન, દુઃખ, મોક્ષસુખની અપ્રાપ્તિ અને સંસાર
પરિભ્રમણનાં કારણો દર્શાવો. (૫) મિથ્યાષ્ટિનો આત્મા, જન્મ અને મરણ, કષ્ટદાયક વસ્તુ
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hîřp://www.AtmaDharma.com for updates
૫૪ ]
[ છ ઢાળા
વગેરેના વિચાર દેખાડો.
(૬) કુગુરુ, કુદેવ અને મિથ્યાચારિત્ર વગેરેના દષ્ટાંત આપો. ધર્મ માટે પ્રથમ વ્યવહાર કે નિશ્ચય ?
(૭) કુગુરુ-સેવન, કુધર્મ-સેવન અને રાગાદિક ભાવો વગેરેનું ફળ બતાવો, મિથ્યાત્વ ઉપર એક લેખ લખો. અનેકાન્ત શું છે? રાગ તો બાધક જ છે છતાં વ્યવહા૨મોક્ષમાર્ગને (શુભરાગને ) નિશ્ચયનો હેતુ કેમ કહ્યો ?
(૮) અમુક શબ્દ, ચરણ અથવા છંદના અર્થ અને ભાવાર્થ બતાવો. બીજી ઢાળનો સારાંશ કહો.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
ત્રીજી ઢાળ
નરેન્દ્ર છંદ (જોગીરાસા) આત્મહિત, સાચું સુખ અને બે પ્રકારે મોક્ષમાર્ગનું કથન આતમકો હિત હૈ સુખ, સો સુખ આકુલતા વિન કહિયે; આકુલતા શિવમાંહિ ન તા, શિવમગ લાગ્યો ચહિયે. સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચરન શિવમગ, સો દ્વિવિધ વિચારો; જો સત્યારથ-રૂપ સો નિશ્ચય, કારણ સો વ્યવહારો. ૧.
'
| '
, '
II II
li
py
--
|
|
वहार मार्ग
:
-
बिमार्ग
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
પ૬ ]
[ ઢાળા અન્વયાર્થ:- (આતમકો) આત્માનું ( હિત) કલ્યાણ (હું) છે (સુખ) સુખની પ્રામિ. (સો સુખ) તે સુખ (આકુલતા વિન) આકુળતા વગરનું (કહિયે ) કહેવાય છે. (આકુલતા) આકુળતા (શિવમહિ) મોક્ષમાં (ન) નથી (તાલૈં) તેથી ( શિવમગ) મોક્ષમાર્ગમાં (લાગ્યો) લાગવું (ચહિયે) જોઈએ. (સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચરન) સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર એ ત્રણેની એકતા તે (શિવમગ) મોક્ષનો માર્ગ છે, (સો) તે મોક્ષમાર્ગનો ( દ્વિવિધ) બે પ્રકારથી ( વિચારો) વિચાર કરવો કે, (જો) જે (સત્યારથરૂપ) વાસ્તવિક સ્વરૂપ છે (સો) તે (નિશ્ચય) નિશ્ચય મોક્ષમાર્ગ છે અને (કારણ) જે નિશ્ચય મોક્ષમાર્ગનું નિમિત્ત કારણ છે (સો) તેને (વ્યવહારો) વ્યવહાર મોક્ષમાર્ગ કહે છે.
ભાવાર્થ- ૧. સમ્યફચારિત્ર, નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનપૂર્વક જ હોય છે. જીવને નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન સાથે જ સમ્યગૂ ભાવશ્રુતજ્ઞાન થાય છે. અને નિશ્ચયનય તથા વ્યવહારનય એ બન્ને સમ્યક શ્રુતજ્ઞાનના અવયવો (અંશો) છે, તેથી મિથ્યાષ્ટિને નિશ્ચય કે વ્યવહારનય હોઈ શકે જ નહીં, માટે
વ્યવહારનય પ્રથમ હોય અને નિશ્ચયનય પછી પ્રગટે' એમ માનનારને નયોના સ્વરૂપનું યથાર્થ જ્ઞાન નથી.
૨. વળી નય નિરપેક્ષ હોતા નથી, નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ થયા પહેલાં જ વ્યવહારનય હોય તો નિશ્ચયનયની અપેક્ષા વિનાનો નિરપેક્ષનય થયો; વળી પ્રથમ એકલો વ્યવહારનય હોય તો અજ્ઞાનદશામાં સમ્યનય માનવો પડે, પણ “નિરપેક્ષા નયા: મિચ્ય સાપેક્ષાવસ્તુ તેઝર્થત” (આસમીમાંસા શ્લોક ૧૦૮) એવું
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
ત્રીજી ઢાળ ] આગમનું વચન છે. માટે અજ્ઞાનદશામાં કોઈ જીવને વ્યવહારનય હોઈ શકે નહિ, પણ વ્યવહારાભાસ કે નિશ્ચયાભાસરૂપ મિથ્યાનય હોઈ શકે.
૩. જીવ નિજ જ્ઞાયક સ્વભાવના આશ્રયવડે નિશ્ચયરત્નત્રય (મોક્ષમાર્ગ ) પ્રગટ કરે ત્યારે સર્વજ્ઞ કથિત નવ તત્ત્વો, સાચા દેવ-ગુરુ-શાસ્ત્રની શ્રદ્ધા સંબંધી રાગમિશ્રિત વિચારો અને મંદ કષાયરૂપ શુભ ભાવ તે જીવને જે પૂર્વે હતો તેને ભૂતનૈગમનથી વ્યવહારકારણ કહેવામાં આવે છે. (પરમાત્મપ્રકાશ અ. ૨, ગાથા ૧૪ ની ટીકા). વળી તે જ જીવને નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શનની ભૂમિકામાં શુભરાગ અને નિમિત્તો કેવા પ્રકારના હોય, તેનું સહુચરપણું બતાવવા વર્તમાન શુભ રાગને વ્યવહારમોક્ષમાર્ગ કહ્યો; તેમ કહેવાનું કારણ એ છે કે તેથી જુદા પ્રકારના (વિરુદ્ધ) નિમિત્તો તે દશામાં કોઈને હોઈ શકે નહિ; એ પ્રકારે નિમિત્ત-વ્યવહાર હોય છે તો પણ તે ખરું કારણ નથી.
૪. આત્મા પોતે જ સુખસ્વરૂપ છે તેથી આત્માના આશ્રયે જ સુખ પ્રગટ થઈ શકે છે, પણ કોઈ નિમિત્ત કે વ્યવહારના આશ્રયે સુખ પ્રગટ થઈ શકે નહિ.
૫. મોક્ષમાર્ગ તો એક જ છે. તે નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાન-ચારિત્રની એકતારૂપે છે. (પ્રવચનસાર ગાથા ૮૨-૧૯૯ તથા મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક પૃષ્ઠ ૩૧૫).
- ૬, “હવે મોક્ષમાર્ગ તો કાંઈ બે નથી પણ મોક્ષમાર્ગનું નિરૂપણ બે પ્રકારથી છે. જ્યાં સાચા મોક્ષમાર્ગને મોક્ષમાર્ગ
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૫૮ ]
[ ઢાળા નિરૂપણ કર્યો છે તે નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગ છે; તથા જ્યાં જે મોક્ષમાર્ગ તો નથી પરંતુ મોક્ષમાર્ગનું નિમિત્ત છે વા સહચારી છે ત્યાં તેને ઉપચારથી મોક્ષમાર્ગ કહીએ તે વ્યવહાર મોક્ષમાર્ગ છે; કારણ કે નિશ્ચય-વ્યવહારનું સર્વત્ર એવું જ લક્ષણ છે અર્થાત્ સાચું નિરૂપણ તે નિશ્ચય તથા ઉપચાર નિરૂપણ તે વ્યવહાર માટે નિરૂપણની અપેક્ષાએ બે પ્રકારે મોક્ષમાર્ગ જાણવો. પણ એક નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગ છે તથા એક વ્યવહારમોક્ષમાર્ગ છે–એમ બે મોક્ષમાર્ગ માનવા મિથ્યા છે. (મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક ગુ. પા. રપ૩-૫૪)
નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રનું સ્વરૂપ પદ્રવ્યન ભિન આપમેં રુચિ, સમ્યકત્વ ભલા હૈ, આપરૂપકો જાનપનો સો, સમ્યજ્ઞાન કલા હૈ. આપરૂપમેં લીન રહે થિર, સમ્યક્રચારિત સોઈ; અબ વ્યવહાર મોક્ષમગ સુનિયે, હેતુ નિયતકો હોઈ. ૨.
- દમ..
নিয়ম-কানুন -
અન્વયાર્થ:- (આપમેં) આત્મામાં (પરદ્રવ્યનă) પરવસ્તુઓથી ( ભિન્ન) ભિન્નપણાની (સચિ) શ્રદ્ધા કરવી તે (ભલા) નિશ્ચય (સમ્યકત્વ) સમ્યગ્દર્શન (હૈ) છે; (આયરૂપકો) આત્માના સ્વરૂપને (પદ્રવ્યનૌં ભિન્ન) પરથી જાદુ (જાન
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
ત્રીજી ઢાળ ] પનોં) જાણવું (સો) તે (સમ્યજ્ઞાન) નિશ્ચય સમ્યજ્ઞાન (કલા) પ્રકાશ (હે) છે. (પદ્રવ્યનતેં ભિન્ન) પદ્રવ્યોથી ભિન્ન એવા (આયરૂપમેં) આત્મસ્વરૂપમાં ( થિર) સ્થિરતાપૂર્વક (લીન રહે ) લીન થવું તે (સમ્યફચારિત) નિશ્ચય સમ્મચારિત્ર (સોઈ) છે. (અબ) હવે (વ્યવહાર મોક્ષમગ) વ્યવહાર મોક્ષમાર્ગ (સુનિયે) સાંભળો [ કે જે વ્યવહાર મોક્ષમાર્ગ ] (નિયતકો) નિશ્ચય મોક્ષમાર્ગનું (હેતુ) નિમિત્તકારણ (હોઈ ) છે.
ભાવાર્થ - પર પદાર્થોથી ત્રિકાળ જુદા એવા નિજ આત્માનો અટલ વિશ્વાસ કરવો તે નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન કહેવાય છે. આત્માને પર વસ્તુઓથી જુદો જાણવો (જ્ઞાન કરવું) તે નિશ્ચય સમ્યજ્ઞાન કહેવાય છે. તથા પરદ્રવ્યોનું આલંબન છોડીને આત્મસ્વરૂપમાં એકાગ્રતાથી મગ્ન થવું તે નિશ્ચય સમ્યક્રચારિત્ર (યથાર્થ આચરણ ) કહેવાય છે. હવે આગળ વ્યવહારમોક્ષમાર્ગનું કથન કહેવામાં આવે છે. કેમકે નિશ્ચય-મોક્ષમાર્ગ હોય ત્યારે વ્યવહારમોક્ષમાર્ગ નિમિત્તમાં કેવો હોય તે જાણવું જોઈએ.
વ્યવહાર સમ્યકત્વ (સમ્યગ્દર્શન) નું સ્વરૂપ જીવ અજીવ તત્વ અરુ આસવ, બંધ રુ સંવર જાનો; નિર્જરા મોક્ષ કહે જિન તિનકો, જ્યોં કી ત્યોં સરધાનો. હૈ સોઈ સમકિત વ્યવહારી, અબ ઇન રૂપ બખાનો; તિનકો સુન સામાન્ય વિશેષે, દિઢ પ્રતીત ઉર આનો. ૩.
અન્વયાર્થ:- (જિન) જિનેન્દ્રદેવે (જીવ) જીવ, (અજીવ )
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
૬૦ ]
[ છ ઢાળા
संवर
વિ
PTY.T
CELTICS
LE::
અજીવ, ( આસવ આસવ, ( બંધ ) બંધ, (સંવ૨) સંવર, (નિર્જરા ) નિર્જરા, (અરુ) અને (મોક્ષ ) મોક્ષ, (તત્ત્વ ) એ સાત તત્ત્વો, ( કહે ) કહ્યાં છે; (તિનકોં) તે બધાને (જ્યોં કા ત્યાં) જેમ કહ્યાં છે તેમ યથાર્થ ( સરધાનો ) શ્રદ્ધા કરો. ( સોઈ ) એવી રીતે શ્રદ્ધા કરવી તે ( વ્યવહારી સમતિ ) વ્યવહારથી સમ્યગ્દર્શન (હૈ) છે. (અબ ) હવે ( ઇન રૂપ ) એ સાત તત્ત્વોને (બખાનો ) વર્ણન કરું છું. ( તિનકો ) તેને (સામાન્ય વિશેષઁ) સંક્ષેપથી અને વિસ્તારથી (સુન ) સાંભળીને (ઉર ) મનમાં-ચિત્તમાં (દિઢ) અટલ (પ્રતીત ) શ્રદ્ધા (આનો ) કરવી જોઈએ.
ભાવાર્થ:- ૧. નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શન હોય ત્યારે તેની સાથે વ્યવહા૨સમ્યગ્દર્શન કેવું હોય તેનું અહીં વર્ણન છે. જેને નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શન ન હોય તેને વ્યવહારસમ્યગ્દર્શન પણ હોઈ શકે નહિ, નિશ્ચય શ્રદ્ધાસહિત સાત તત્ત્વની વિકલ્પ-રાગ સહિતની શ્રદ્ધાને વ્યવહારસમ્યગ્દર્શન કહેવામાં આવે છે.
૨. તત્ત્વાર્થ સૂત્રમાં “તત્ત્વાર્થ શ્રદ્ધાનું સમ્યવર્શનમ્ ” કહ્યું છે, તે નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન છે. (જુઓ, મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક પૃ. ૪૭૭,
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
ત્રીજી ઢાળ ]
| [ ૬૧ પુરુષાર્થસિદ્ધયુપાય ગા. ૨૨) અહીં જે સાત તત્ત્વની શ્રદ્ધા કહી છે તે ભેદરૂપ છે-રાગસહિત છે; તેથી તે વ્યવહારસમ્યગ્દર્શન છે. નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગમાં કેવું નિમિત્ત હોય તે બતાવવા અહીં ત્રીજી ગાથા કહી છે. પણ તેનો એવો અર્થ નથી કે નિશ્ચયસમકિત વિના કોઈને પણ વ્યવહારસમકિત હોઈ શકે.
જીવના ભેદ, બહિરાત્મા અને ઉત્તમ અંતરાત્માનું લક્ષણ બહિરાતમ, અંતરઆતમ, પરમાતમ જીવ ત્રિધા હૈ; દેહ-જીવકો એક ગિને બહિરાતમ તત્તવમુવા હૈ. ઉત્તમ મધ્યમ જઘન ત્રિવિધકે અન્તર-આતમ જ્ઞાની; દ્વિવિધ સંગ બિન શુધ-ઉપયોગી, મુનિ ઉત્તમ નિજધ્યાની ૪.
અન્વયાર્થ:- (બહિરાતમ) બહિરાભા, (અન્તઆતમ) અન્તરાત્મા [ અને ] (પરમાતમ) પરમાત્મા [ એ પ્રકારે ] (જીવ) જીવ (ત્રિધા) ત્રણ પ્રકારના (હૈ) છે, [ તેમાં] (દે– જીવકો) શરીર અને આત્માને (એક ગિને) એક માને છે (સી) તે (બહિરાતમ) બહિરાત્મા છે [ અને તે બહિરાભા) (તસ્વમુધા) સાચા તત્ત્વોનો અજાણ અર્થાત્ મિથ્યાદષ્ટિ (હૈ) છે. (આતમજ્ઞાની) આત્માને પરવસ્તુઓથી જુદો જાણી યથાર્થ નિશ્ચય કરવાવાળો (અન્તર-આતમ) અન્તરાત્મા [ કહેવાય છે, તે] (ઉત્તમ) ઉત્તમ (મધ્યમ) મધ્યમ અને (જઘન) જઘન્ય એમ (ત્રિવિધ) ત્રણ પ્રકારના છે, તેમાં] (દ્વિવિધ) અંતરંગ અને બહિરંગ એ બે પ્રકારનાં ( સંગવિન) પરિગ્રહ રહિત (શુધ ઉપયોગી) શુદ્ધ ઉપયોગી (નિજધ્યાની) આત્મધ્યાની (મુનિ) દિગમ્બર મુનિ (ઉત્તમ ) ઉત્તમ અત્તરાત્મા છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
દર ]
[ છ ઢાળા
WHE
SEL
જીવના ભેદ-ઉપભેદ
जीवक भेद-उपभेद
सिद्ध (full)
RE
मध्यम
बहिरात्मा
अरहेत (रुफल)
ભાવાર્થ:- જીવ ( આત્મા ) ત્રણ પ્રકારના છે- (૧) બહિરાત્મા, ( ૨ ) અન્તરાત્મા, (૩) પરમાત્મા. તેમાં શરીરને અને આત્માને એક માને તેને બહિરાત્મા કહે છે, તેને અવિવેકી અથવા મિથ્યાદષ્ટિ પણ કહે છે. જે શરીર અને આત્માને પોતાના ભેદવજ્ઞાનથી જુદા જુદા માને છે તે અંતરાત્મા અર્થાત્ સમ્યગ્દષ્ટિ છે. અંતરાત્માના ત્રણ ભેદ છે; ઉત્તમ-મધ્યમ-જઘન્ય. તેમાં અંતરંગ અને બહિરંગ એ બન્ને પ્રકારના પરિગ્રહથી રહિત સાતમાથી બારમા ગુણસ્થાનમાં વર્તતા શુદ્ધ-ઉપયોગી અને આત્મધ્યાની દિગમ્બર મુનિ ઉત્તમ અંતરાત્મા છે.
Tu
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
ત્રીજી ઢાળ ]
[ ૬૩ મધ્યમ અને જઘન્ય અંતરાત્મા તથા સકલ પરમાત્મા મધ્યમ અન્તર-આતમ હું જે, દેશવ્રતી અનગારી; જઘન કહે અવિરત સમદષ્ટિ, તીનોં શિવમગચારી. સકલ નિકલ પરમાતમ વૈવિધ, નિમેં ઘાતિ નિવારી; શ્રી અરિહન્ત સકલ પરમાતમ, લોકાલોક નિહારી. ૫.
અન્વયાર્થ:- (અનગારી) છઠ્ઠી ગુણસ્થાન વખતે અંતરંગ અને બહિરંગ પરિગ્રહું રહિત યથાજાતરૂપધર ભાવલિંગી મુનિ મધ્યમ અંતરાત્મા છે તથા (દેશવ્રતી) બે કષાયના અભાવ સહિત એવા પંચમ ગુણસ્થાનવર્તી સમ્યગ્દષ્ટિ શ્રાવક (મધ્યમ) મધ્યમ (અંતર-આતમ) અંતરાત્મા (હું) છે અને (અવિરત ) વ્રત રહિત (સમદષ્ટિ) સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ (જઘન) જઘન્ય અંતરાત્મા (કહે) કહેવાય છે. (તીનોં) એ ત્રણે ( શિવમગચારી) મોક્ષમાર્ગ પર ચાલવાવાળા છે. (સકલ નિકલ) સકલ અને નિકલના ભેદથી (પરમાતમ) પરમાત્મા (દૈવિધ) બે પ્રકારના છે, ( હિનમેં) તેમાં (ઘાતિ) ચાર ઘાતિકર્મોને ( નિવારી) નાશ કરવાવાળા (લોકાલોક) લોક અને અલોકને (નિહારી) જાણવા-દેખવાવાળા (શ્રી અરિહંત) અરિહંત પરમેષ્ઠી (સકલ) શરીરસહિત (પરમાતમ) પરમાત્મા છે.
ભાવાર્થ- ૧. જે નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શનાદિ સહિત છે, ત્રણ કપાયરહિત, શુદ્ધોપયોગરૂપ મુનિધર્મ અંગીકાર કરી અંતરંગમાં તો એ શુદ્ધોપયોગવડે પોતે પોતાને અનુભવે છે, કોઈને ઈષ્ટઅનિષ્ટ માની રાગ-દ્વેષ કરતા નથી, હિંસાદિરૂપ અશુભોપયોગનું તો અસ્તિત્વ જ જેને રહ્યું નથી એવી અંતરંગદશા સહિત બાહ્ય દિગમ્બર સૌમ્યમુદ્રા ધારી થયા છે, અને છઠ્ઠી
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૬૪ ]
[ ક ઢાળા પ્રમત્તસંયત ગુણસ્થાનકના કાળે ૨૮ મૂળગુણને અખંડિત પાળે છે, તેઓ તથા જે અનંતાનુબંધી તથા અપ્રત્યાખ્યાનીય બે કષાયના અભાવ સહિત સમ્યગ્દષ્ટિ શ્રાવક છે તે મધ્યમ અંતરાત્મા છે. અર્થાત્ છઠ્ઠી અને પાંચમા ગુણસ્થાનવર્તી જીવ મધ્યમ અંતરાત્મા છે.*
૨. સમ્યગ્દર્શન વિના કદી ધર્મની શરૂઆત થતી નથી, જેને નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શન નથી તે જીવ બહિરાત્મન્ છે.
૩. પરમાત્મા બે પ્રકારે છેઃ સકલ અને નિકલ. (૧) શ્રી અરિહંત પરમાત્મા સકલ (શરીર સહિત) પરમાત્મા છે, (૨) સિદ્ધ પરમાત્મા તે નિકલ (અશરીરી) પરમાત્મા છે. તેઓ બન્ને સર્વજ્ઞ હોવાથી લોક અને અલોક સહિત સર્વ પદાર્થોનું ત્રિકાળવર્તી સંપૂર્ણ સ્વરૂપ એક સમયમાં યુગપત્ર ( એકસાથે ) જાણનારા-દેખનારા સર્વના જ્ઞાતા-દષ્ટા છે. તે ઉપરથી નક્કી થાય છે કે જેમ સર્વજ્ઞનું જ્ઞાન વ્યવસ્થિત છે તેમ તેના જ્ઞાનના શેયો સર્વ દ્રવ્યો-છએ દ્રવ્યોની ત્રણ કાળની ક્રમબદ્ધ પર્યાયો નિશ્ચિત-વ્યવસ્થિત છે, અને કોઇ પર્યાય આડીઅવળી થતી નથી એમ સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ માને છે, તથા એવી માન્યતા (નિર્ણય ) જેને ન હોય તેને સ્વ-પર પદાર્થનો
* सावयगुणेहि जुत्ता, पमत्तविरदा य मज्झिमा होति। श्रावकगुणैस्तु युक्ताः प्रमत्तविरताश्च मध्यमाः भवन्ति। અર્થ:- શ્રાવકના ગુણોથી યુક્ત અને પ્રમત્તવિરત મુનિ મધ્યમ અન્તરાત્મા છે.
સ્વામી કાર્તિકયાનુપ્રેક્ષા ગાથા ૧૯૬ | ૧ સ=સહિત, કલ=શરીર, સકલ એટલે શરીર સહિત. ૨ નિઃરહિત, કલ=શરીર, નિકલ એટલે શરીર રહિત.
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
ત્રીજી ઢાળ ]
[ ૬૫ નિશ્ચય ન હોવાથી શુભાશુભ વિકાર અને પારદ્રવ્ય સાથે કર્તાબુદ્ધિ, એકતાબુદ્ધિ હોય જ છે તેથી તે જીવ બહિરાત્મા જ હોય છે. નિકલ પરમાત્માનું લક્ષણ અને પરમાત્માના ધ્યાનનો
ઉપદેશ જ્ઞાનશરીરી ત્રિવિધ કર્મ-મલ, વર્જિત સિદ્ધ મહંતા; તે હૈં નિકલ અમલ પરમાતમ, ભોગૈ શર્મ અનંતા. બહિરાતમતા હેય જાનિ તજિ, અત્તર-આતમ હૂજે; પરમાતમકો ધ્યાય નિરંતર, જો નિત આનંદ પૂજૈ. ૬.
અન્વયાર્થ- (જ્ઞાનશરીરી) જ્ઞાનમાત્ર જેનું શરીર છે એવા, (ત્રિવિધ) જ્ઞાનાવરણાદિ દ્રવ્યકર્મ, રાગાદિ ભાવકર્મ, અને ઔદારિક શરીર વગેરે નોકર્મ, એ ત્રણ પ્રકારના (કર્મમલ) કર્મરૂપી મેલથી (વર્જિત) રહિત, (અમલ) નિર્મળ અને (મહંતા) મહાન (સિદ્ધ) સિદ્ધ પરમેષ્ઠી (તે) તે (નિકલ) નિકલ (પરમાતમ) પરમાત્મા (હું) છે, તે ( અનંતા) અપરિમિત (શર્મ) સુખને (ભોગૅ) ભોગવે છે. આ ત્રણમાં (બહિરાતમતા) બહિરાત્મપણાને (હય) છોડવા યોગ્ય (જાનિ) જાણીને અને (તજિ) તેને તજીને (અત્તર-આતમ) અન્તરાત્મા (હૂર્જ) થવું જોઈએ અને (નિરંતર) સદા (પરમાતમકો) [ નિજ] પરમાત્મપદનું (ધ્યાય) ધ્યાન કરવું જોઈએ (જો) જે વડ ( નિત) નિત્ય અર્થાત્ અનંત (આનંદ) આનંદ (પૂર્જ) પ્રાપ્ત કરાય છે.
ભાવાર્થ- ઔદારિક આદિ શરીર રહિત શુદ્ધજ્ઞાનમય, દ્રવ્ય-ભાવ-નોકર્મ રહિત, નિર્દોષ અને પૂજ્ય સિદ્ધ
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૬૬ ]
| [ ૭ ઢાળા પરમેષ્ઠી “નિકલ પરમાત્મા કહેવાય છે. તે અક્ષય અનંત કાલ સુધી અનંત સુખનો અનુભવ કર્યા કરે છે. આ ત્રણમાં બહિરાત્માપણું મિથ્યાત્વ સહિત હોવાથી હેય (છોડવા લાયક ) છે, તેથી આત્મહિતેચ્છુએ તેને છોડી અન્તરાત્મા (સમ્યગ્દષ્ટિ) બનીને પરમાત્માપણું પ્રાપ્ત કરવું જોઈએ, કારણ કે તેથી હંમેશાં સંપૂર્ણ અને અનંત આનંદ (મોક્ષ) ની પ્રાપ્તિ થાય છે.
અજીવ-પુદ્ગલ, ધર્મ, અધર્મ દ્રવ્યનાં
લક્ષણ અને ભેદ ચેતનતાનવન સો અજીવ હૈ, પંચ ભેદ તાકે હૈં, પગલ, પંચ વરન-રસ ગંધ-દો, ફરસ વસૂ જાકે હૈ. જિય પુગલકો ચલન સહાઈ, ધર્મ દ્રવ્ય અનુરૂપી; તિષ્ઠત હોય અધર્મ સહાઈ, જિન બિન-મૂર્તિ નિરૂપી. ૭
અન્વયાર્થ- જે (ચેતનતા-વિન) ચેતના રહિત છે (સો) તે (અજીવ) અજીવ (હૈ ) છે; ( તાકે) તે અજીવના (પંચ ભેદ) પાંચ ભેદ (હું) છે. (જાકે પંચ વરન-રસ) જેના પાંચ વર્ણ અને પાંચ રસ, (ગંધ-દો) બે ગંધ અને (વસૂ) આઠ (ફરસ) સ્પર્શ (હું) હોય છે તે (પુદ્ગલ) પુદ્ગલ દ્રવ્ય છે. ( જિય) જીવને [અને] (પુદ્ગલકો) પુદગલને (ચલન સહાઈ ) ચાલવામાં નિમિત્ત [અને] (અનરૂપી) અમૂર્તિક છે તે (ધર્મદ્રવ્ય) ધર્મ દ્રવ્ય છે તથા (તિષ્ઠત) ગતિપૂર્વક સ્થિતિ પરિણામને પ્રાપ્ત [ જીવ અને પુદ્ગલને] (સહાઈ) નિમિત્ત (હોય) હોય છે તે ( અધર્મ) અધર્મ દ્રવ્ય છે. (જિન) જિનેન્દ્ર ભગવાને આ અધર્મ દ્રવ્યને (બિન-મૂર્તિ) અમૂર્તિક, (નિરૂપી)
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
लाल
निश्चय
सफेद
लीला
पीला
व्यवहार
हलका
This
भारी कडा नरम
अजीव
पुदगल
आकाश
चिकना
अधर्म
लोकाकाश
ठण्डा
अलोकाकाश
कषायला
चरपस
गरम
खट्टा
मीठा
कडुआ
त्रीभु दान ]
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
[ ६७
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૬૮ ]
[ ઢાળા
અરૂપી કહ્યું છે.
ભાવાર્થ- જેમાં ચેતના (જ્ઞાન-દર્શન અથવા જાણવાદેખવાની શક્તિ) નથી હોતી તેને અજીવ કહે છે. આ અજીવના પાંચ ભેદ છે-પુદ્ગલ, ધર્મ, * અધર્મ, આકાશ અને કાળ. જેમાં રૂપ, રસ, ગંધ, વર્ણ અને સ્પર્શ હોય છે તેને પુદ્ગલદ્રવ્ય કહે છે. જે સ્વયં ચાલે છે એવા જીવ અને પુદ્ગલને ચાલવામાં નિમિત્તકારણ હોય છે તે ધર્મદ્રવ્ય છે અને સ્વયં (પોતાની મેળે) ગતિપૂર્વક સ્થિર રહેલાં જીવ અને પુદ્ગલને સ્થિર રહેવામાં જે નિમિત્તકારણ છે તે અધર્મદ્રવ્ય છે. જિનેન્દ્ર ભગવાને આ ધર્મ, અધર્મ દ્રવ્યને તથા હવે પછી કહેવામાં આવશે તે આકાશ અને કાળ દ્રવ્યને અમૂર્તિક (ઇન્દ્રિય અગોચર) કહ્યાં છે. ૭.
આકાશ, કાળ અને આસવના લક્ષણ અથવા ભેદ સકલ દ્રવ્યકો વાસ જાસમેં, સો આકાશ પિછાનો; નિયત વર્તના નિશિ-દિન સો, વ્યવહાર કાલ પરિમાનો. યોં અજીવ, અબ આસવ સુનિયે, મન-વચ-કાય ત્રિયોગા; મિથ્યા અવિરત અસ કષાય; પરમાદ સહિત ઉપયોગા. ૮.
અન્વયાર્થ- (જામ) જેમાં (સકલ) સર્વે (દ્રવ્યકો ) દ્રવ્યનો (વાસ) નિવાસ છે (સો) તે (આકાશ) આકાશ દ્રવ્ય ( પિછાનો )
* ધર્મ અને અધર્મથી અહીં પુણ્ય અને પાપ એમ ન સમજવું, પણ છે
દ્રવ્યોમાં આવતા તે ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય નામનાં બે અજીવ દ્રવ્યો જાણવાં.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaD har ma.com
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
ત્રીજી ઢાળ ]
[ ૬૯
#
Ali
જાણવું. ( વર્તના ) પોતે પલટે અને બીજાને પલટવામાં નિમિત્ત થાય તે (નિયત ) નિશ્ચયકાળ દ્રવ્ય છે અને ( નિશિ-દિન ) રાત્રિ-દિવસ વગેરે (સો) તે (વ્યવહા૨ કાલ) વ્યવહારકાળ (પરિમાનો ) જાણો. (યોં ) આ પ્રકારે (અજીવ) અજીવ તત્ત્વનું વર્ણન થયું. ( અબ ) હવે ( આસવ ) આસ્રવ તત્ત્વ (સુનિયે ) સાંભળો. ( મન-વચ-કાય ) મન, વચન અને કાયાના આલંબનથી આત્માના પ્રદેશો ચંચળ થવારૂપ (ત્રિયોગા ) ત્રણ પ્રકારના યોગ તથા (મિથ્યા ) મિથ્યાત્વ, (અવિરત ) અવિરતિ, ( કષાય ) કષાય ( અરુ ) અને ( પરમાદ ) પ્રમાદ ( સહિત ) સહિત ( ઉપયોગા ) આત્માની પ્રવૃત્તિ તે (આસવ ) [ આસ્રવ તત્ત્વ કહેવાય છે.)
ભાવાર્થ:- જેમાં છ દ્રવ્યોનો નિવાસ છે તે સ્થાનને આકાશ* કહે છે. જે પોતાની મેળે પલટે છે તથા પોતાની મેળે પલટતાં બીજા દ્રવ્યોને પલટવામાં નિમિત્ત છે તેને ‘નિશ્ચય
'
* જેવી રીતે કોઈ વાસણમાં પાણી ભરીને તેમાં ભસ્મ (રાખ) નાખવામાં આવે તો તે સમાઈ જાય છે, પછી તેમાં ખાંડ નાખવામાં આવે તો તે પણ સમાઈ જાય છે; પછી તેમાં સોયો નાખવામાં આવે તો તે પણ સમાઈ જાય છે; એવી રીતે આકાશમાં પણ ખાસ અવગાહનશક્તિ છે. તેથી તેમાં સર્વ દ્રવ્યો એકી સાથે રહી શકે છે. એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યને રોકતું નથી.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૭) ]
[ છ ઢાળા કાળx કહે છે. રાત, દિવસ, ઘડી, કલાક વગેરેને “વ્યવહારકાળ' કહેવાય છે. આવી રીતે અજીવ તત્ત્વનું વર્ણન થયું. હવે આસ્રવ તત્ત્વનું વર્ણન કરે છે. તેના મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય અને યોગ એ પાંચ ભેદ છે. [ આસ્રવ અને બંધ બનેમાં ભેદ:જીવના મિથ્યાત્વ-મોહ-રાગ-દ્વેષરૂપ પરિણામ તે ભાવ આસ્રવ છે અને તે મલિન ભાવોમાં સ્નિગ્ધતા તે ભાવબંધ છે. ]
આસ્રવત્યાગનો ઉપદેશ અને બંધ, સંવર, નિર્જરાનું લક્ષણ યે હી આતમકો દુખ-કારણ, તાતેં ઇનકો તજિયે; જીવપ્રદેશ બંઘે વિધિસોં સો, બંધન કબહું ન સજિયે. શમ-દમનૅ જો કર્મ ન આવૈ, સો સંવર આદરિયે; તપ-બલૌં વિધિ-ઝરન નિરજરા, તાહિ સદા આચરિયે..
I
III
ધ.
--)
* પોતે પોતાની અવસ્થારૂપે સ્વયં પરિણમતા જીવાદિક દ્રવ્યોના પરિણમનમાં જે નિમિત્ત હોય, તેને કાળ દ્રવ્ય કહે છે. જેમ કુંભારના ચાકને ફરવામાં લોઢાની ખીલી, કાળ દ્રવ્યને નિશ્ચયકાળ કહે છે. લોકાકાશના જેટલા પ્રદેશ છે તેટલા જ કાળદ્રવ્ય (કાલાણુઓ) છે, દિવસ, ઘડી, કલાક, મહિના તેને વ્યવહારકાળ કહે છે. ( જૈન સિ. પ્ર.)
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
ત્રીજી ઢાળ ]
[
૭૧
AN
id=Ha =
= -તત્વ અન્વયાર્થ:- (યે હી) આ મિથ્યાત્વાદિ જ (આતમકો) આત્માને (દુખ-કારણ) દુઃખનું કારણ છે. (તાર્ત) તેથી (ઇનકો) આ મિથ્યાત્વાદિને (તજિયે) છોડી દેવું જોઈએ. ( જીવપ્રદેશ) આત્માના પ્રદેશનું (વિધિસોં) કર્મોથી (બંધ) બંધાવું તે (બંધન) બંધ [ કહેવાય છે] (સો) આ [ બંધ ] (કબહું ) કયારેય પણ (ન સજિયે) ન કરવો જોઈએ. (શમ) કષાયોનો અભાવ [અને] (દમનૅ) ઇન્દ્રિયો તથા મનને જીતવાથી (કર્મ) કર્મ (ન આર્વે) ન આવે (સો) તે (સંવર) સંવર તત્ત્વ છે; (તાહિ) તે સંવરને (આદરિયે) ગ્રહણ કરવો જોઈએ. (તપબલૌં) તપની શક્તિથી (વિધિ) કર્મોનું (ઝરન ) એકદેશ ખરી જવું તે (નિરજરા) નિર્જરા કહેવાય છે. (તાહિ) તે નિર્જરાને (સદા ) હંમેશાં (આચરિયે) પ્રાપ્ત કરવી જોઈએ.
ભાવાર્થ:- ૧. આ મિથ્યાત્વાદિ જ આત્માને દુઃખનું કારણ છે, પણ પર પદાર્થ દુ:ખનું કારણ નથી; તેથી પોતાના દોષરૂપ મિથ્યાભાવોનો અભાવ કરવો જોઈએ. સ્પર્શી સાથે પુદ્ગલોનો બંધ, રાગાદિક સાથે જીવનો બંધ અને અન્યોન્ય-અવગાહુ તે પુગલ-જીવાત્મક બંધ કહેલ છે.( પ્રવચનસાર ગાથા ૧૭૭). રાગ-પરિણામમાત્ર એવો જે ભાવબંધ તે દ્રવ્યબંધનો
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
કર ]
| [ ઢાળા હેતુ હોવાથી તે જ નિશ્ચયબંધ છે, જે છોડવાયોગ્ય છે.
૨. મિથ્યાત્વ અને ક્રોધાદિરૂપ ભાવ તે સર્વને સામાન્યપણે કપાય કહેવાય છે. (મોક્ષમાર્ગ પ્ર. પા. ૩૧.) એવા કષાયનો અભાવ તેને શમ કહેવાય છે. અને દમ એટલે જે શેય-જ્ઞાયક સંકરદોષ ટાળી ઇન્દ્રિયોને જીતીને જ્ઞાન-સ્વભાવ વડે અન્ય દ્રવ્યથી અધિક (જુદો, પરિપૂર્ણ) આત્માને જાણે છે તેને જે નિશ્ચયનયમાં સ્થિત સાધુઓ છે તેઓ–ખરેખર જિતેન્દ્રિય કહે છે. (સમયસાર ગાથા ૩૧)
સ્વભાવ-પરભાવના ભેદજ્ઞાનના બળવડે દ્રવ્યેન્દ્રિય, ભાવેન્દ્રિય અને તેના વિષયોથી આત્માનું સ્વરૂપ જુદું છે એમ જાણવું તેનું નામ ઇન્દ્રિયોનું દમન કહેવામાં આવે છે. પરંતુ આહારાદિ તથા પાંચ ઇન્દ્રિયોના વિષયરૂપ બાહ્ય વસ્તુના ત્યાગરૂપ જે મંદ કષાય છે તેનાથી ખરેખર ઇન્દ્રિયદમન થતું નથી, કેમ કે તે તો શુભરાગ છે, પુણ્ય છે, માટે બંધનું કારણ છે એમ સમજવું.
૩. શુદ્ધાત્માને આશ્રિત સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રરૂપ શુદ્ધભાવ તે જ સંવર છે. પ્રથમ નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શન થતાં સ્વદ્રવ્યના આલંબન અનુસાર સંવર-નિર્જરા શરૂ થાય છે. ક્રમે ક્રમે જેટલા અંશે રાગનો અભાવ, તેટલે અંશે સંવર-નિર્જરારૂપ ધર્મ થાય છે. સ્વસમ્મુખતાના બળથી શુભાશુભ ઇચ્છાનો નિરોધ તે તપ છે. તે તપથી નિર્જરા થાય છે.
૪. સંવરઃ- પુણ્ય-પાપરૂપ અશુદ્ધભાવ (આગ્નવો)
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
ત્રીજી ઢાળ ]
[ ૭૩ આત્માના શુદ્ધ ભાવ દ્વારા રોકવા તે ભાવ-સંવર છે અને તે અનુસાર નવા કર્મોનું આવવું સ્વયં-સ્વત: રોકાઈ જાય તે દ્રવ્યસંવર છે.
૫. નિર્જરા – અખંડાનંદ નિજશુદ્ધાત્માના લક્ષ્યના બળથી અંશે શુદ્ધિની વૃદ્ધિ અને અશુદ્ધિની અંશે હાનિ કરવી તે ભાવનિર્જરા છે અને તે સમયે ખરવાયોગ્ય કર્મોનું અંશે છૂટી જવું તે દ્રવ્ય-નિર્જરા છે. (લઘુ જૈન સિ. પ્ર. પા. ૬૮-૬૯. પ્રશ્ન-૧૨૧)
૬. જીવ-અજીવને તેના સ્વરૂપ સહિત ઓળખી પોતાને વા પરને જેમ છે તેમ માનવા, આસ્રવને ઓળખી તેને હેયરૂપ માનવો, બંધને ઓળખી તેને અહિતરૂપ માનવો, સંવરને ઓળખી તેને ઉપાદેયરૂપ માનવો, નિર્જરાને ઓળખી તેને હિતનું કારણ માનવું. * (મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક પા. ૩૧૯)
૧.
* આસવ આદિના દષ્ટાંત આસવ-જેવી રીતે કોઈ વહાણમાં છિદ્ર પડવાથી તેમાં પાણી આવવા લાગે છે તેવી રીતે મિથ્યાત્વાદિ આસ્રવ મારફત આત્મામાં કર્મ આવવા લાગે છે તે. બંધ-જેવી રીતે છિદ્ર દ્વારા પાણી આવીને નૌકામાં ભરાઈ જાય છે તેવી રીતે કર્મપરમાણુ આત્માના પ્રદેશોમાં જાય છે [એક ક્ષેત્રે ભેગા રહે છે] તે
૩.
સંવર-જેવી રીતે છિદ્ર બંધ કરવાથી નૌકામાં પાણી આવવું
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
ઢાળા
૭૪ ]
મોક્ષનું લક્ષણ, વ્યવહારસમ્યકત્વનું લક્ષણ, તથા કારણ સકલ કર્મ નૅ રહિત અવસ્થા, સો શિવ, થિર સુખકારી; ઇહિ વિધિ જો સરધા તત્તનકી, સો સમકિત વ્યવહારી. દેવ જિનેન્દ્ર, ગુરુ પરિગ્રહ વિન, ધર્મ દયાજીત સારો; યે હું માન સમકિતકો કારણ, અષ્ટ અંગ જીત ધારો. ૧૦
0
' , ",
%
मोक्ष-तत्य
અન્વયાર્થ:- (સકલ કર્મ તૈ) બધા કર્મોથી (રહિત)
રોકાઈ જાય છે તેવી રીતે શુદ્ધ ભાવરૂપ ગુતિ વગેરે મારફત આત્મામાં કર્મોનું આવવું રોકાઈ જાય છે તે. નિર્જરા-જેવી રીતે વહાણમાં આવેલા પાણીમાંથી થોડું (કોઈ વાસણમાં ભરી) ફેંકી દેવામાં આવે છે તેવી રીતે નિર્જરા દ્વારા થોડાં કર્મ આત્માથી અલગ થઈ જાય છે. મોક્ષ-જેવી રીતે વહાણમાં આવેલું બધું પાણી કાઢી નાંખવાથી વહાણ એકદમ પાણી વિનાનું થઈ જાય છે તેમ આત્મામાંથી બધા કર્મો જુદાં પડી જવાથી આત્માની પૂરેપૂરી શુદ્ધ હાલત (મોક્ષદશા) પ્રગટ થાય છે એટલે કે તે આત્મા મુક્ત થઈ જાય છે. ૯.
૫.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
ત્રીજી ઢાળ ] રહિત (થિર) સ્થિર-અટલ (સુખકારી) અનંત સુખદાયક (અવસ્થા) હાલત-પર્યાય (સો) તે (શિવ) મોક્ષ કહેવાય છે. (ઈહિ વિધિ) આ પ્રકારે (જો) જે (તત્ત્વનકી) સાત તત્ત્વોના ભેદ સહિત (સરધા) શ્રદ્ધા કરવી (સો) તે (વ્યવહારી) વ્યવહાર ( સમકિત) સમ્યગ્દર્શન છે. (જિનેન્દ્ર) વીતરાગ, સર્વજ્ઞ અને હિતોપદેશી (દેવ) સાચા દેવ, (પરિગ્રહુ વિન) ૨૪ પરિગ્રહથી રહિત (ગુરુ) વીતરાગ ગુરુ [ તથા] ( સારો) સારભૂત (દયાજત) અહિંસામય (ધર્મ) જૈનધર્મ (યે હુ) આ બધાને (સમકિતકો) સમ્યગ્દર્શનનું (કારણ) નિમિત્તકારણ (માન) જાણવું જોઈએ. સમ્યગ્દર્શનને તેનાં (અષ્ટ) આઠ (અંગ-જીત) અંગો સહિત (ધારો) ધારણ કરવું જોઈએ.
ભાવાર્થ- મોક્ષનું સ્વરૂપ ઓળખી તેને પોતાનું પરમતિ માનવું, આઠ કર્મોનો સર્વથા નાશ થવા પૂર્વક આત્માની જે સંપૂર્ણ શુદ્ધ અવસ્થા (પર્યાય) પ્રગટ થાય છે તેને મોક્ષ કહે છે. આ અવસ્થા અવિનાશી અને અનંત સુખમય છે. આ પ્રકારે સામાન્ય અને વિશેષરૂપથી સાત તત્ત્વોની અચળ શ્રદ્ધા કરવી તેને વ્યવહાર-સમ્યકત્વ (સમ્યગ્દર્શન) કહે છે. જિનેન્દ્રદેવ, વીતરાગી (દિગમ્બર જૈન) ગુરુ અને જિનેન્દ્રપ્રણીત અહિંસામય ધર્મ પણ આ વ્યવહાર સમ્યગ્દર્શનના કારણ છે એટલે કે એ ત્રણનું યથાર્થ શ્રદ્ધાન પણ વ્યવહારસમ્યગ્દર્શન કહેવાય છે. તેને નીચે જણાવેલા આઠ અંગો સહિત ધારણ કરવું જોઈએ. વ્યવહાર સમકિતનું સ્વરૂપ આગળ ગાથા ૨-૩ ના ભાવાર્થમાં સમજાવ્યું છે. નિશ્ચયસમકિત વિના એકલા વ્યવહારને વ્યવહારસમકિત કહેવાતું નથી. ૧૦.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૭૬ ]
[ છ ઢાળા સમ્યકત્વના પચીસ દોષ તથા આઠ ગુણ વસુ મદ ટારિ, નિવારિ ત્રિશઠતા, ષ અનાયતન ત્યાગો; શંકાદિક વસુ દોષ વિના, સંવેગાદિક ચિત પાગો. અષ્ટ અંગ અરુ દોષ પચીસો, તિન સંક્ષેપે કહિયે; વિન જાનેર્તે દોષ ગુનનકો, કૈસે તજિયે ગહિયે. ૧૧.
N
tઉં
...
"
विकिरण
I
!
સિત in
“'
અન્નન્ચ
a
*
E
. :--
જ
નામ
મા-બી
*
*
&
up
ry - ૪
I
vi'મા
मेरे प्रक
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
ત્રીજી ઢાળ ]
[ ૭૭ અન્વયાર્થ:- (વસુ) આઠ (મદ) મદનો (ટારિ) ત્યાગ કરીને, (ત્રિશઠતા) ત્રણ પ્રકારની મૂઢતાને (નિવારી) હઠાવીને, (પ) છ (અનાયતન) * અનાયતનોનો (ત્યાગો) ત્યાગ કરવો જોઈએ. (શંકાદિક) શંકા વગેરે (વસુ) આઠ (દોષ વિના) દોષથી રહિત થઈને (સવેગાદિક) સંવેગ, અનુકંપા, આસ્તિકાય અને પ્રશમમાં (ચિત્ત) મનને (પાગો) લગાવવું જોઈએ. હવે સમકિતના (અ) આઠ (અંગ) અંગ (અ) અને (પચીસો દોષ) જે પચીસ દોષોને (સંક્ષે૫) સંક્ષેપમાં (કહિયે) કહેવામાં આવે છે, કારણ કે (વિન જાનેર્તે) તે જાણ્યા વિના (દોષ) દોષોને (કેસે) કેવી રીતે (તજિયે) છોડીએ, અને (ગુનનકો) ગુણોને કેવી રીતે ( ગહિયે) ગ્રહણ કરીએ?
ભાવાર્થ- ૮ મદ, ૩ મૂઢતા, ૬ અનાયતન (અધર્મસ્થાન) અને ૮ શંકાદિ દોષ-આ પ્રમાણે સમ્યકત્વના ર૫ દોષો છે. સંવેગ, અનુકંપા, આસ્તિકાય અને પ્રથમ સમ્યગ્દષ્ટિને હોય છે. સમ્યકત્વના અભિલાષી જીવે આ સમકિતના પચીસ દોષોનો ત્યાગ કરીને, તે ભાવનાઓમાં મન લગાવવું જોઈએ. હવે સમ્યકત્વના આઠ ગુણો (અંગો) અને ૨૫ દોષોનું સંક્ષેપમાં વર્ણન કરવામાં આવે છે; કારણ કે જાણ્યા વગર તથા સમજ્યા વગર દોષોને કેવી રીતે છોડી શકાય અને ગુણોને કેવી રીતે ગ્રહણ કરી શકાય ? ૧૧.
* અન્ + આયતન=અનાયતન=ધર્મનું સ્થાન નહિ હોવું.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
૭૮ ]
[ છ ઢાળા
સમ્યક્ત્વના આઠ અંગો (ગુણો ) અને શંકાદિ આઠ દોષોનું લક્ષણ
જિન વચનેે શંકા ન ધા૨ વૃષ, ભવ-સુખ-વાંછા ભાવૈં; મુનિ-તન મલિન ન દેખ ઘિનાવૈ, તત્ત્વ કુતત્ત્વ પિછાનેે. નિજ ગુણ અરુ પર ઔગુણ ઢાંકે, વા નિજધર્મ બઢાવે; કામાદિક ક૨ વૃષñ ચિગતે, નિજ-૫૨કો સુ દિઢાવૈ. ૧૨. ગાથા ૧૩ ( પૂર્વાર્ધ )
ધર્મીસોં ગૌ-વચ્છ-પ્રીતિ સમ, કર જિનધર્મ દિપાવૈ; ઇન ગુણતેં વિપરીત દોષ વસુ, તિનકોં સતત ખિપાવૈ.
निःशंकित अंग
VA
d
અન્વયાર્થ::- ૧– (જિન વચમેં ) સર્વજ્ઞદેવે કહેલાં
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
ત્રીજી ઢાળ ]
[ ૭૯ તત્ત્વોમાં (શંકા) સંશય-સંદેહ (ન ધાર) ધારણ ન કરવો તે [ નિઃશંક્તિ અંગ છે]. ૨- (વૃષ) ધર્મને (ધારી) ધારણ કરીને (ભવ-સુખ-વાંછા) સંસારના સુખની ઇચ્છા (ભાને) કરે નહિ [તે નિઃકાંક્ષિત ગુણ છે.) ૩- (મુનિ-તન) મુનિઓનાં શરીર વગેરે (મલિન) મલિન (દેખ) દેખીને (ન વિના) ધૃણા ન કરવી [ તે નિર્વિચિકિત્સા અંગ છે.] ૪- (તત્ત્વ-કુતત્ત્વ) સાચા અને જૂઠાં તત્ત્વોની (પિછાનૈ) ઓળખાણ રાખે [તે અમૂઢદષ્ટિ અંગ છે.] ૫-( નિજ ગુણ) પોતાના ગુણોને (અ) અને (પર ઔગુણ) બીજાના અવગુણોને (ઢાંકે) છુપાવે (વા) અને (નિજધર્મ) પોતાના આત્મધર્મને (બઢાવૈ ) વધારે અર્થાત્ નિર્મળ બનાવે [ તે ઉપગૂહન અંગ છે.] ૬- (કામાદિક કરો કામ-વિકાર આદિ કારણોથી (વૃષૌં) ધર્મથી (ચિગતે) ડગી જતાં (નિજ-પરકો) પોતાને અને પરને (સુ દિઢાવે) ફરીને એમાં દઢ કરે [ તે સ્થિતિકરણ અંગ છે.] ૭-(ધર્મીસ) પોતાના સહધર્મી જનોથી (ગૌ-વચ્છ-પ્રીતિ સમ) વાછરડાં ઉપરની ગાયની પ્રીતિની માફક (કર) પ્રેમ રાખવો [ તે વાત્સલ્ય અંગ છે]; અને ૮- (જિનધર્મ) જૈનધર્મની (દિપાવૈ ) શોભા વધારવી તે [ પ્રભાવના અંગ છે.] (ઈન ગુણૌં) આ [ આઠ] ગુણથી (વિપરીત) ઊલટા (વસુ ) આઠ (દોષ) દોષ છે, (તિનક) તે દોષોને (સતત) હંમેશાં (ખિપાવે ) દૂર કરવા જોઈએ. ભાવાર્થ- [૧] તત્ત્વ આ જ છે, આમ જ છે, બીજું નથી અને
બીજા પ્રકારે પણ નથી, આ પ્રમાણે યથાર્થ તત્ત્વોમાં અટલ શ્રદ્ધા થવી તે નિઃશંક્તિ અંગ કહેવાય છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૮૦ ]
ઢાળા
[૨]
અવ્રતી સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ ભોગોને કયારેય પણ આદરવા યોગ્ય માનતા નથી. પણ જેવી રીતે કોઈ કેદી, કેદખાનામાં ઇચ્છા વિના પણ દુઃખ સહુન કરે છે, તેવી રીતે પોતાના પુરુષાર્થની નબળાઈથી ગૃહસ્થપદમાં રહે છે, પણ તેઓ રુચિપૂર્વક ભોગોની ઇચ્છા કરતા નથી, એટલે તેને નિ:શક્તિ અને નિઃકાંક્ષિત અંગ હોવામાં કાંઈ વાંધો આવતો નથી. ધર્મ સેવન કરી તેના બદલામાં સંસારના સુખોની ઇચ્છા ન કરવી, તેને નિઃકાંક્ષિત અંગ કહેવાય છે. મુનિરાજ અથવા બીજા કોઈ ધર્માત્માના શરીરને મેલાં દેખીને ધૃણા ન કરવી તેને નિર્વિચિકિત્સા અંગ કહે છે. સાચા અને ખોટા તત્ત્વોની પરીક્ષા કરીને મૂઢતાઓ અને અનાયતનોમાં ફસાવું નહિ તે અમૂઢદષ્ટિ અંગ
[૩]
[૪]
[૫]
નોંધઃ
પોતાની પ્રશંસા કરવાવાળા ગુણો અને બીજાની નિંદા કરવાવાળા દોષોને ઢાંકવા તથા આત્મધર્મને વધારવો ( નિર્મળ રાખવો-દૂષિત ન થવા દેવો) તે ઉપગૃહન અંગ છે. ઉપગૃહનનું બીજું નામ “ઉપવૃંહણ' પણ જિનાગમમાં આવે છે, જેથી આત્મધર્મમાં વૃદ્ધિ કરવી તેને પણ ઉપગૂર્ણન કહેવામાં આવે છે. તે જ શ્રી અમૃતચંદ્રસૂરિએ પોતાના રચેલા “પુરુષાર્થ સિદ્ધયુપાય”ના શ્લોક નં. ૨૭ માં કહ્યું છેઃ
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
ત્રીજી ઢાળ ]
[ ૮૧ धर्मोऽभिवर्द्धनीयः सदात्मनो मार्दवादिभावनया।
परदोषनिगूहनमपि विधेयमुपबृंहणगुणार्थम्।।२७।। [૬] કામ, ક્રોધ, લોભ વગેરે કોઈ પણ કારણે (સમ્યકત્વ
અને ચારિત્રથી) ભ્રષ્ટ થતી વખતે પોતાને અને બીજાને ફરીથી તેમાં સ્થિર કરવો તે સ્થિતિકરણ
અંગ છે. [૭] પોતાના સહધર્મી પ્રાણી ઉપર, વાછરડાં ઉપર હેત
રાખતી ગાયની માફક, નિરપેક્ષ પ્રેમ કરવો તે
વાત્સલ્ય અંગ છે. [૮] અજ્ઞાનઅંધકારને હઠાવીને વિદ્યા, બળ વગેરેથી
શાસ્ત્રોમાં કહેલ યથાયોગ્ય રીતિ પ્રમાણે અને પોતાના સામર્થ્ય પ્રમાણે જૈનધર્મનો પ્રભાવ પ્રગટ કરવો તે પ્રભાવના અંગ કહેવાય છે.
આ ગુણો (અંગો) થી ઊલટા ૧-શંકા, ૨-કાંક્ષા, ૩-વિચિકિત્સા, ૪-મૂઢદષ્ટિ, પ-અનુપગૂહન, ૬-અસ્થિતિકરણ, ૭–અવાત્સલ્ય, ૮-અપ્રભાવના-આ સમ્યત્વના આઠ દોષ છે; તેને હંમેશાં દૂર કરવા જોઈએ. (ગાથા ૧ર અને ૧૩ પૂર્વાર્ધ.)
ગાથા ૧૩[ ઉતરાર્ધ]
મદ નામના આઠ દોષ પિતા ભૂપ વા માતુલ નૃપ જો, હોય ન તો મદ ઠાનૈ; મદ ન રૂપકો મદ ન જ્ઞાનકો, ધન-બલકો મદ ભાનૈ. ૧૩.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૮૨ ]
[ ૭ ઢાળા ગાથા ૧૪ (પૂર્વાર્ધ) તપકો મદ ન મદ જી પ્રભુતાકો, કરે ન સો નિજ જાને; મદ ધારે તો યહી દોષ વસુ, સમકિતકો મલ ઠાને.
કાં.
'
पितृ-मद
मानुसारूप-मदा ज्ञान-मटाया
- વન
KAR
ઘન-રા
प्रभुता-मद
:
-
-
અન્વયાર્થઃ- [ જે જીવ] (જો) જો (પિતા) પિતા વગેરે પિતૃપક્ષના માણસો (ભૂપ) રાજા વગેરે હોય [ તો] (મદ) અભિમાન (ન ઠાને) કરતો નથી, [ જો ] (માતુલ) મામા વગેરે માતૃપક્ષના માણસો (નૃપ) રાજા વગેરે (હોય) હોય તો (મદ) અભિમાન (ન ઠાને) કરતો નથી, ( રૂપકો) રૂપનું (મદ ન) ઘમંડ કરતો નથી, (જ્ઞાનકો) વિદ્યાનો (મદ નો ઘમંડ કરતો નથી, (ધનકો) લક્ષ્મીનું (મદ ભાગૈ ) અભિમાન કરતો નથી, (બલકો) શક્તિનું (મદ ભાર્ન) અભિમાન કરતો નથી,
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
ત્રીજી ઢાળ ]
[ ૮૩
(તપકો) તપનું (મદન) અભિમાન કરતો નથી, (જી ) અને (પ્રભુતાકો ) ઐશ્વર્યમોટાઈનો (મદ ન કરૈ ) ઘમંડ કરતો નથી (સો) તે (નિજ) પોતાના આત્માને ( જાનૈ) ઓળખે છે; [ જો જીવ તેનું ] ( મદ ) અભિમાન ( ધારૈ ) કરે છે તો (યહી) એ ( ઉ૫૨ કહેલ મદ ( વસુ ) આઠ ( દોષ )દોષરૂપે થઈને, (સમકિતકો ) સમ્યક્ત્વ-સમ્યગ્દર્શનમાં (મલ ) દોષ (ઠાનૈ ) કરે છે.
ભાવાર્થ:- પિતાના ગોત્રને કુળ અને માતાના ગોત્રને જાતિ કહે છે. (૧) પિતા વગેરે પિતૃપક્ષના રાજા વગેરે પ્રતાપી પુરુષ હોવાથી, (હું રાજકુમાર છું વગેરે) અભિમાન કરવું તે કુળમદ છે. (૨) મામા વગેરે માતૃપક્ષના રાજા વગેરે પ્રતાપી વ્યક્તિ હોવાનું અભિમાન કરવું તે જાતિમદ છે. (૩) શરીરની સુંદરતાનો ગર્વ કરવો તે રૂપમદ છે. (૪) પોતાની વિદ્યા (ક્લા-કૌશલ્ય અથવા શાસ્ત્રજ્ઞાન) નું અભિમાન કરવું તે જ્ઞાન ( વિદ્યા ) મદ છે. (૫) પોતાના ધન-દૌલતનો ગર્વ કરવો તે ધન ( ઋદ્ધિ ) નો મદ છે. (૬) પોતાના શરીરની તાકાતનો ગર્વ કરવો તેને બલમદ કહે છે. (૭) પોતાના વ્રત, ઉપવાસ વગેરે તપનો ગર્વ કરવો તે તપમદ છે તથા (૮) પોતાની મોટાઈ અને આજ્ઞાનું અભિમાન કરવું તે પ્રભુતા (પૂજા ) મદ કહેવાય છે. ૧– કુલ, ૨-જાતિ, ૩-રૂપ ( શરીર ), ૪-જ્ઞાન ( વિદ્યા ), ૫-ધન (ઋદ્ધિ), ૬-બલ, ૭-તપ, ૮-પ્રભુતા (પૂજા) આ આઠ મદદોષ કહેવાય છે. જે જીવ આ આઠનો ગર્વ કરતો નથી તે જ જીવ આત્માની પ્રતીતિ (શુદ્ધ સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ) કરી શકે છે જો તેનો ગર્વ કરે છે તો એ મદ સમ્યગ્દર્શનના આઠ દોષ થઈને તેને દૂષિત કરે છે. (૧૩ ઉત્તરાર્ધ તથા ૧૪ પૂર્વાર્ધ.)
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૮૪ ]
[ છે ઢાળા ગાથા ૧૪ (ઉત્તરાર્ધ) છ અનાયતન દોષ અને ત્રણ મૂઢતા દોષ કુગુરુ-કુદેવ-કુવૃષ-સેવકકી, નહિં પ્રશંસ ઉચરે હૈ; જિનમુનિજિનશ્રુત વિન કુગુરાદિક, તિન્હેં ન નમન કરે હૈ.
અવયાર્થ:- [ સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ] (કુગુરુ-કુદેવ-કુવૃષસેવકકી) કુગુરુ, કુદેવ, કુધર્મ, કુગુરુસેવક, કુદેવસેવક અને કુધર્મસેવકની (પ્રશંસ) પ્રશંસા (નહિ ઉચરે હૈં) કરતો નથી. ( જિન) જિનેન્દ્રદેવ (મુનિ) વીતરાગ મુનિ [ અને ] (જિનશ્રુત) જિનવાણી ( વિન) સિવાય [ જે] (કુગુરાદિક) કુગુરુ, કુદેવ, કુધર્મ ( તિહુઁ) તેને (નમન) નમસ્કાર (ન કરે હૈ) કરતો નથી.
ભાવાર્થ-૧-કુગુરુ, ૨-કુદેવ, ૩-કુધર્મ, ૪-કુગુરુસેવક,૫કુદેવસેવક અને ૬-કુધર્મસેવક, એ છ અનાયતન (ધર્મના અસ્થાન) દોષ કહેવાય છે. તેની ભક્તિ, વિનય અને પૂજન વગેરે તો દૂર રહો પણ સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ તેની પ્રશંસા પણ કરતા નથી, કારણ કે તેની પ્રશંસા કરવાથી પણ સમ્યકત્વમાં દોષ લાગે છે. સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ જિનેન્દ્રદેવ વીતરાગ મુનિ અને જિનવાણી સિવાય કુદેવ, કુગુરુ અને કુશાસ્ત્ર વગેરેને [ ભય, આશા, લોભ અને સ્નેહ વગેરેથી પણ ] નમસ્કાર કરતા નથી, કારણ કે તેને નમસ્કાર કરવામાત્રથી પણ સમ્યક્ત્વ દૂષિત થઈ જાય છે અર્થાત્ કુગુરુ-સેવા, કુદેવ સેવા અને કુધર્મ-સેવા એ ત્રણ સમ્યકત્વના મૂઢતા નામના દોષ છે. ૧૪.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
ત્રીજી ઢાળ ] . અવ્રતી સમ્યગ્દષ્ટિની ઈન્દ્ર વગેરેથી પૂજા અને
ગૃહસ્થપણામાં અપ્રીતિ દોષ રહિત ગુણ સહિત સુધી જે, સમ્યગ્દરશ સરૈ હૈં; ચરિતમોહવશ લેશ ન સંજમ, પૈ સુરનાથ જજૈ હૈ. ગેહી, પૈ ગૃહમેં ન રચેં જ્યો, જલતેં ભિન્ન કમલ હેં; નગરનારિકો પ્યાર યથા, કાદેમેં હેમ અમલ હૈ. ૧૫.
vis
-- - . - -“હેકઅન્વયાર્થ- (જે) જે (સુધી) બુદ્ધિમાન પુરુષ [ ઉપર કહેલાં] (દોષ રહિત) પચીશ દોષ રહિત [ અને ] (ગુણ સહિત) નિઃશંકાદિ આઠ ગુણો સહિત (સમ્યગ્દરશ) સમ્યગ્દર્શનથી (સજૈ હૈં) ભૂષિત છે [તેને ] (ચરિતમોહવશ) અપ્રત્યાખ્યાનાવરણીય ચારિત્રમોહનીય કર્મના ઉદયના વશે (લેશ) જરાપણ ( સંજમ) સંયમ (ન) નથી (૫) તોપણ (સુરનાથ) દેવોના સ્વામી ઇન્દ્ર [ તેની] (જજૈ હૈં) પૂજા કરે છે. [તે જોકે ] (ગેહી) ગૃહસ્થ છે (પૈ) તોપણ (ગૃહમેં) ઘરમાં (ન રચે) રાચતા નથી. (જ્યોં) જેવી રીતે (કમલ) કમળ (જલાઁ) પાણીથી (ભિન્ન) અલગ [તથા] (યથા) જેમ (કાદેમેં) કીચડમાં (હેમ) સુવર્ણ (અમલ) શુદ્ધ (હૈ) રહે છે; [તેમ તેનો ઘરમાં] (નગરનારિકો) વેશ્યાના (ઠાર યથા)
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૮૬ ]
[ ૭ ઢાળા પ્રેમની માફક (પ્યાર) પ્રેમ [ હોય છે. ]
ભાવાર્થ- જે વિવેકી ૨૫ દોષ રહિત અને અંગરૂપ ૮ ગુણ સહિત સમ્યગ્દર્શન ધારણ કરે છે તેને અપ્રત્યાખ્યાનાવરણીય કષાયના તીવ્ર ઉદયમાં જોડાવાથી જોકે સંયમભાવ લેશમાત્ર પણ હોતો નથી તોપણ ઇન્દ્ર વગેરે તેની પૂજા ( આદર) કરે છે. જેવી રીતે પાણીમાં રહેવા છતાં કમળ પાણીથી અલિપ્ત રહે છે તેવી રીતે સમ્યગ્દષ્ટિ ઘરમાં રહે છે તોપણ ગૃહસ્થપણામાં લેપાઈ જતો નથી, નિર્મોહ (ઉદાસી) રહે છે. જેવી રીતે વેશ્યાનો* પ્રેમ ફક્ત પૈસામાં જ હોય છે, મનુષ્ય ઉપર હોતો નથી તેવી રીતે સમ્યગ્દષ્ટિનો પ્રેમ સમ્યકત્વમાં જ હોય છે પણ ગૃહસ્થપણામાં હોતો નથી.
વળી જેવી રીતે સોનું કાદવમાં પડ્યું રહે છે છતાં નિર્મળ અને જુદું જ રહે છે તેવી રીતે સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ જોકે ગૃહસ્થદશામાં રહે છે તો પણ તેમાં રાચતો નથી, કારણ કે તે એને ત્યાજ્ય (છોડવાયોગ્ય) માને છે. સમ્યકત્વનો મહિમા, સમ્યગ્દષ્ટિના અનુત્પત્તિસ્થાન
તથા સર્વોત્તમ સુખ અને સર્વધર્મનું મૂળ
* અહીં વેશ્યાના પ્રેમ સાથે ફક્ત અલિતતા માત્રની સરખામણી છે. १ विषयासक्तः अपि सदा सर्वारम्भेषु वर्तमानः अपि। मोहविलासः एषः इति सर्व मन्यते हेयं।। ३१४ ।।
(સ્વામી કાર્તિકેયાનુપ્રેક્ષા) ૨. રોગીને ઔષધિસેવન અને કેદીને કારાગૃહ, એ પણ આના દષ્ટાંત છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
ત્રીજી ઢાળ ]
[ ૮૭
પ્રથમ નરક વિન ષટ્ ભૂ જ્યોતિષ વાન ભવન ખંડ નારી; થાવર વિકલત્રય પશુમેં નહિં, ઉપજત સભ્યારી. તીનલોક તિહુંકાલ માહિં નહિં, દર્શન સો સુખકારી; સકલ ધમકો મૂલ યહી ઇસ બિન કરની દુખકારી. ૧૬.
મા પો
तनुसक
व्यंन्तर
पंक
धूम
મ
शकरा
ज्योतिषी
Kr
અન્વયાર્થ:- ( સમ્યકધારી ) સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ (પ્રથમ નરક વિન) પહેલી નરક સિવાય (ષટ્ ભૂ) બાકીની છ નરકો વિષે, (જ્યોતિષ) જ્યોતિષી દેવોમાં, (વાન ) વ્યંતર દેવોમાં, ( ભવન ) ભવનવાસી દેવોમાં, ( ખંડ) નપુંસકોમાં, ( ના૨ી ) સ્ત્રીઓમાં, (થાવ૨) પાંચ સ્થાવરોમાં, (વિકલત્રય ) દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય જીવોમાં તથા (પશુમં) કર્મભૂમિના પશુઓમાં (નહિં ઉપજત ) ઊપજતાં નથી. ( તીનલોક) ત્રણ લોક (તિદ્વંકાલ માહિં) ત્રણ કાળમાં (દર્શન સો) સમ્યગ્દર્શન જેવું (સુખકારી) સુખદાયક ( નહિં ) બીજું કાંઈ નથી, (યહી) આ સમ્યગ્દર્શન જ (સકલ ધરમકો ) બધા ધર્મોનું (મૂલ) મૂળ છે; ( ઇસ બિન ) આ સમ્યગ્દર્શન વિના (કરની ) સમસ્ત ક્રિયાઓ (દુખકારી ) દુઃખદાયક છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૮૮ ]
[ ૭ ઢાળા ભાવાર્થ- સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ આયુ પૂર્ણ થતાં જ્યારે મરે છે ત્યારે બીજાથી સાતમી નરકના નારકી, જ્યોતિષી, વ્યંતર, ભવનવાસી, નપુંસક, સર્વ પ્રકારની સ્ત્રી, એકેન્દ્રિય, બેઇન્દ્રિય, ત્રણઇન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય, અને કર્મભૂમિના પશુ થતા નથી; (નીચ ફળવાળા, ઓછા અંગવાળા, અલ્પાયુવાળા અને દરિદ્રી થતા નથી;) વિમાનવાસી દેવ, ભોગભૂમિના મનુષ્ય અથવા તિર્યંચ જ થાય છે. કર્મભૂમિના તિર્યંચ પણ થતાં નથી. કદાચ નરકમાં* જાય તો પહેલી નરકથી નીચે જતાં નથી. ત્રણ લોક અને ત્રણ કાળમાં સમ્યગ્દર્શન જેવી સુખદાયક બીજી કોઈ વસ્તુ નથી. આ સમ્યગ્દર્શન જ સર્વ ધર્મોનું મૂળ છે. આ વિના જેટલા ક્રિયાકાંડ છે તે બધા દુઃખદાયક હોય છે. ૧૬.
સમ્યગ્દર્શન વિના જ્ઞાન અને ચારિત્રનું મિથ્યાપણું મોક્ષમહલકી પરથમ સીઢી, યા વિના જ્ઞાન ચરિત્રા; સમ્યક્રતા ન લહે, સો દર્શન ધારો ભવ્ય પવિત્રા. “દૌલ” સમજ સુન ચેત સયાને, કાલ વૃથા મત ખો; યહ નરભવ ફિર મિલન કઠિન હૈં, જો સમ્યક નહિં હોવૈ. ૧૭.
* આવી અવસ્થામાં સમ્યગ્દષ્ટિની પહેલી નરકના નપુંસકોમાં પણ
ઉત્પત્તિ થાય છે; એનાથી જુદા બીજા નપુંસકોમાં તેની ઉત્પત્તિ થવાનો
નિષેધ છે. નોંધ- જે જીવ સમ્યકત્વ પામ્યા પહેલાં, આગામી પર્યાયની ગતિ (આયુ)
બાંધે છે તે જીવ આયુ પૂર્ણ થવાથી જ્યારે મરણ પામે છે ત્યારે નરકગતિમાં પણ ઉત્પન્ન થાય છે; પણ ત્યાં તેની સ્થિતિ (આયુષ્ય) અલ્પ થઈ જાય છે. જેવી રીતે શ્રેણિક રાજા સાતમી નરકનું આયુષ્ય બાંધ્યા પછી સમકિત પામ્યા હતા તેથી, જોકે તેને નરકમાં તો જવું પડ્યું
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
ત્રીજી ઢાળ ]
[ ૮૯
Conn
-
Fred enter
A
m
અન્વયાર્થ:- [આ સમ્યગ્દર્શન જ] ( મોક્ષમહલકી ) મોક્ષરૂપી મહેલનું (પરથમ ) પહેલું ( સીઢી ) પગથિયું છે, ( યા વિન ) આ સમ્યગ્દર્શન વિના (જ્ઞાન ચરિત્રા) જ્ઞાન અને ચારિત્ર ( સભ્યતા ) સાચાપણું (ન લહે) પામતા નથી; તેથી (ભવ્ય ) હું ભવ્ય જીવો! (સો) આવા ( પવિત્રા) પવિત્ર (દર્શન ) સમ્યગ્દર્શનને (ધારો) ધારણ કરો, (સયાને દૌલ ) હે સમજી દૌલતરામ ! (સુન) સાંભળ, (સમજ ) જાણ અને ( ચેત ) સાવધાન રહે, ( કાલ ) તારો વખત ( વૃથા ) નકામો– બિનજરૂરી ( મત ખોવે ) ગુમાવ નહિ; [કા૨ણ કે ] ( જો ) જો (સમ્યક) સમ્યગ્દર્શન ( નહિં હોયૈ ) ન થયું તો (પ) આ (નરભવ ) મનુષ્ય પર્યાય (ફિર ) ફરીને ( મિલન ) મળવી ( કઠિન હૈ) મુશ્કેલ છે.
ભાવાર્થ:- આ *સમ્યગ્દર્શન જ મોક્ષરૂપી મહેલમાં ચડવાને
'
પણ આયુષ્ય સાતમી ન૨થી ઓછું થઈને પહેલી નરકનું જ રહ્યું. એ રીતે જે જીવ સમ્યગ્દર્શન પામ્યાં પહેલાં તિર્યંચ વા મનુષ્યનો બંધ કરે છે તે ભોગ-ભૂમિમાં જાય છે પરંતુ કર્મભૂમિમાં તિર્યંચ અથવા મનુષ્યપણે ઉપજે નહિ.
* સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ કી, નિશ્ચય કુગતિ ન હોય; પૂર્વબંધ તેં હોય તો, સમ્યક્ દોષ ન કોય.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૯૦ ]
[ ૭ ઢાળા માટે પહેલું પગથિયું છે. આ વિના જ્ઞાન અને ચારિત્ર સમ્યકપણાને પામતાં નથી, એટલે કે જ્યાં સુધી સમ્યગ્દર્શન ન થાય ત્યાં સુધી જ્ઞાન તે મિથ્યાજ્ઞાન અને ચારિત્ર તે મિથ્યાચારિત્ર કહેવાય છે, સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યક્રચારિત્ર કહેવાતાં નથી. માટે દરેક આત્મહિતેચ્છુએ આવું પવિત્ર સમ્યગ્દર્શન અવશ્ય ધારણ કરવું જોઈએ. પંડિત દૌલતરામજી પોતાના આત્માને સંબોધીને કહે છે કે, હે વિવેકી આત્મા! તું આવા પવિત્ર સમ્યગ્દર્શનના સ્વરૂપને જાતે સાંભળીને બીજા અનુભવી જ્ઞાની પાસેથી પ્રાપ્ત કરવામાં સાવધાન થા, તારા અમૂલ્ય મનુષ્યજીવનને ફોગટ ન ગુમાવ. આ જન્મમાં જ જો સમ્યકત્વ ન પામી શકયો તો પછી મનુષ્ય પર્યાય વગેરે સારા યોગ ફરીફરી પ્રાપ્ત થતા નથી. ૧૭.
ત્રીજી ઢાળનો સારાંશ આત્માનું કલ્યાણ, સુખ પ્રાપ્ત કરવામાં છે. આકુળતા ( ચિંતા, કલેશ) નું મટી જવું તે સાચું સુખ છે. મોક્ષ જ સુખરૂપ છે; એટલા માટે દરેક આત્મહિતેચ્છએ મોક્ષમાર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ.
નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શન-સમ્યજ્ઞાન-સમ્યક્રચારિત્ર એ ત્રણેની એકતા મોક્ષમાર્ગ કહેવાય છે. તેનું કથન બે પ્રકારે છે. નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર તો “ખરેખર” મોક્ષમાર્ગ છે અને વ્યવહારસમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર તે મોક્ષમાર્ગ નથી પણ ખરેખર બંધમાર્ગ છે; પણ નિશ્ચય-મોક્ષમાર્ગમાં સહચર હોવાથી તેને વ્યવહારમોક્ષમાર્ગ કહેવાય છે.
આત્માનું પરદ્રવ્યોથી ભિન્નપણાનું યથાર્થ શ્રદ્ધાન તે
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
ત્રીજી ઢાળ ] .
[ ૯૧ નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શન અને આત્માનું પરદ્રવ્યોથી ભિન્નપણાનું યથાર્થ જ્ઞાન તે નિશ્ચયસમ્યજ્ઞાન છે. પરદ્રવ્યોનું આલંબન છોડીને આત્મસ્વરૂપમાં લીન થવું તે નિશ્ચય ખ્યારિત્ર છે. તથા સાતે તત્ત્વોનું જેમ છે તેમ ભેદરૂપ અટળ શ્રદ્ધાન કરવું તે વ્યવહારસમ્યગ્દર્શન કહેવાય છે. જોકે સાત તત્ત્વોના ભેદની અટળ શ્રદ્ધા શુભરાગ છે તેથી તે ખરેખર સમ્યગ્દર્શન નથી પણ નીચલી દશામાં ચોથા-પાંચમા-છઠ્ઠા ગુણસ્થાનમાં નિશ્ચયસમકિતની સાથે સહુચર હોવાથી તે વ્યવહારસમ્યગ્દર્શન કહેવાય છે.
૮ મદ, ૩ મૂઢતા, ૬ અનાયતન અને શંકા વગેરે ૮-એ ૨૫ સમ્યકત્વના દોષ છે; તથા નિઃશંક્તિ વગેરે ૮, સમ્યકત્વના અંગ (ગુણ) છે. એને સારી રીતે જાણીને દોષોનો ત્યાગ અને ગુણોનું ગ્રહણ કરવું જોઈએ.
જે વિવેકી જીવ નિશ્ચયસમ્યકત્વને ધારણ કરે છે તેને કમજોરી છે ત્યાં સુધી પુરુષાર્થની મંદતાને કારણે જોકે જરા પણ સંયમ હોતો નથી. તોપણ તે ઇન્દ્રાદિક દ્વારા પૂજાય છે. ત્રણલોક અને ત્રણકાળમાં નિશ્ચયસમ્યકત્વ સમાન સુખકારી બીજી કોઈ વસ્તુ નથી. બધા ધર્મોનું મૂળ, સાર અને મોક્ષમાર્ગનું પહેલું પગથિયું આ સમ્યક્ત્વ જ છે, તેના વિના જ્ઞાન અને ચારિત્ર સમ્યકપણું પામતાં નથી પણ મિથ્યા કહેવાય છે.
આયુષ્યનો બંધ થયા પહેલાં સમ્યકત્વ ધારણ કરનાર જીવ મરણ પામ્યા પછી બીજા ભવમાં નારકી, જ્યોતિષી, વ્યંતર, ભવનવાસી, નપુંસક, સ્ત્રી, સ્થાવર, વિકલત્રય, પશુ, હીનાંગ, નીચકુળવાળો, અલ્પાયુ અને દરિદ્રી થતો નથી; મનુષ્ય અને
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૯૨ ]
[ છે ઢાળા તિર્યંચ સમ્યગ્દષ્ટિ મરીને વૈમાનિકદેવ થાય છે, દેવ અને નારકી સમ્યગ્દષ્ટિ મરીને કર્મભૂમિમાં ઉત્તમ ક્ષેત્રે મનુષ્ય જ થાય છે. જો સમ્યગ્દર્શન થયા પહેલાં ૧-દેવ, ૨-મનુષ્ય, ૩-તિર્યંચ કે ૪નરકનું આયુષ્ય બંધાઈ ગયું હોય તો, તે મરીને ૧-વૈમાનિક દેવ, ૨-ભોગભૂમિનો મનુષ્ય, ૩-ભોગભૂમિનો તિર્યંચ કે ૪પહેલી નરકનો નારકી થાય છે. આથી અધિક નીચેના સ્થાનમાં જન્મતા નથી. આ પ્રમાણે નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શનનો મહિમા અપાર છે.
માટે દરેક આત્મહિતેચ્છુએ સશાસ્ત્રનો સ્વાધ્યાય, તત્ત્વચર્ચા, સત્સમાગમ તથા યથાર્થ તત્ત્વવિચાર વડે નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શન પ્રાપ્ત કરવું જોઈએ, કેમકે જો આ મનુષ્યપર્યાયમાં નિશ્ચયસમકિત ન પામ્યો તો પછી ફરીને મનુષ્યપર્યાય પ્રાતિ વગેરેનો સુયોગ મળવો કઠણ છે.
ત્રીજી ઢાળનો ભેદ-સંગ્રહ અચેતન દ્રવ્યો – પુદ્ગલ, ધર્મ, અધર્મ, આકાશ અને કાળ.
ચેતન એક, અચેતન પાંચો, રહે સદા ગુણ પર્યયવાન;
કેવળ પુદ્ગલ રૂપવાન હૈ, પાંચો શેષ અરૂપી જાન. અંતરંગ પરિગ્રહ – ૪ કષાય, ૯ નોકષાય, ૧ મિથ્યાત્વ. આસ્રવ - ૫ મિથ્યાત્વ, ૧૨ અવિરતિ, ૨૫ કષાય, ૧૫ યોગ. કારણ:- ઉપાદાન અને નિમિત્ત. દ્રવ્યકર્મ – જ્ઞાનાવરણ વગેરે આઠ. નોકર્મ - ઔદારિક, વૈક્રિયિક અને આહારકાદિ શરીર. પરિગ્રહ:- અંતરંગ અને બહિરંગ.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hîřp://www.AtmaDharma.com for updates
ત્રીજી ઢાળ ]
[ ૯૩
પ્રમાદઃ- ૪ વિથા, ૪ કષાય, ૫ ઇન્દ્રિય, ૧ નિદ્રા, ૧ પ્રણય (સ્નેહ ).
બહિરંગ પરિગ્રહ:- ક્ષેત્ર, મકાન, રૂપું, સોનું, ધન, ધાન્ય, દાસી, દાસ, કપડાં અને વાસણ-એ દસ છે.
ભાવકર્મ:- મિથ્યાત્વ, રાગ, દ્વેષ, ક્રોધ, વગેરે. મદઃ- આઠ પ્રકારના છેઃ
જાતિ લાભ કુલ રૂપ તપ, બલ વિદ્યા અધિકાર; ઇનકો ગર્વ ન કીજિયે, એ મદ અષ્ટ પ્રકાર. મિથ્યાત્વઃ- વિપરીત, એકાંત, વિનય, સંશય અને અજ્ઞાન. રસઃ– ખાટો, મીઠો, કડવો, તીખો અને કષાયેલો. રૂપ (રંગ ) :– કાળો, પીળો, લીલો, લાલ અને સફેદ એ પાંચ. સ્પર્શ:- હલકો, ભારે, લૂખો, ચીકણો, કર્કશ, સુંવાળો, ઠંડો અને ગરમ-એ આઠ સ્પર્શ છે.
ત્રીજી ઢાળનો લક્ષણ-સંગ્રહ
અનાયતનઃ- સમ્યક્ત્વના નાશ કરનાર કુદેવાદિની પ્રશંસા કરવી તે. અનુકંપા:- પ્રાણી માત્ર ઉપર દયાનો ભાવ.
અરિહંત:- ચાર ઘાતિકર્મો રહિત, અનંતચતુષ્ટય સહિત વીતરાગી અને કેવળજ્ઞાની પરમાત્મા.
અલોક:- જ્યાં આકાશ સિવાયના દ્રવ્યો નથી એવી જગ્યા.
અવિરતિઃ– પાપોમાં પ્રવૃત્તિ.
અવિરત સમ્યગ્દષ્ટિઃ- સમ્યગ્દર્શન સહિત, પરંતુ વ્રત રહિત એવા
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
૯૪ ]
[ છ ઢાળા
ચોથા ગુણસ્થાનવર્તી જીવ.
આસ્તિકયઃ- પુણ્ય અને પાપ તથા ૫રમાત્મા પ્રત્યેનો વિશ્વાસ તે આસ્તિકય કહેવાય છે.
કષાયઃ- જે આત્માને દુઃખ આપે, ગુણના વિકાસને રોકે તથા પરતંત્ર કરે તે.
ગુણસ્થાનઃ- મોહ અને યોગના સદ્દભાવ કે અભાવથી આત્માના ગુણ (સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર) ની હીનાધિકતા અનુસાર થવાવાળી અવસ્થાઓને ગુણસ્થાન કહેવાય છે. (વાંગચરિત્ર પા. ૩૬૨ ) ઘાતિયાઃ- અનંતચતુષ્ટયને રોકવામાં નિમિત્તરૂપ કર્મને ઘાતિયા કહેવાય છે.
ચારિત્રમોહઃ- આત્માના ચારિત્રને રોકવામાં નિમિત્ત મોહનીય કર્મો. જિનેન્દ્રઃ ચાર ઘાતિયા કર્મોને જીતીને કેવળજ્ઞાનાદિ અનંતચતુષ્ટય પ્રગટ કરનાર ૫રમાત્મા. દેવમૂઢતાઃ- ભય, આશા, સ્નેહ, લોભવશ, રાગી-દ્વેષી દેવોની સેવા કરવી તે, વંદન-નમસ્કાર કરવા તે.
દેશવ્રતી:– શ્રાવકના વ્રતોને ધારણ કરનાર સમ્યગ્દષ્ટિ પાંચમા ગુણસ્થાને વર્તતા જીવ.
નિમિત્તકારણઃ- જે પોતે કાર્યરૂપ ન થાય, પણ કાર્યની ઉત્પત્તિ વખતે હાજરરૂપ– ઉપસ્થિત કારણ.
નોકર્મ:- ઔદારિક વગેરે શરીર તથા છ પર્યાતિઓને યોગ્ય પુદ્દગલપરમાણુઓ નોકર્મ કહેવાય છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
[ ૯૫
ત્રીજી ઢાળ ] પાખંડી મૂઢતા:- રાગી-દ્વેષી અને વસ્ત્રાદિ પરિગ્રહધારી, ખોટા
અને કુલિંગી સાધુઓની સેવા કરવી, તથા
વંદન નમસ્કાર કરવા તે. પુદ્ગલઃ- જે પુરાય અને ગળે અર્થાત્ પરમાણુઓ બંધ સ્વભાવી
હોવાથી ભેગા થાય અને છૂટા પડે છે તેથી તે પુદ્ગલ કહેવાય છે; અથવા રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શ જેનામાં
હોય તે પુદ્ગલ છે. પ્રમાદ:- સ્વરૂપમાં અસાવધાનતાપૂર્વક પ્રવૃત્તિ અથવા ધાર્મિક
કાર્યોમાં અનુત્સાહ. પ્રશમ - અનંતાનુબંધી કષાયના અંતપૂર્વક બાકીના કષાયોનું
અંશરૂપે મંદ થવું તે. (પંચાધ્યાયી ગા. ૪૨૮) ભાવકર્મ:- મિથ્યાત્વ, રાગ-દ્વેષ વગેરે જીવના મલિન ભાવ. મદ:- અહંકાર, ઘમંડ. મિથ્યાદષ્ટિ - તત્ત્વોની ઊંઘી શ્રદ્ધા કરવાવાળો. લોકમૂઢતા - ધર્મ સમજીને જળાશયોમાં સ્નાન કરવું તથા રેતી,
પથ્થર વગેરેનો ઢગલો કરવો-એ વગેરે કાર્યો. વિશેષ ધર્મ - જે ધર્મ અમુક ખાસ દ્રવ્યમાં જ રહે તેને વિશેષ
ધર્મ કહે છે. શુદ્ધોપયોગ - શુભ અને અશુભ રાગ-દ્વેષની પરિણતિથી રહિત
સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાનસહિત ચારિત્રની સ્થિરતા. સામાન્ય – અનેક દ્રવ્યોમાં સમાનતાથી રહેલા ધર્મને સામાન્ય કહે
છે. અથવા દરેક વસ્તુમાં ત્રિકાળી દ્રવ્યગુણરૂપ, અભદ
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
[ ઢાળા એકરૂપ ભાવને સામાન્ય કહે છે. સિદ્ધઃ- આઠ ગુણો સહિત તથા આઠ કર્મો અને શરીરરહિત
પરમેષ્ઠી. સંવેગ:- સંસારથી ભય થવો અને ધર્મ તથા ધર્મના ફળમાં
પરમ ઉત્સાહ થવો, તથા સાધર્મી અને પંચપરમેષ્ઠીમાં
પ્રીતિ, તેને પણ સંવેગ કહે છે. નિર્વેદ - સંસાર, શરીર અને ભોગમાં સમ્યફપ્રકારે ઉદાસીનપણું અર્થાત્ વૈરાગ્ય.
અંતર-પ્રદર્શન અનાયતનમાં તો કુદેવ વગેરેની પ્રશંસા કરવામાં આવે છે; પણ મૂઢતામાં તો તેમની સેવા, પૂજા અને વિનય કરવામાં
આવે છે. ૨. માતાના વંશને જાતિ કહેવામાં આવે છે અને પિતાના વંશને
કુળ કહેવાય છે. ૩. ધર્મદ્રવ્ય તો છ દ્રવ્યમાંનું એક દ્રવ્ય છે, અને ધર્મ તે વસ્તુનો
સ્વભાવ અથવા ગુણ છે. ૪. નિશ્ચયનય વસ્તુના અસલી સ્વરૂપને બતાવે છે. વ્યવહારનય
સ્વદ્રવ્ય-પદ્રવ્ય વા તેના ભાવોને વા કારણ-કાર્યાદિકને કોઈના કોઈમાં મેળવી નિરૂપણ કરે છે. માટે એવા જ શ્રદ્ધાનથી મિથ્યાત્વ છે તેથી તેનો ત્યાગ કરવો.
(મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક ગુજરાતી પા. ર૫૫) ૫. નિકલ પરમાત્મા આઠ કર્મોથી રહિત છે અને સકલ પરમાત્માને ચાર અઘાતિ કર્મો હોય છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
ત્રીજી ઢાળ ]
[ ૯૭ ૬. સામાન્ય ધર્મ તો અનેક વસ્તુમાં રહે છે, પરંતુ વિશેષ ધર્મ
તો ખાસ અમુક વસ્તુમાં જ રહે છે. ૭. સમ્યગ્દર્શન તો અંગી છે અને નિઃશક્તિ અંગ તેનું એક અંગ છે.
ત્રીજી ઢાળની પ્રશ્નાવલી ૧. અજીવ, અધર્મ, અનાયતન, અલોક, અંતરાત્મા, અરિહંત,
આકાશ, આત્મા, આસ્રવ, આઠ અંગ, આઠ મદ, ઉત્તમ અંતરાત્મા, ઉપયોગ, કષાય, કાળ, કુળ, ગંધ, ચારિત્રમોહ, જઘન્ય અંતરાત્મા, જાતિ, જીવ, મદ, દેવમૂઢતા, દ્રવ્યકર્મ, નિકલ, નિશ્ચયકાળ, સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર-મોક્ષમાર્ગ, નિર્જરા, નોકર્મ, પરમાત્મા, પાખંડી મૂઢતા, પુદ્ગલ, બહિરાભા, બંધ, મધ્યમ અંતરાત્મા, મૂઢતા, મોક્ષ, મોક્ષમાર્ગ, રસ, રૂપ, લોકમૂઢતા, વિશેષ, વિકલત્રય, વ્યવહારકાળ, સમ્યગ્દર્શન-મોક્ષમાર્ગ, શમ, સાચા દેવ-ગુરુ-શાસ્ત્ર, સુખ, સકલ પરમાત્મા, સંવર, સામાન્ય, સિદ્ધ અને સ્પર્શ વગેરેના લક્ષણ બતાવો. અનાયતન અને મૂઢતામાં, જાતિ અને કુળમાં, ધર્મ અને ધર્મદ્રવ્યમાં, નિશ્ચય અને વ્યવહારમાં, સકલ અને નિકલમાં, સમ્યગ્દર્શન અને નિ:શંક્તિ અંગમાં તથા સામાન્ય અને વિશેષ એ વગેરેમાં અંતર ( તફાવત) બતાવો. ૩. અણુવ્રતીનો આત્મા, આત્મહિત, ચેતન દ્રવ્ય, નિરાકુળ
અવસ્થા અથવા સ્થાન, સાત તત્ત્વો, બધાનો સાર, બધાનું મૂળ, સર્વોત્તમ ધર્મ, સમ્યગ્દષ્ટિ માટે નમસ્કારને અયોગ્ય અને
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૯૮ ]
[ છ ઢાળા હેય-ઉપાદેય તત્ત્વોનાં નામ કહો. ૪. અધ્યાતિયા, અંગ, અજીવ, અનાયતન, અંતરાત્મા,
અંતરંગપરિગ્રહ, અમૂર્તિક દ્રવ્ય, આકાશ, આત્મા, આસ્રવ, અંગ, કર્મ, કષાય, કારણ, કાળ, કાળદ્રવ્ય, ગંધ, ઘાતિયા, જીવ, તત્ત્વ, દ્રવ્ય, દુઃખદાયક ભાવ, દ્રવ્યકર્મ, નોકર્મ, પરમાત્મા, પરિગ્રહ, પુદ્ગલના ગુણ, ભાવકર્મ, પ્રમાદ, બહિરંગ પરિગ્રહ, મદ, મિથ્યાત્વ, મૂઢતા, મોક્ષમાર્ગ, યોગ, રૂપી દ્રવ્ય, રસ, વર્ણ, સમ્યકત્વના દોષ અને સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાન-ચારિત્રના ભેદ બતાવો. તત્ત્વજ્ઞાન હોવા છતાં પણ અસંયમ, અવતીની પૂજ્યતા, આત્માનાં દુ:ખ, સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાન, સમ્યારિત્ર અને સમ્યગ્દષ્ટિ દ્વારા કુદેવ વગેરેને નમસ્કાર ન કરવા વગેરેના
કારણ બતાવો. ૬. અમૂર્તિક દ્રવ્યો, પરમાત્માના ધ્યાનથી લાભ, મુનિનો આત્મા,
મૂર્તિક દ્રવ્યો, મોક્ષનું સ્થાન અને ઉપાય, બહિરામાપણાના ત્યાગનું કારણ, સાચા સુખનો ઉપાય અને સમ્યગ્દષ્ટિના ન
ઊપજવાનાં સ્થાનો-એ વગેરેનું સ્પષ્ટીકરણ કરો. ૭. અમુક પદ, ચરણ અથવા છંદનો અર્થ અને ભાવાર્થ બતાવો.
ત્રીજી ઢાળનો સારાંશ કહો. ૮. આત્મા, મોક્ષમાર્ગ, જીવ, છ દ્રવ્ય, સમ્યગ્દર્શન અને
સમ્યક્ત્વના દોષ-એ ઉપર લેખ લખો.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
ચોથી ઢાળ
(દોહા) સમ્યજ્ઞાનનું લક્ષણ અને તેનો સમય સમ્યક્ શ્રદ્ધા ધારિ પુનિ, સેવહુ સમ્યજ્ઞાન; સ્વ-પર અર્થ બહુ ધર્મજુત, જે પ્રગટાવન ભાન. ૧.
=
==
=
=
3
૨
*
*
- SS
- ગગન =
અન્વયાર્થ:- (સમ્યફ શ્રદ્ધા) સમ્યગ્દર્શન (ધારિ) ધારણ કરીને (પુનિ) વળી (સમ્યજ્ઞાન) સમ્યજ્ઞાન (સેવહુ ) સેવો [ જે સમ્યજ્ઞાન] (બહુ ધર્મજુત) અનેક ધર્માત્મક (સ્વ-પર અર્થ) પોતાનું અને બીજા પદાર્થોનું (પ્રગટાવન) જ્ઞાન કરાવવામાં (ભાન) સૂર્ય સમાન છે.
ભાવાર્થ- સમ્યગ્દર્શન સહિત સમ્યજ્ઞાન દઢ કરવું જોઈએ. જેવી રીતે સૂર્ય બધા પદાર્થોને અને પોતે પોતાને જેમ છે તેમ બતાવે છે તેવી રીતે જે અનેક ધર્મયુક્ત પોતે પોતાને (આત્માને) અને પદાર્થોને જેમ છે તેમ બતાવે છે તે સમ્યજ્ઞાન કહેવાય છે.
ટૂંક સ્વાપૂર્વાર્થવ્યવસાયાત્મ જ્ઞાનું પ્રમાણમ્ (પ્રમેયરત્નમાળા પ્ર.ઉ. સૂત્ર-૧)
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧OO ]
[ ૭ ઢાળા સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યજ્ઞાનમાં તફાવત
(રોલા છંદ) સમ્યક સાથે જ્ઞાન હોય, પૈ ભિન્ન અરાધ; લક્ષણ શ્રદ્ધા જાન, દુહૂમેં ભેદ અબાધો. સમ્યક્ કારણ જાન, જ્ઞાન કારજ હૈ સોઈ; યુગપત્ હોતે હું, પ્રકાશ દીપકનૈ હોઈ. ૨.
S
T
7NS:
दर्शनशान
અન્વયાર્થ:- (સમ્યક સાથે) સમ્યગ્દર્શનની સાથે (જ્ઞાન) સમ્યજ્ઞાન (હોય) હોય છે (૫) તોપણ [તે બન્ને ] (ભિન્ન) જુદાં (અરાધૌ) સમજવાં જોઈએ; કારણ કે (લક્ષણ) તે બન્નેનાં લક્ષણ [ અનુક્રમે ] (શ્રદ્ધા) શ્રદ્ધા કરવી અને (જાન ) જાણવું છે તથા (સમ્યક ) સમ્યગ્દર્શન (કારણ) કારણ છે અને (જ્ઞાન) સમ્યજ્ઞાન (કારજ) કાર્ય છે. (સોઈ) આ પણ (દુહૂમેં) બન્નેમાં (ભેદ) અંતર (અબાધો) નિબંધ છે. [જેમ] (યુગપત્) એક સાથે (હોતે હૂ) હોવા છતાં પણ (પ્રકાશ) અજવાળું (દીપકૌં) દીપકની જ્યોતિથી (હોઈ ) થાય છે તેમ.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
ચોથી ઢાળ ]
[ ૧૦૧ ભાવાર્થ- સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યજ્ઞાન જોકે એકસાથે પ્રગટે છે તો પણ તે બન્ને જુદા જુદા ગુણના પર્યાયો છે. સમ્યગ્દર્શન શ્રદ્ધાગુણનો શુદ્ધપર્યાય છે, અને સમ્યજ્ઞાન જ્ઞાનગુણનો શુદ્ધપર્યાય છે, વળી સમ્યગ્દર્શનનું લક્ષણ વિપરીત અભિપ્રાય રહિત તત્ત્વાર્થ શ્રદ્ધાન છે અને સમ્યજ્ઞાનનું લક્ષણ સંશય આદિ દોષ રહિત સ્વ-પરનો યથાર્થપણે નિર્ણય છે. -એ રીતે બેઉનાં લક્ષણ જુદાં જુદાં છે. વળી સમ્યગ્દર્શન નિમિત્તકારણ છે, અને સમ્યજ્ઞાન નૈમિત્તિક કાર્ય છે. આમ તે બન્નેમાં કારણકાર્યભાવથી પણ તફાવત છે.
પ્રશ્ન- જ્ઞાન-શ્રદ્ધાન તો યુગપ (એકસાથે) હોય છે, તો તેમાં કારણ-કાર્યપણું કેમ કહો છો?
ઉત્તર:- “એ હોય તો એ હોય' એ અપેક્ષાએ કારણકાર્યપણું હોય છે. જેમ દીપક અને પ્રકાશ બન્ને યુગપતું હોય છે, તોપણ દીપક હોય તો પ્રકાશ હોય; તેથી દીપક કારણ છે અને પ્રકાશ કાર્ય છે. એ જ પ્રમાણે જ્ઞાન-શ્રદ્ધાન પણ છે.
(મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક પા. ૯૧.) જ્યાં સુધી સમ્યગ્દર્શન થતું નથી ત્યાં સુધીનું જ્ઞાન સમ્યજ્ઞાન કહેવાતું નથી. આમ હોવાથી સમ્યગ્દર્શન તે સમ્યજ્ઞાનનું કારણ છે. *
पृथगाराधनमिष्टं दर्शनसहभाविनोऽपि बोधस्य। लक्षणभेदेन यतो नानात्वं संभवत्यनयोः ।।३२ ।।
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaD harma.com
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૦૨ ]
[ ઢાળા સમ્યજ્ઞાનના ભેદ, પરોક્ષ અને દેશ-પ્રત્યક્ષનાં લક્ષણ તાસ ભેદ દો હું, પરોક્ષ પરતછિ તિન માંહી; મતિ-શ્રુત હોય પરોક્ષ, અક્ષ-મનનેં ઉપજાહીં. અવધિજ્ઞાન મનપર્જય દો હૈ દેશ-પ્રતચ્છા; દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર પરિમાણ લિયે જાનૈ જિય સ્વચ્છા. ૩.
અન્વયાર્થ:- (તાસ) એ સમ્યજ્ઞાનના (પરોક્ષ) પરોક્ષ અને (પરતછિ) પ્રત્યક્ષ (દો) બે (ભેદ હૈં) ભેદો છે; (તિન માંહી) તેમાં (મતિ-શ્રુત) મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન (દોય) એ બને (પરોક્ષ) પરોક્ષજ્ઞાન છે. [ કારણ કે તે] (અક્ષ-મનનૅ) ઇન્દ્રિયો અને મનના નિમિત્તથી (ઉપજાહીં) ઉત્પન્ન થાય છે. (અવધિજ્ઞાન) અવધિજ્ઞાન અને (મનપર્જય) મન:પર્યયજ્ઞાન (દો) એ બન્ને જ્ઞાન (દેશ-પ્રતચ્છા) દેશપ્રત્યક્ષ (હૈં) છે, [ કારણ કે તે જ્ઞાનથી] ( જિય) જીવ (દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર પરિમાણ) દ્રવ્ય અને ક્ષેત્રની મર્યાદા ( લિયે) લઈને (સ્વચ્છા) સ્પષ્ટ (જાનૈ) જાણે છે.
ભાવાર્થ- આ સમ્યજ્ઞાનના બે ભેદ છે- (૧) પ્રત્યક્ષ
सम्यग्ज्ञानं कार्य सम्यक्त्वं कारणं वदन्ति जिनाः। ज्ञानाराधनमिष्टं सम्यक्त्वानन्तरं तस्मात् ।।३।। कारणकार्यविधानं समकालं जायमानयोरपि हि। दीपप्रकाशयोरिव सम्यक्त्वज्ञानयोः सुघटम् ।।४।।
(શ્રી અમૃતચંદ્રાચાર્ય રચિત પુરુષાર્થસિદ્ધિ-ઉપાય )
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
ચોથી ઢાળ ]
[ ૧૦૩
सम्यज्ञान के भेद अगोद
सकल
RU
તેવો
અને (૨) પરોક્ષ; તેમાં મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન પરોક્ષજ્ઞાન* છે, કારણ કે તે બન્ને જ્ઞાન ઇન્દ્રિયો અને મનના નિમિત્તથી વસ્તુને અસ્પષ્ટ જાણે છે. સમ્યગ્નતિ-શ્રુતજ્ઞાન સ્વાનુભવકાળે પ્રત્યક્ષ હોય છે તેમાં ઇન્દ્રિય અને મન નિમિત્ત નથી. અવધિજ્ઞાન અને
* જે જ્ઞાન ઇન્દ્રિયો અને મનના નિમિત્તથી વસ્તુને અસ્પષ્ટ જાણે છે તેને
પરોક્ષજ્ઞાન કહેવાય છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૦૪ ]
[ ઢાળા મનઃપર્યયજ્ઞાન દેશપ્રત્યક્ષx છે, કારણ કે જીવ આ બે જ્ઞાનથી રૂપી દ્રવ્યને દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની મર્યાદાપૂર્વક સ્પષ્ટ જાણે છે.
સકલપ્રત્યક્ષ જ્ઞાનનું લક્ષણ અને જ્ઞાનનો મહિમા સકલ દ્રવ્યકે ગુન અનંત, પરજાય અનંતા; જાનૈ એકે કાલ, પ્રગટ કવલિ ભગવત્તા. જ્ઞાન સમાન ન આન જગતમેં સુખકો કારન; ઈહ પરમામૃત જન્મજાગૃતિરોગ નિવારન. ૪.
અન્વયાર્થ:- [ જે જ્ઞાનથી] (કેવલિ ભગવંતા) કેવળજ્ઞાની ભગવાન (સકલ દ્રવ્ય) છએ દ્રવ્યોના (અનંત ) અપરિમિત (ગુન) ગુણોને અને ( અનંતા) અનંત (પરજાય) પર્યાયોને (એકે કાલ) એક સાથે (પ્રગટ) સ્પષ્ટ (જાનૈ) જાણે છે [તે જ્ઞાનને] (સકલ) સકલપ્રત્યક્ષ અથવા કેવળજ્ઞાન કહે છે. ( જગતમ્) આ જગતમાં
* જે જ્ઞાન રૂપી વસ્તુને દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ અને ભાવની મર્યાદાપૂર્વક સ્પષ્ટ જાણે છે તેને દેશપ્રત્યક્ષ કહે છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
ચોથી ઢાળ ]
[ ૧૦૫
( જ્ઞાન સમાન ) સમ્યજ્ઞાનના જેવો (આન) બીજો કોઈ પદાર્થ ( સુખકો સુખનું ન કારણ ) કારણ નથી. ( ઇહિ ) આ સમ્યજ્ઞાન જ (જન્મ-જાગૃતિ-રોગ ) જન્મ-જા અને મરણના રોગોને ( નિવારન ) દૂર કરવાને માટે ( ૫૨મામૃત ) ઉત્કૃષ્ટ અમૃત સમાન છે.
ભાવાર્થ:- ૧. જે જ્ઞાન ત્રણકાળ અને ત્રણલોકવર્તી સર્વ પદાર્થોને ( અનંતધર્માત્મક સર્વ દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયોને ) પ્રત્યેક સમયમાં યથાસ્થિત, પરિપૂર્ણરૂપથી સ્પષ્ટ અને એકસાથે જાણે છે તે જ્ઞાનને કેવળજ્ઞાન કહે છે. જે સકલપ્રત્યક્ષ છે.
૨. દ્રવ્ય, ગુણ અને પર્યાયોને કેવળી ભગવાન જાણે છે પણ તેના અપેક્ષિત ધર્મોને જાણી શકતા નથી-એવું માનવું તે અસત્ય છે. વળી તે અનંતને અથવા માત્ર પોતાના આત્માને જ જાણે છે, પરંતુ સર્વને ન જાણે-એવું માનવું તે પણ ન્યાયવિરુદ્ધ છે. કેવળી ભગવાન સર્વજ્ઞ હોવાથી અનેકાન્તસ્વરૂપ પ્રત્યેક વસ્તુને પ્રત્યક્ષ જાણે છે. (લઘુ જૈ. સિ. પ્ર. પ્રશ્ન ૮૭)
૩. આ સંસારમાં સમ્યજ્ઞાન જેવી સુખદાયક અન્ય કોઈ વસ્તુ નથી. આ સમ્યજ્ઞાન જ જન્મ-જા અને મૃત્યુરૂપી ત્રણ રોગોનો નાશ કરવા માટે ઉત્તમ અમૃત સમાન છે.
જ્ઞાની અને અજ્ઞાનીના કર્મનાશના વિષયમાં તફાવત
કોટિ જન્મ તપ તપૈં, જ્ઞાન વિન કર્મ ઝરૢ જે; જ્ઞાનીકે છિનમાહિં, ત્રિગુસિતેં સહજ ટૐ તે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
૧૦૬ ]
[ છ ઢાળા
મુનિવ્રત ધા૨ે અનંત વાર ગ્રીવક ઉપજાયૌ; પૈં નિજ આતમજ્ઞાન વિના, સુખ લેશ ન પાયો. ૫.
19797
તહેવ
ज्ञान लिए सुख
ज्ञान सहित
અન્વયાર્થ:- [ અજ્ઞાની જીવને ] ( જ્ઞાન વિન ) સમ્યગ્ગાન વગર ( કોટી જન્મ ) કરોડો જન્મો સુધી (તપ તપૈં) તપ તપવાથી ( જે કર્મ ) જેટલા કર્મો (ઝૐ) નાશ થાય છે (તે ) તેટલાં કર્મો જ્ઞાનીકે) સમ્યગ્નાની જીવને (ત્રિગુસિતેં ) મન, વચન અને કાયા તરફની જીવની પ્રવૃત્તિને રોકવાથી [નિર્વિકલ્પ શુદ્ધ સ્વાનુભવથી ] ( છિનમાહિં) ક્ષણ માત્રમાં ( સહજ ) સહેલાઈથી ( ટૐ ) નાશ પામે છે. [ આ જીવ ] (મુનિવ્રત ) મુનિઓમાં મહાવ્રતોને (ધાર) ધારણ કરીને (અનંત વાર) અનંત વાર (ગ્રીવક) નવમી ત્રૈવેયક સુધી (ઉપજાૌ ) ઉત્પન્ન થયો, (પૈ ) પરંતુ (નિજ આતમ) પોતાના આત્માના (જ્ઞાન વિના) જ્ઞાન વગર (લેશ) જરાપણ (સુખ) સુખ (ન પાયો) પામી શકયો નહિ.
ભાવાર્થ:- મિથ્યાદષ્ટિ જીવ આત્મજ્ઞાન ( સભ્યજ્ઞાન ) વિના કરોડો જન્મો–ભવો સુધી બાળતપરૂપ ઉઘમ કરીને જેટલાં કર્મોનો નાશ કરે છે તેટલાં કર્મોનો નાશ સમ્યગ્નાની જીવ સ્વસન્મુખ
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
ચોથી ઢાળ ]
[ ૧૦૭ જ્ઞાતાપણાને લીધે સ્વરૂપગુતિથી ક્ષણમાત્રમાં સહેજે કરી નાંખે છે. આ જીવ, મુનિના (દ્રવ્યલિંગી મુનિના ) મહાવ્રતોને ધારણ કરીને તેના પ્રભાવથી નવમી ત્રૈવેયક સુધીના વિમાનોમાં અનંતવાર ઉત્પન્ન થયો, પરંતુ આત્માના ભેદવજ્ઞાન (સમ્યગ્નાન અથવા સ્વાનુભવ) વિના તે જીવને ત્યાં પણ લેશમાત્ર સુખ મળ્યું નહિ.
જ્ઞાનના દોષ અને મનુષ્યપર્યાય વગેરેની દુર્લભતા તાતેં જિનવ૨-કથિત તત્ત્વ અભ્યાસ કરીજે; સંશય વિભ્રમ મોહ ત્યાગ, આપો લખ લીજે. યહુ માનુષપર્યાય, સુકુલ, સુનિવો જિનવાની; ઇહુવિધિ ગયે ન મિલે, સુમણિ જ્યોં ઉદધિ સમાની. ૬.
संशय-विभ्रममोह त्याग
અન્વયાર્થ:- (તાતેં ) તેથી (જિનવર-કથિત ) જિનેન્દ્ર ભગવાને કહેલાં (તત્ત્વ) ૫૨માર્થ તત્ત્વનો ( અભ્યાસ ) અભ્યાસ ( કરીજે ) કરવો જોઈએ, અને (સંશય ) સંશય, ( વિભ્રમ ) વિપર્યય તથા ( (મોહ ) અનધ્યવસાય [ અચોક્કસતા ] ને (ત્યાગ ) છોડીને (આપો) પોતાના આત્માને (લખ લીજે ) લક્ષમાં લેવો જોઈએ
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૦૮ ]
[ ઢાળા
-
-
-
-
તુલા : અર્થાત ઓળખવો જોઈએ. [ જો એમ ન કર્યું તો] (યહ) આ (માનુષપર્યાય) મનુષ્ય શરીર, (સુકુલ) ઉત્તમકુલ, (જિનવાની) જિનવાણીનું (સુનિયો) સાંભળવું (ઈહવિધિ) એવો સુયોગ (ગયે) વીતી ગયા પછી, (ઉદધિ) સમુદ્રમાં (સમાની) સમાયેલાં-ડૂબેલા (સુમણિ જ્યાં) સાચા રત્નની માફક, [ ફરીને ] (ન મિલે) મળવો કઠણ છે.
ભાવાર્થ- આત્મા અને પરવસ્તુઓના ભેદવિજ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરવા માટે જિનદેવે પ્રરૂપેલાં સાચાં તત્ત્વોનું પઠન-પાઠન (મનન) કરવું જોઈએ; અને * સંશય +વિપર્યય તથા અનધ્યવસાય એ
* સંશય:- વિદ્ધાનેકોટિપૂર્ણિ જ્ઞાન સંશય: = “આ પ્રમાણે છે કે આ
પ્રમાણે છે” એવું જે પરસ્પર વિરુદ્ધતાપૂર્વક બે પ્રકારરૂપ જ્ઞાન, તેને સંશય
કહ્યું છે. + વિપર્યયઃ- વિપરીતૈોટિનિશ્ચયો વિપર્યટ=વસ્તુસ્વરૂપથી વિરુદ્ધતાપૂર્વક
આ આમ જ છે' એવું એકરૂપ જ્ઞાન તેનું નામ વિપર્યય છે. ૪ અનધ્યવસાય:- વિનિત્યાનો માત્રનધ્યવસાય “કાંઈક છે” એવો
નિર્ધારરહિત વિચાર તેનું નામ અનધ્યવસાય છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
ચોથી ઢાળ ]
[ ૧OG સમ્યજ્ઞાનના ત્રણ દોષોને દૂર કરી આત્માનું સ્વરૂપ જાણવું જોઈએ; કારણ કે જેવી રીતે સમુદ્રમાં ડૂબેલું અમૂલ્ય રત્ન ફરીને હાથ આવતું નથી તેવી રીતે મનુષ્ય શરીર, ઉત્તમ શ્રાવકકુળ અને જિનવચનોનું શ્રવણ વગેરે સુયોગ પણ વીતી ગયા પછી ફરી ફરીને પ્રાપ્ત થતા નથી, તેથી આ અપૂર્વ અવસર ન ગુમાવતાં આત્મસ્વરૂપની ઓળખાણ (સમ્યજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ) કરીને આ મનુષ્ય જન્મ સફળ કરવો જોઈએ.
સમ્યજ્ઞાનનો મહિમા અને કારણ ધન સમાજ ગજ બાજ, રાજ તો કાજ ન આવે; જ્ઞાન આપકો રૂપ ભયે, ફિર અચલ રહા. તાસ જ્ઞાનકો કારન, સ્વ-પર વિવેક બખાનો; કોટિ ઉપાય બનાય ભવ્ય, તાકો ઉર આનો. ૭.
*
* '
આ જિa-uri Mela કિમી B )1 અન્વયાર્થ:- (ધન) પૈસા, (સમાજ) કુટુંબ, (ગજ) હાથી, (બાજ) ઘોડા, (રાજ) રાજ્ય (તો) તો (કાજ) પોતાના કામમાં (ન આવૈ) આવતા નથી, પણ (જ્ઞાન) સમ્યજ્ઞાન (આપકો રૂપ) આત્માનું સ્વરૂપ છે-જે (ભયે ) પ્રાપ્ત થયા (ફિર) પછી (અચલ) અચળ (રહા) રહે છે. (તાસ) તે (જ્ઞાનકો) સમ્યજ્ઞાનનું (કારન)
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
૧૧૦ ]
[ છ ઢાળા
કારણ (સ્વ-૫૨ વિવેક) આત્મા અને પરવસ્તુઓનું ભેદવિજ્ઞાન (બખાનૌ ) કહ્યું છે, [ તેથી ] ( ભવ્ય ) હે ભવ્ય જીવો! ( કોટિ ) કરોડો ઉપાય ઉપાયો ( બનાય ) કરીને ( તાકો ) તે ભેદવિજ્ઞાનને (ઉર આનૌ ) હૃદયમાં ધારણ કરો.
ભાવાર્થ:- ધન, કુટુંબ, નોકર-ચાકર, હાથી, ઘોડા, અને રાજ્યાદિ કોઈપણ પદાર્થ આત્માને સહાયક થતા નથી; પણ સમ્યજ્ઞાન આત્માનું સ્વરૂપ છે, તે એકવાર પ્રાપ્ત થયા પછી અક્ષય થઈ જાય છે-કદી નાશ પામતું નથી, અચળ એકરૂપ રહે છે. આત્મા અને પર વસ્તુઓનું ભેદવિજ્ઞાન જ તે સમ્યજ્ઞાનનું કારણ છે; તેથી આત્મહિતેચ્છુ ભવ્ય જીવોએ કરોડો ઉપાય કરીને આ ભેદિવજ્ઞાન દ્વારા સમ્યજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું જોઈએ.
સમ્યજ્ઞાનનો મહિમા અને વિષયોની ઇચ્છા રોકવાનો ઉપાય જે પૂરવ શિવ ગયે, જાહિં, અરુ આગે જૈð; સો સબ મહિમા જ્ઞાનતની, મુનિનાથ ક હૈ. વિષય-ચાહ દવ-દાહ, જગત-જન અનિ દઝાવૈ; તાસ ઉપાય ન આન, શાનથનથાન બુઝાવૈં. ૮.
અન્વયાર્થ:- (પૂરવ ) પૂર્વે (જે) જે જીવો ( શિવ ) મોક્ષમાં ( ગયે ) ગયા છે [ વર્તમાનમાં ] ( જાહિં) જાય છે ( અરુ ) અને ( આગે ) ભવિષ્યમાં (જૈૐ ) જાશે ( સો ) એ (સબ) બધો (જ્ઞાનતની ) સમ્યજ્ઞાનનો (મહિમા ) પ્રભાવ છેએમ (મુનિનાથ ) જિનેન્દ્રદેવે
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
ચોથી ઢાળ ]
[ ૧૧૧
પ
'
S
सम्यकद्यारित सम्यक ज्ञान सम्यकदर्शत
'' છે
-
3
RT
-
+
8
-
2
.
..
::
:/
=
અ
गायदा-दार
(કહેં હૈં) કહ્યું છે. (વિષયચાહ) પાંચ ઇન્દ્રિયોના વિષયોની ઇચ્છારૂપી (દવ-દાહ) ભયંકર દાવાનળ (જગત-જન) સંસારી જીવોરૂપી (અરનિ) અરણ્ય-જૂના પુરાણા જંગલને (દઝાર્વ) બાળી રહ્યો છે, (તારા) તેની શાંતિનો (ઉપાય) ઉપાય (આનો બીજો (ન) નથી; [ માત્ર] ( જ્ઞાનઘનઘાન) જ્ઞાનરૂપી વરસાદનો સમૂહ (બુઝાવૈ) શાંત કરે છે.
ભાવાર્થ- ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્ય-એ ત્રણે કાળમાં જે જીવો મોક્ષ પામ્યા છે, પામશે અને (વર્તમાનમાં વિદેહક્ષેત્રે) પામે છે તે આ સમ્યજ્ઞાનનો જ પ્રભાવ છે, એમ પૂર્વાચાર્યોએ બતાવ્યું છે. જેવી રીતે દાવાનલ (વનમાં લાગેલી આગ) ત્યાંની
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૧૨ ]
[ ૭ ઢાળા બધી વસ્તુઓને ભસ્મ કરી નાંખે છે તેવી રીતે પાંચ ઇન્દ્રિયો સંબંધી વિષયોની ઇચ્છા સંસારી જીવોને બાળે છે-દુઃખ આપે છે, અને જેવી રીતે ધોધમાર વરસાદ તે દાવાનળને બુઝાવી નાખે છે તેવી રીતે આ સમ્યજ્ઞાન તે વિષયોની ઇચ્છાને શાંત કરે છેનષ્ટ કરે છે. પુણ્ય-પાપમાં હર્ષ-વિષાદનો નિષેધ અને સાર સાર
વાતો પુણ્ય-પાપ ફલમાહિં, હરખ વિલખી મત ભાઈ; યહ પુદ્ગલ પરજાય, ઉપનિ વિનર્સે ફિર થાઈ. લાખ બાતકી બાત યહે, નિશ્ચય ઉર લાઓ; તોરિ સકલ જગ-દંદકુંદ, નિત આતમ ધ્યાઓ. ૯.
અન્વયાર્થ:- (ભાઈ) હે આત્મહિતૈષી પ્રાણી ! (પુણ્યફલમાહિં) પુણ્યના ફળોમાં (હરખ મત) હર્ષ ન કર, અને (પાપ-ફલમાહિં) પાપના ફળોમાં (વિલખી મત) દ્વેષ ન કર. [ કારણ કે આ પુણ્ય અને પાપ] (પુગલ પરજાય) પુદ્ગલના પર્યાય છે [2] (ઉપજિ) ઉત્પન્ન થઈને (વિનર્સ) નાશ પામી જાય છે અને (ફિરી ફરીને (થાઈ) ઉત્પન્ન થાય છે. (ઉર) પોતાના અંતરમાં (નિશ્ચય) નિશ્ચયથી–ખરેખર (લાખ બાતકી બાત) લાખો વાતનો સાર (યહે ) આ જ પ્રમાણે (લાઓ) ગ્રહણ કરો કે (સકલ) પુણ્ય-પાપરૂપ બધાય (જગ–દફંદ) જન્મ-મરણના કંઠ [ રાગ-દ્વેષ] રૂપ વિકારી-મલિનભાવો (તોરિ) તોડી (નિત) હંમેશાં (આતમ ધ્યાવો) પોતાના આત્માનું ધ્યાન કરો.
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
ચોથી ઢાળ ]
[ ૧૧૩
૨
:
.
૧
पुण्य
पाप
ભાવાર્થ:- આત્મહિતૈષી જીવનું કર્તવ્ય છે કે ધન, ઘર, દુકાન, કીર્તિ, નીરોગ શરીરાદિ, પુણ્યના ફળ છે, તેનાથી પોતાને લાભ છે તથા તેના વિયોગથી પોતાને નુકશાન છે એમ ન માનો; કેમકે પરપદાર્થ સદા ભિન્ન છે, જ્ઞયમાત્ર છે, તેમાં કોઈને અનુકૂળ અથવા પ્રતિકૂળ, ઈષ્ટ અથવા અનિષ્ટ ગણવા તે માત્ર જીવની ભૂલ છે, માટે પુણ-પાપના ફળમાં હર્ષ-શોક કરવો નહિ.
જો કોઈપણ પર પદાર્થને જીવ, ખરેખર ભલા-બૂરા માને તો તેના પ્રત્યે રાગ-દ્વેષ અને મમત્વ થયા વિના રહે નહિ. જેણે
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૧૪ ]
[ છે ઢાળા પરપદાર્થ-પદ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવને ખરેખર હિતકર તથા અહિતકર માન્યા છે તેણે અનંતા પરપદાર્થ પ્રત્યે રાગ-દ્વેષ કરવા જેવા માન્યા છે, અને અનંત પર પદાર્થ મને સુખ-દુ:ખના કારણ છે એમ પણ માન્યું છે, માટે એ ભૂલ છોડીને નિજ જ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપનો નિર્ણય કરી સ્વસમ્મુખ જ્ઞાતા રહેવું તે સુખી થવાનો ઉપાય છે.
પુણ્ય-પાપનો બંધ તે પુદ્ગલના પર્યાય (અવસ્થા) છે; તેના ઉદયમાં જે સંયોગ મળે તે પણ ક્ષણિક સંયોગપણે આવેજાય છે. જેટલો કાળ તે નજીક રહે તેટલો કાળ પણ તે સુખદુઃખ આપવા સમર્થ નથી.
જૈનધર્મના બધા ઉપદેશનો સાર એ છે કે શુભાશુભભાવો તે સંસાર છે માટે તેની રુચિ છોડી સ્વસમ્મુખ થઈ, નિશ્ચય-સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાનપૂર્વક નિજ આત્મસ્વરૂપમાં એકાગ્ર (લીન) થવું તે જ જીવે કરવા યોગ્ય છે. સમ્યક્રચારિત્રનો સમય અને ભેદ તથા અહિંસા
અણુવ્રત અને સત્ય-અણુવ્રતનું લક્ષણ સમ્યજ્ઞાની હોય, બહુરિ દિઢ ચારિત લીજે; એકદેશ અરુ સકલદેશ, તસુ ભેદ કહીજૈ. ત્રસહિંસાકો ત્યાગ, વૃથા થાવર ન સંહારે; પર-વધકાર કઠોર નિંદ, નહિં વચન ઉચારે. ૧૦
અન્વયાર્થ:- (સમ્યજ્ઞાની) સમ્યજ્ઞાની ( હોય) થઈને (બહુરિ) પછી (દિઢ) દઢ (ચારિત) સમ્યફચારિત્ર (લીજૈ ).
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
योथी. ढा ]
[ ११५
केन्द्र
CO
.
.
.
बार
एकदेश
We
सफलदेश
Paster
अणव्रत
शिक्षाव्रत
अहिंसा
सामायका
A
गुणव्रत
BAR
m
सत्य
दिग्व्रत
पोषोशापनास
परिग्रह) परिमाण
औचार्य
(भोगोपदेश
ब्रह्मचर्य
देशव्रत
अतिथि।
परिग्रह
ग्रंथिभाग
अनर्यदण्हव्रत त्याग
THAN
..
अपध्यान
4
BE
S
पापोपदेश
1 दुःश्रुति
(प्रमादचर्चा) (हिंसादास ५j ठो; (तसु) तेन॥ [ते. सभ्यश्यारित्रना] ( मेऽदेश) मेऽदेश (२२) सने ( स.ऽसश) सर्वहश [ सेवा ] (मे) मेह (ही) हेमसाव्या छ. [i] (स-हिंसा) ત્રસજીવોની હિંસાનો (ત્યાગ) ત્યાગ કરવો અને (વૃથા) કારણ १२. ( था१२) स्था१२. वनो ( सँहारे) घात न
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૧૬ ]
| [ ઢાળા કરવો [તે અહિંસા-અણુવ્રત કહેવાય છે]; (પર-વધકાર) બીજાને દુઃખદાયક, (કઠોર) કઠોર [અને] (નિંદ્ય) નિંદવા યોગ્ય (વચન) વચન (નહિં ઉચારે) ન બોલવાં તે [ સત્યઅણુવ્રત કહેવાય છે.)
ભાવાર્થ- સમ્યજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી સમ્યક્રચારિત્ર પ્રગટ કરવું જોઈએ. તે સમ્મચારિત્રના બે ભેદ છે- (૧) એકદેશ (અણુ, દેશ, સ્થૂળ) ચારિત્ર અને (૨) સર્વદેશ (સકલ, મહા, સૂક્ષ્મ) ચારિત્ર, તેમાં સકલચારિત્રનું પાલન મુનિરાજ કરે છે અને દેશચારિત્રનું પાલન શ્રાવક કરે છે. આ ચોથી ઢાળમાં દેશચારિત્રનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. સકલચારિત્રનું વર્ણન છઠ્ઠી ઢાળમાં આવશે. ત્રસ જીવોની સંકલ્પી હિંસાનો સર્વથા ત્યાગ કરી નિપ્રયોજન સ્થાવર જીવોનો ઘાત ન કરવો તે * અહિંસા-અણુવ્રત છે. બીજાના પ્રાણોને ઘાતક, કઠોર
* નોંધઃ- (૧) આ અહિંસા-અણુવ્રતનો ધારક જીવ “આ જીવ હણવા યોગ્ય
છે, હું આ જીવને મારું' એ પ્રમાણે ઈરાદાપૂર્વક કોઈ ત્રસ જીવની સંકલ્પી હિંસા કરતો નથી. પરંતુ આ વ્રતનો ધારક આરંભી, ઉધોગિની
અને વિરોધિની હિંસાનો ત્યાગી હોતો નથી. (૨) પ્રમાદ અને કષાયમાં જોડાવાથી જ્યાં પ્રાણઘાત કરવામાં આવે છે ત્યાં
જ હિંસાનો દોષ લાગે છે, જ્યાં તેવું કારણ નથી ત્યાં પ્રાણઘાત હોવા છતાં પણ હિંસાનો દોષ લાગતો નથી. જેમ પ્રમાદ રહિત મુનિ ગમન કરે છે; વૈદ-ડોકટર રોગીનો કરુણાબુદ્ધિથી ઉપચાર કરે છે, ત્યાં સામે
નિમિત્તમાં પ્રાણઘાત થતાં હિંસાનો દોષ નથી. (૩) નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શન-શાન પૂર્વક પ્રથમના બે કષાયોનો અભાવ થયો હોય
તે જીવને સાચા અણુવ્રત હોય છે, નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શન ન હોય તેના વ્રતને સર્વજ્ઞદવે બાળવ્રત (અજ્ઞાનવ્રત ) કહેલ છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
ચોથી ઢાળ ]
[ ૧૧૭ અને નિંદનીય વચન ન બોલવા (અને બીજા પાસે ન બોલાવવા ) તે સત્ય-અણુવ્રત છે. અચૌર્યાણુવ્રત, બ્રહ્મચર્યાણુવ્રત, પરિગ્રહપરિમાણાણુવ્રત
તથા દિવ્રતનું લક્ષણ જલ કૃતિકા વિન ઔર નાહિં કછુ ગર્વે અદત્તા; નિજ વનિતા વિન સકલ નારિસોં રહે વિરત્તા. અપની શક્તિ વિચાર, પરિગ્રહ થોરો રાખે; દશ દિશ ગમન પ્રમાણ ઠાન, તસુ સીમ ન નાખે. ૧૧.
વાર
उत्तर
अधी
અન્વયાર્થ:- (જલ કૃતિકા વિન) પાણી અને માટી સિવાયની (ઔર કછુ ) બીજી કોઈ ચીજ (અદત્તા) દીધા વિના (નાહિં) ન (ગહૈં) લેવી [તેને અચૌર્યાણુવ્રત કહે છે]. (નિજ) પોતાની (વનિતા વિન) સ્ત્રી સિવાય (સકલ નારિસો) બીજી સર્વ સ્ત્રીઓથી (વિરત્તા) વિર ( ર ) રહે [ તે બ્રહ્મચર્યાણુવ્રત
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaD harma.com
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember fo check http://www.AtmaD harma.com for updates
૧૧૮ ]
[ છ ઢાળા છે.) (અપની ) પોતાની (શક્તિ વિચાર ) શક્તિ વિચારીને (પરિગ્રહ) પરિગ્રહ (થોરો ) મર્યાદિત (રાખ) રાખવો [તે ( પરિગ્રહપરિમાણાણુવ્રત છે] (દશ દિશ) દશ દિશાઓમાં ( ગમન ) જવા-આવવાની (પ્રમાણ) મર્યાદા (ઠાન ) રાખીને (તસુ ) તેની ( સીમ ) હદનું (ન નાખૈ ) ઉલ્લંઘન ન કરવું [તે દિવ્રત નામનું વ્રત છે. )
ભાવાર્થ:- જન-સમુદાય માટે જયાં અટકાયત ન હોય અને કોઈ ખાસ વ્યક્તિની માલિકી ન હોય એવા પાણી અને માટી જેવી વસ્તુ સિવાયની-પોતાની માલિકી ન હોય એવીપારકી વસ્તુને તેના માલિકે દીધા વગર ન લેવી [તથા ઉપાડીને બીજાને ન દેવી] તેને અચૌર્યાણુવ્રત કહે છે. પોતાની પરણેલી સ્ત્રી સિવાય બીજી સર્વ સ્ત્રીઓથી વિરક્ત રહેવું તે બ્રહ્મચર્યાણુવ્રત છે. [પુરુષોએ અન્ય સ્ત્રીઓને માતા, બહેન અને પુત્રી સમાન માનવી અને સ્ત્રીઓએ પોતાના સ્વામી સિવાય સર્વ પુરુષોને પિતા, ભાઈ અને પુત્ર સમાન સમજવા.)
પોતાની શક્તિ અને પોતાની યોગ્યતાનો ખ્યાલ રાખીને જીવન પર્યંતને માટે ધન, ધાન્ય આદિ બાહ્ય પરિગ્રહોનું પરિમાણ ( મર્યાદા ) કરીને તેનાથી વધારેની ઇચ્છા ન કરવી તેને * પરિગ્રહપરિમાણાણુવ્રત કહે છે. દશે દિશાઓમાં જવાઆવવાની મર્યાદા નક્કી કરીને જિંદગી સુધી તેનું ઉલ્લંઘન ન કરવું તેને
*
નોંધઃ- આ પાંચ [અહિંસા, સત્ય, અચૌર્ય, બ્રહ્મચર્ય અને પરિગ્રહપરિમાણ ] અણુવ્રત છે; જે હિંસાદિકને લોકમાં પણ પાપ માનવામાં આવે છે તેનો આ વ્રતોમાં એકદેશ (સ્થૂળપણે ) ત્યાગ કરવામાં આવ્યો છે અને તેને લીધે જ તે અણુવ્રત કહેવાય છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
ચોથી ઢાળ ]
[ ૧૧૯ દિવ્રત કહે છે. તેમાં દિશાઓની મર્યાદા નક્કી કરવામાં આવતી હોવાથી તેને “દિવ્રત' કહેવાય છે.
ગાથા ૧૨ (પૂર્વાર્ધ) દેશવ્રત (દેશાવગાશિક) નામના ગુણવ્રતનું લક્ષણ તાહૂમેં ફિર ગ્રામ, ગલી ગૃહ બાગ બજારા; ગમનાગમન પ્રમાણ ઠાન, અન સકલ નિવારા. ૧૨.
અન્વયાર્થ- ( ફિર) પછી (તાલૂમે) તેમાં [ કોઈ પ્રસિદ્ધપ્રસિદ્ધ ] (ગ્રામ) ગામ (ગલી) શેરી (ગૃહ) મકાન (બાગ) બગીચા અને (બજાર) બજાર સુધી ( ગમનાગમન) જવાઆવવાનું પ્રમાણ) માપ (કાન) રાખીને (અન) અન્ય બીજા (સકલ) બધાનો ( નિવારા) ત્યાગ કરવો [તેને દેશવ્રત અથવા દેશાવગાશિકવ્રત કહે છે.)
ભાવાર્થ- દિવ્રતમાં જિંદગી સુધી કરવામાં આવેલી જવા-આવવાના ક્ષેત્રની મર્યાદામાં પણ (ઘડી, કલાક, દિવસ, મહિના વગેરે કાળના નિયમથી) કોઈ પ્રસિદ્ધ ગામ, રસ્તો, મકાન અને બજાર સુધી જવા-આવવાની મર્યાદા કરીને તેનાથી અધિક હદમાં ન જવું તે દેશવ્રત કહેવાય છે. (૧૨ પૂર્વાર્ધ.)
અનર્થદંડવ્રતના ભેદ અને તેનું લક્ષણ કાહૂકી ધનાનિ, કિસી જય-હાર ન ચિતૈ; દેય ન સો ઉપદેશ, હોય અઘ વનજ-ક્ષીર્તે. ૧૨
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૨૦ ]
[ ઇ ઢાળા કર પ્રમાદ જલ ભૂમિ, વૃક્ષ પાવક ન વિરાધે; અસિ ધનુ હલ હિંસોપકરણ નહિ દે યશ લાધે. રાગ-દ્વેષ કરતાર, કથા કબહું ન સુનીજે; ઔર હું અનરથદંડ-હેતુ અથ તિર્વે ન કીજૈ. ૧૩
प्रबाद यरयांEDAARE
1
'
'16 S
E
P
E 1:ITE.
;
::
:
::
જિ. હિંસા-ટર Js અન્વયાર્થ- ૧. (કાવૂકી) કોઈની (ધનહાનિ) ધનના નાશનો, (કિમી) કોઈની (જય) જીતનો [ અગર] (હાર) કોઈની હારનો કન ચિત્તે) વિચાર ન કરવો [ તેને અપધ્યાન અનર્થદંવ્રત કહે છે.) ૨. (વનજ) વ્યાપાર અને (કૃષીૌં) ખેતીથી (અઘ) પાપ (હોય) થાય છે. તેથી (સો) એનો (ઉપદેશ) ઉપદેશ (ન દય) ન દેવો [ તેને પાપોપદેશ અનર્થદંડવ્રત કહેવાય છે.) ૩. (પ્રમાદ કર) પ્રમાદથી [ પ્રયોજન વગર] (જલ) જલકાયિક (ભૂમિ) પૃથ્વીકાયિક (વૃક્ષ) વનસ્પતિકાયિક (પાવક) અગ્નિકાયિક [ અને વાયુકાયિક] જીવોનો [ ન વિરાર્ધ) ઘાત ન કરવો [તે પ્રમાદચર્યા અનર્થદંડવ્રત કહેવાય છે.) ૪. (અસિ) તલવાર (ધનુ) ધનુષ્ય (હલ) હળ [ વગેરે] (હિંસોપકરણ) હિંસા થવામાં કારણભૂત પદાર્થોન (દે) આપીને (યશ) જશ (નહિ લાધે) ન લેવો [ તે હિંસાદાન અનર્થદંડવ્રત કહેવાય છે.) પ. (રાગ-દ્વેષ કરતાર) રાગ અને દ્વેષ
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
ચોથી ઢાળ ]
[ ૧૨૧ ઉત્પન્ન કરવાવાળી (કથા) કથાઓ (કબહૂ) ક્યારે પણ (ન સુનીજૈ ) સાંભળવી નહિ [તે દુઃશ્રુતિ અનર્થદંડવ્રત કહેવાય છે.) ( ઔર હુ) અને બીજા પણ (અઘ હેતુ) પાપના કારણો (અનરથદંડ) અનર્થદંડ છે ( તિન્હ) તેને પણ (ન કીજૈ ) કરવાં નહિ.
ભાવાર્થ- ૧. કોઈના ધનનો નાશ, હાર અથવા જીત વગેરેનો નિંધ વિચાર ન કરવો તે પહેલું અપધ્યાન અનર્થદંડવ્રત કહેવાય છે. * ૨. હિંસારૂપ પાપજનક વ્યાપાર અને ખેતી વગેરેનો ઉપદેશ
ન આપવો તે પાપોપદેશ અનર્થદંડવત છે. ૩. પ્રમાદને વશ થઈને પાણી ઢોળવું, જમીન ખોદવી, ઝાડ
કાપવા, આગ લગાડવી એ વગેરેનો ત્યાગ કરવો અર્થાત્ પાંચ સ્થાવરકાયના જીવોની હિંસા ન કરવી તેને પ્રમાદચર્યા અનર્થદંડવ્રત કહેવાય છે. જશ મેળવવા માટે તલવાર વગેરે હિંસાના કારણભૂત હથિયારોને બીજા કોઈ માગે તો ન આપવા તેને હિંસાદાન અનર્થદંડવત કહેવાય છે. રાગ-દ્વેષ ઉત્પન્ન કરવાવાળી વિકથા, નવલકથા કે શૃંગારી વાર્તા વગેરે સાંભળવાનો ત્યાગ કરવો તે દુઃશ્રુતિ અનર્થદંડવ્રત કહેવાય છે. ૧૩.
૪.
* અનર્થદંડવ્રત બીજા પણ ઘણાં છે. પાંચ બતાવ્યા તે સ્થૂળતાની અપેક્ષાએ છે અથવા દિગ્દર્શન માત્ર છે. આ સર્વે પાપજનક છે માટે તેનો ત્યાગ કરવો જોઈએ.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૨૨ ]
[ છ ઢાળા સામાયિક, પૌષધ, ભોગોપભોગપરિમાણ અને
અતિથિસંવિભાગવત ઘર ઉર સમતાભાવ, સદા સામાયિક કરિયે; પરવ ચતુષ્ટયમાહિં, પાપ તજ પ્રોષધ દરિયે. ભોગ ઔર ઉપભોગ, નિયમ કરિ મમત નિવારે; મુનિકો ભોજન દેય ફેર, નિજ કરહિ અહારે. ૧૪
TO
Ass
सामायिक
प्रोषधोपयास
मुनि आहार
લો
૬
-
अतिथि- संविमाग
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
ચોથી ઢાળ ]
અન્વયાર્થ- (ઉર) મનમાં (સમતાભાવ) નિર્વિકલ્પતા અર્થાત્ શલ્યના અભાવને (ધર) ધારણ કરીને (સદા) હંમેશાં ( સામાયિક ) સામાયિક (કરિયે) કરવું [ તે સામાયિક શિક્ષાવ્રત છે.(પરવ ચતુષ્ટયમાહિં) ચાર પર્વના દિવસોમાં (પાપ) પાપકાર્યોને (તજ) છોડીને (પ્રોષધ) પૌષધ-ઉપવાસ (ધરિયે) કરવો [તે પૌષધ-ઉપવાસ શિક્ષાવ્રત છે.] (ભોગ) એકવાર ભોગવાય તેવી વસ્તુઓનું (ર) અને (ઉપભોગ) વારંવાર ભોગવાય તેવી વસ્તુઓનું (નિયમ કરિ) પરિમાણ કરી–માપ કરી (મમત) મોહ (નિવારે) કાઢી નાખે [તે ભોગઉપભોગપરિમાણવ્રત છે.] (મુનિકો) વીતરાગી મુનિને (ભોજન) આહાર (દય) દઈને (ફેર) પછી (નિજ અહારે) પોતે ભોજન (કરહિ) કરે [તે અતિથિસંવિભાગવત કહેવાય છે.)
ભાવાર્થ- સ્વસમ્મુખતા વડે પોતાના પરિણામોને વિશેષ સ્થિર કરી, દરરોજ વિધિપૂર્વક સામાયિક કરવું તે સામાયિક શિક્ષાવ્રત છે. દરેક આઠમ તથા ચૌદશના રોજ કષાય અને વ્યાપાર વગેરે કાર્યોને છોડીને (ધર્મધ્યાનપૂર્વક ) પૌષધસહિત ઉપવાસ કરવો તે પૌષધ-ઉપવાસ શિક્ષાવ્રત કહેવાય છે. પરિગ્રહપરિમાણ અણુવ્રતમાં મુકરર કરેલ ભોગોપભોગની વસ્તુઓમાં જિંદગી સુધીના માટે અથવા કોઈ મુકરર કરેલા સમય સુધીના માટે નિયમ કરવો તેને ભોગપભોગપરિમાણ શિક્ષાવ્રત કહેવાય છે. નિર્ગથમુનિ વગેરે સત્પાત્રોને આહાર કરાવ્યા પછી પોતે ભોજન કરે તે અતિથિસંવિભાગ શિક્ષાવ્રત છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૨૪ ]
[ છે ઢાળા નિરતિચાર શ્રાવકવ્રત પાળવાનું ફળ બારહ વ્રતકે અતીચાર, પન પન ન લગાવે; મરણ સમે સંન્યાસ ધારિ, તસુ દોષ નશાવે. યોં શ્રાવકવ્રત પાલ, સ્વર્ગ સોલમ ઉપજાવૈ; તëર્ત ચય નવજન્મ પાય, મુનિ હૈ શિવ જાવૈ. ૧૫.
અયાર્થ:- જે જીવ (બારહ વ્રતક) બાર વ્રતના (પન પન) પાંચ-પાંચ (અતીચાર) અતિચારોને (ન લગાવ) લગાડતો નથી, અને (મરણ સર્મ) મરણ વખતે (સંન્યાસ) સમાધિ (ધારિ) ધારણ કરીને (તસુ) તેના (દોષ) દોષોને (નશાર્વ) દૂર કરે છે તે (યો) આ પ્રકારે (શ્રાવકવ્રત) શ્રાવકના વ્રતો (પાલ) પાળીને (સોમ) સોળમા (સ્વર્ગ)
સ્વર્ગ સુધી (ઉપજાવે) ઉપજે છે, [અને] (તëÄ) ત્યાંથી (ચય) મરણ પામીને (નરજન્મ) મનુષ્યપર્યાય (પાય) પામીને (મુનિ) મુનિ ( હૈ ) થઈને (શિવ) મોક્ષ (જાવૈ) જાય છે.
ભાવાર્થ- જે જીવ શ્રાવકના ઉપર કહેલાં બાર વ્રતોને વિધિપૂર્વક જીવનપર્યત પાળતાં તેના પાંચ-પાંચ અતિચારોને પણ ટાળે છે અને મૃત્યુ વખતે પૂર્વ અવસ્થામાં ઉપાર્જન કરેલા દોષો
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
ચોથી ઢાળ ]
| [ ૧૨૫ નાશ કરવા માટે વિધિપૂર્વક સમાધિમરણ (સંલ્લેખના) * ધારણ કરીને તેના પાંચ અતિચારોને પણ દૂર કરે છે; તે આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં મરીને સોળમાં સ્વર્ગ સુધી ઊપજે છે, અને દેવનું આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં મનુષ્ય-શરીર પામી, મુનિપદ અંગીકાર કરી મોક્ષ (પૂર્ણ શુદ્ધતા ) પ્રાપ્ત કરે છે.
સમ્યક્રચારિત્રની ભૂમિકામાં રહેલા રાગના કારણે તે જીવ સ્વર્ગમાં દેવપદ પામે છે, ધર્મનું ફળ સંસારની ગતિ નથી. પણ સંવર-નિર્જરારૂપ શુદ્ધભાવ છે; ધર્મની પૂર્ણતા તે મોક્ષ છે.
ચોથી ઢાળનો સારાંશ સમ્યગ્દર્શનના અભાવમાં જે જ્ઞાન હોય છે તેને કુશાન ( મિથ્યાજ્ઞાન) કહેવામાં આવે છે. સમ્યગ્દર્શન થયા પછી તે જ જ્ઞાનને સમ્યજ્ઞાન કહેવાય છે. આ રીતે જોકે એ બને (સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યજ્ઞાન) સાથે જ હોય છે, તોપણ તેનાં લક્ષણો જુદા જુદા છે અને કારણ-કાર્ય ભાવનો તફાવત છે અર્થાત્ સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાનનું નિમિત્તકારણ છે.
પોતાને અને પરવસ્તુઓને જેવી રીતે છે તેવી રીતે સ્વસન્મુખતાપૂર્વક જાણે તે સમ્યજ્ઞાન કહેવાય છે, તેની વૃદ્ધિ થતાં
* જ્યાં ક્રોધ વગેરેને વશ થઈને ઝેર, શસ્ત્ર અથવા અન્નત્યાગ વગેરેથી પ્રાણ છોડવામાં આવે છે ત્યાં “આપધાત”) કહેવાય છે; પણ સંલ્લેખનામાં સમ્યગ્દર્શન સહિત આત્મકલ્યાણ (ધર્મ) ના હેતુથી કાયા અને કષાયને કૃશ કરતાં થકાં સમ્યફ આરાધનાપૂર્વક સમાધિમરણ થતું હોવાથી તે આપઘાત નથી પણ ધર્મધ્યાન છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaD har ma.com
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૨૬ ]
ઢાળા છેવટે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. સમ્યજ્ઞાન સિવાય સુખદાયક વસ્તુ બીજી કોઈ નથી અને તે જ જન્મ, જરા અને મરણનો નાશ કરે છે. મિથ્યાષ્ટિ જીવને સમ્યજ્ઞાન વિના કરોડો જન્મો સુધી તપ તપવાથી જેટલા કર્મો નાશ પામે તેટલાં કર્મો સમ્યજ્ઞાની જીવને ત્રિગુતિથી ક્ષણમાત્રમાં નાશ થઈ જાય છે. પૂર્વે જે જીવ મોક્ષમાં ગયા છે, ભવિષ્યમાં જશે અને હાલ મહાવિદેહ ક્ષેત્રથી જઈ રહ્યા છે તે બધો પ્રભાવ સમ્યજ્ઞાનનો છે. જેવી રીતે મૂશળધાર વરસાદ વનના ભયંકર અગ્નિને ક્ષણમાત્રમાં નષ્ટ કરે છે તેવી રીતે આ સમ્યજ્ઞાન વિષયવાસનાઓને ક્ષણમાત્રમાં નાશ કરે છે.
પુણ-પાપના ભાવ તે જીવના ચારિત્રગુણના વિકારી (અશુદ્ધ) પર્યાયો છે, તે રહેંટના ઘડાની માફક ઉલટપાલટ થયા કરે છે તે પુણ્ય-પાપના ફળોમાં જે સંયોગો પ્રાપ્ત થાય તેમાં હર્ષ-શોક કરવો તે મૂર્ખતા છે. પ્રયોજનભૂત વાત તો એ છે કે પુણ્ય-પાપ, વ્યવહાર અને નિમિત્તની રુચિ છોડીને સ્વસમ્મુખ થઈ સમ્યજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું.
આત્મા અને પર વસ્તુઓનું ભેદવિજ્ઞાન થતાં સમ્યજ્ઞાન થાય છે; તેથી સંશય, વિપર્યય અને અનધ્યવસાયનો ત્યાગ કરીને તત્ત્વના અભ્યાસ વડે સમ્યજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું જોઈએ, કારણ કે મનુષ્યપર્યાય, ઉત્તમ શ્રાવકકુળ અને જિનવાણીનું સાંભળવું વગેરે સુયોગ-જેમ સમુદ્રમાં ડૂબેલું રત્ન ફરી હાથ આવતું નથી તેમ વારંવાર મળતો નથી. એવો દુર્લભ સુયોગ પામીને સમ્યગ્ધર્મ પ્રગટ ન કરવો તે મૂર્ખતા છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
ચોથી ઢાળ ]
[ ૧૨૭ સમ્યજ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરીને* સમ્યક્રચારિત્ર પ્રગટ કરવું જોઈએ; ત્યાં સમ્યક્રચારિત્રની ભૂમિકામાં જે કંઈ રાગ રહે છે તે શ્રાવકને અણુવ્રત અને મુનિને મહાવ્રતના પ્રકારનો હોય છે, તેને સમ્યગ્દષ્ટિ પુણ્ય માને છે, ધર્મ માનતા નથી.
જે શ્રાવક નિરતિચાર સમાધિમરણને ધારણ કરે છે તે સમતાપૂર્વક આયુષ્ય પૂરું થવાથી યોગ્યતા પ્રમાણે સોળમા સ્વર્ગ સુધી ઉત્પન્ન થાય છે, અને ત્યાંથી આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં મનુષ્ય પર્યાય પામે છે; પછી મુનિપદ પ્રગટ કરી મોક્ષ પામે છે. માટે સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાનપૂર્વક ચારિત્રનું પાલન કરવું તે દરેક આત્મહિતૈષી જીવનું કર્તવ્ય છે.
નિશ્ચયસમ્યક્રચારિત્ર તે જ ખરું ચારિત્ર છે-એમ શ્રદ્ધા કરવી અને તે ભૂમિકામાં જે શ્રાવક અને મુનિના વ્રતના વિકલ્પ ઊઠે છે તે ખરું ચારિત્ર નથી પણ ચારિત્રમાં થતો દોષ છે, પણ તે ભૂમિકામાં તેવો રાગ આવ્યા વિના રહેતો નથી અને તે સમ્યક્રચારિત્રમાં એવા પ્રકારનો રાગ નિમિત્ત હોય તેને સહુચર ગણીને તેને વ્યવહારસમ્યફચારિત્ર કહેવામાં આવે છે. વ્યવહાર સમ્યારિત્રને ખરું સમ્યક્રચારિત્ર માનવાની શ્રદ્ધા છોડવી જોઈએ.
न हि सम्यग्व्यपदेशं चारित्रमज्ञानपूर्वकं लभते।
ज्ञानान्तरमुक्तं चारित्राराधनं तस्मात् ।।३८ ।।
અર્થ:- અજ્ઞાનપૂર્વક ચારિત્ર સમ્યક કહેવાતું નથી. તેથી ચારિત્રનું આરાધન જ્ઞાન થયા પછી કહેલ છે. [પુરુષાર્થ સિદ્ધયુપાય ગા. ૩૮]
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૨૮ ]
[ ઢાળા ચોથી ઢાળનો ભેદ-સંગ્રહ કાળ:- નિશ્ચયકાળ અને વ્યવહારમાળ; અથવા ભૂત, ભવિષ્ય
અને વર્તમાન. ચારિત્ર – મોહ-ક્ષોભ રહિત આત્માના શુદ્ધ પરિણામ, ભાવલિંગી
શ્રાવકપદ અને ભાવલિંગી મુનિપદ. જ્ઞાનના દોષ:- સંશય, વિપર્યય અને અનધ્યવસાય
(અચોક્કસતા.) દિશા:- પૂર્વ, પશ્ચિમ, ઉત્તર, દક્ષિણ, ઈશાન, વાયવ્ય, નૈઋત્ય,
અગ્નિકોણ, ઊર્ધ્વ અને અધો-એ દશ છે. પર્વ ચતુષ્ટય:- દરેક માસની બે આઠમ તથા બે ચૌદશ. મુનિ – સમસ્ત વ્યાપારથી વિરક્ત, ચાર પ્રકારની આરાધનામાં
તલ્લીન, નિગ્રંથ અને નિર્મોહ એવા સર્વ સાધુ હોય છે. (નિયમસાર-ગા. ૭૫) તેઓ નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શન સહિત વિરાગી થઈને, સમસ્ત પરિગ્રહનો ત્યાગ કરીને, શુદ્ધોપયોગરૂપ મુનિધર્મ અંગીકાર કરીને, અંતરંગમાં શુદ્ધોપયોગરૂપ દ્વારા પોતાના આત્માનો અનુભવ કરે છે. પદ્રવ્યમાં અહંબુદ્ધિ કરતા નથી, જ્ઞાનાદિ સ્વભાવને જ પોતાના માને છે, પરભાવોમાં મમત્વ કરતા નથી, કોઈને ઇષ્ટ-અનિષ્ટ માની તેમાં રાગ-દ્વેષ કરતા નથી. હિંસાદિ અશુભ ઉપયોગનું તો તેને અસ્તિત્વ જ મટી ગયું હોય છે. અનેક્વાર સાતમાં ગુણસ્થાનના નિર્વિકલ્પ આનંદમાં
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
ચોથી ઢાળ ]
લીન થાય છે. જ્યારે છઠ્ઠા ગુણસ્થાનમાં આવે છે ત્યારે તેને ૨૮ મૂળગુણોને અખંડિતપણે પાળવાના શુભવિકલ્પ આવે છે. તેને ત્રણ કપાયના અભાવરૂપ નિશ્ચયસમ્યક્રચારિત્ર હોય છે તથા ત્રણે કાળ ભાવલિંગી મુનિને નગ્ન-દિગમ્બર દશા હોય છે તેમાં કદી અપવાદ હોતો નથી, માટે વસ્ત્રાદિ સહિત મુનિ
હોય નહિ. વિકથા:- સ્ત્રી, ભોજન, દેશ અને રાજ્ય એ ચારની અશુભ
ભાવરૂપ કથા તે વિકથા છે. શ્રાવકવ્રતઃ- ૫ અણુવ્રત, ૩ ગુણવ્રત, અને ૪ શિક્ષાવ્રત એ બાર
વ્રત છે. રોગત્રયઃ- ત્રણ રોગ-જન્મ, જરા અને મરણ. હિંસા:- ૧. ખરેખર રાગાદિ ભાવોનું પ્રગટ ન થવું તે અહિંસા
છે, અને તે રાગાદિ ભાવોની ઉત્પત્તિ થવી તે હિંસા
છે, એવું જૈનશાસ્ત્રનું ટૂંકું રહસ્ય છે. ૨. સંકલ્પી, આરંભી, ઉધોગિની અને વિરોધિની એ ચાર અથવા દ્રવ્યહિંસા અને ભાવહિંસા એ બે.
ચોથી ઢાળનો લક્ષણ-સંગ્રહ અણુવ્રત – નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શન સહિત ચારિત્રગુણની આંશિક શુદ્ધિ
થવાથી (અનંતાનુબંધી તથા અપ્રત્યાખ્યાની
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૩) ]
[ છ ઢાળા કષાયોના અભાવપૂર્વક) ઉત્પન્ન આત્માની શુદ્ધિ વિશેષને દેશચારિત્ર કહે છે. આ શ્રાવક દશામાં પાંચ પાપોનો સ્થૂળરૂપ એકદેશ ત્યાગ હોય છે તેને
અણુવ્રત કહેવામાં આવે છે. અતિચાર- વ્રતની અપેક્ષા રાખવા છતાં તેનો એકદેશ ભંગ થવો
તે અતિચાર કહેવાય છે. અનધ્યવસાય:- (મોહ) -“કાંઈક છે” પણ શું છે તેના
નિશ્ચયરહિત જ્ઞાનને અનધ્યવસાય કહે છે. અનર્થદંડ:- પ્રયોજન વગરની મન, વચન, કાયા તરફની અશુભ
પ્રવૃત્તિ. અનર્થદંડવ્રત:- પ્રયોજન વગરની મન, વચન, કાયા તરફની
અશુભ પ્રવૃત્તિનો ત્યાગ. અવધિજ્ઞાનઃ- દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવની મર્યાદાપૂર્વક રૂપી
પદાર્થોને સ્પષ્ટ જાણનારું જ્ઞાન. ઉપભોગ- વારંવાર ભોગવી શકાય તેવી વસ્તુ. ગુણ - દ્રવ્યના આશ્રયે, દ્રવ્યના બધા ભાગમાં અને તેની બધી
હાલતમાં જે હંમેશાં રહે છે. ગુણવ્રત:- અણુવ્રતો અને મૂળગુણોને પુષ્ટ કરનારું વ્રત. પર:- આત્માથી (જીવથી) જુદી વસ્તુઓને પર કહેવાય છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
ચોથી ઢાળ ]
[ ૧૩૧ પરોક્ષઃ- ઇન્દ્રિય વગેરે પરવસ્તુ જેમાં નિમિત્ત માત્ર છે એવા
જ્ઞાનને પરોક્ષ કહે છે. પ્રત્યક્ષઃ- (૧) આત્માના આશ્રયે થતું અતીન્દ્રિય જ્ઞાન.
(૨) અક્ષપ્રતિઃ- અક્ષ = આત્મા અથવા જ્ઞાન; પ્રતિ = ( અક્ષની) સામે નિકટમાં.
પ્રતિ-અક્ષ = આત્માના સંબંધમાં હોય એવું. પર્યાયઃ- ગુણોના વિશેષ કાર્યને (પરિણમનને) પર્યાય કહે છે. ભોગઃ- એક જ વાર ભોગવી શકાય તેવી વસ્તુ. મતિજ્ઞાનઃ- (૧) પરાશ્રયની બુદ્ધિ છોડીને દર્શનઉપયોગ પૂર્વક
સ્વસમ્મુખતાથી પ્રગટ થવાવાળા નિજ
આત્માના જ્ઞાનને મતિજ્ઞાન કહે છે. (૨) ઇન્દ્રિય અને મન જેમાં નિમિત્ત માત્ર છે, એવા
જ્ઞાનને મતિજ્ઞાન કહે છે. મહાવ્રત:- હિંસા, વગેરે પાંચ પાપોનો સર્વથા ત્યાગ.
[નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન અને વીતરાગચારિત્ર રહિત એકલા વ્યવહારવ્રતના શુભ ભાવને મહાવ્રત કહેલ નથી પણ બાળવ્રત-અજ્ઞાનવ્રત કહેલ છે.] મન:પર્યયજ્ઞાન - દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવની મર્યાદાથી બીજાના
મનમાં રહેલ સરલ અથવા ગૂઢ, રૂપી પદાર્થોને
જાણવાવાળું જ્ઞાન. કેવળજ્ઞાનઃ- જે ત્રણ કાળ અને ત્રણલોકવર્તી સર્વ પદાર્થોને
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaD harma.com
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૩ર ]
[ ઢાળા (અનંતધર્માત્મક * સર્વ દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયને) પ્રત્યેક સમયમાં યથાસ્થિત, પરિપૂર્ણરૂપે સ્પષ્ટ અને એક-સાથે
જાણે છે તેને કેવળજ્ઞાન કહે છે. વિપર્યયઃ- ઊંધું જ્ઞાન; જેમકે છીપને ચાંદી જાણવી, ચાંદીને છીપ
જાણવી. વ્રતઃ- શુભ કાર્ય કરવાં અશુભ કાર્ય છોડવા તે; અથવા હિંસા,
અસત્ય, ચોરી, મૈથુન અને પરિગ્રહ-એ પાંચ પાપોથી ભાવપૂર્વક વિરક્ત થવું તેને વ્રત કહે છે. (સમ્યગ્દર્શન
થયા પછી વ્રત હોય છે.) શિક્ષાવ્રત:- મુનિવ્રત પાળવાની શિક્ષા દેનારું વ્રત.
દ્રવ્ય, ગુણ, પર્યાયોને કેવળજ્ઞાની ભગવાન જાણે છે પણ તેના અપેક્ષિત ધર્મોને જાણી શકતા નથી-એમ માનવું તે અસત્ય છે. અને તે અનંતને અથવા માત્ર પોતાના આત્માને જ જાણે પણ સર્વને ન જાણે એમ માનવું તે પણ ન્યાયથી વિરુદ્ધ છે. (લઘુ જૈન સિ. પ્રવેશિકા પ્ર. ૮૭, પા. ર૬) કેવળજ્ઞાની ભગવાન ક્ષાયોપથમિક જ્ઞાનવાળા જીવોની માફક અવગ્ર, ઈહા, અવાય અને ધારણારૂપ ક્રમથી જાણતા નથી પરંતુ સર્વ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવને યુગપત્ (એકસાથે ) જાણે છે એ રીતે તેમને બધુંય પ્રત્યક્ષ વર્તે છે. (પ્રવચનસાર ગા. ૨૧ ની ટીકા ભાવાર્થ) અતિ વિસ્તારથી બસ થાઓ. અનિવારિત (રોકી ન શકાય એવો અમર્યાદિત) જેનો ફેલાવ છે એવા પ્રકાશવાળું હોવાથી ક્ષાયિકજ્ઞાન (કેવળજ્ઞાન અવશ્યમેવ, સર્વદા, સર્વત્ર, સર્વથા, સર્વને જાણે છે. ( પ્રવચનસાર-ગા.
૪૭ ની ટીકા) નોંધ:- શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન, મન:પર્યયજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાનથી સિદ્ધ થાય
છે કે પ્રત્યેક દ્રવ્યમાં નિશ્ચિત અને ક્રમબદ્ધ પર્યાય થાય છે, આડાઅવળા થતા નથી.
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
ચોથી ઢાળ ]
[ ૧૩૩ શ્રુતજ્ઞાન:- ૧. મતિજ્ઞાનથી જાણેલા પદાર્થોના સંબંધથી અન્ય
પદાર્થોને જાણવાવાળા જ્ઞાનને શ્રુતજ્ઞાન કહે છે. ૨. આત્માની શુદ્ધ અનુભૂતિરૂપ શ્રુતજ્ઞાનને
ભાવશ્રુતજ્ઞાન કહે છે. સંન્યાસ (સંલ્લેખના) :-આત્માનો ધર્મ સમજીને પોતાની શુદ્ધતા
માટે કષાયોને અને શરીરને કૃશ કરવાં (શરીર તરફનું
લક્ષ છોડી દેવું) તે સમાધિ અથવા સંલ્લેખના કહેવાય છે. સંશય:- વિરોધતા સહિત અનેક પ્રકારોને અવલંબન કરનારું
જ્ઞાન. જેમકે-આ છીપ હશે કે ચાંદી હશે? આત્મા પોતાનું જ કાર્ય કરી શકતો હશે કે પરનું પણ કરી શકતો હશે? દેવ-શાસ્ત્ર-ગુરુ, જીવાદિ સાત તત્ત્વ વગેરેનું સ્વરૂપ આવું જ હશે કે અન્ય મતમાં કહે છે તેવું હશે?
ચોથી ઢાળનું અંતર-પ્રદર્શન ૧. દિવ્રતની મર્યાદા તો જિંદગી સુધીને માટે છે પણ દેશવ્રતની
મર્યાદા ઘડી, કલાક વગેરે મુકરર કરેલ વખત સુધીની છે. ૨. પરિગ્રહપરિમાણ વ્રતમાં પરિગ્રહનું જેટલું પ્રમાણ (મર્યાદા)
કરવામાં આવે છે તેનાથી પણ ઓછું પ્રમાણ
ભોગોપભોગપરિમાણ વ્રતમાં કરવામાં આવે છે. ૩. પૌષધમાં તો આરંભ અને વિષય-કષાયાદિનો ત્યાગ કરવા
છતાં એકવાર ભોજન કરવામાં આવે છે, ઉપવાસમાં તો અન્ન-જળ-ખાધ અને સ્વાધ એ ચારે આહારનો સર્વથા ત્યાગ
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
૧૩૪ ]
[ છ ઢાળા
હોય છે, અને પૌષધ-ઉપવાસમાં આરંભ, વિષય-કષાય અને ચારેય આહારનો ત્યાગ તથા તેના ધારણા (ઉત્ત૨પારણા ) અને પારણાના દિવસે એટલે કે આગળ-પાછળના દિવસે પણ એકાસણું કરવામાં આવે છે.
૪. ભોગ તો એક જ વાર ભોગવવા યોગ્ય હોય છે પણ ઉપભોગ વારંવાર ભોગવી શકાય છે. (આત્મા ૫૨વસ્તુને વ્યવહારથી પણ ભોગવી શકતો નથી પણ મોહ વડે હું આને ભોગવું છું એમ માને છે અને તે સંબંધી રાગને, હર્ષ-શોકને ભોગવે છે. તે બતાવવા માટે તેનું કથન કરવું તે વ્યવહાર છે.)
ચોથી ઢાળની પ્રશ્નાવલી
૧. અચૌર્યવ્રત, અણુવ્રત, અતિચાર, અતિથિસંવિભાગ, અનધ્યવસાય, અનર્થદંડ, અનર્થદંડવ્રત, અપધ્યાન, અવધિજ્ઞાન, અહિંસાણવ્રત, ઉપભોગ, કેવળજ્ઞાન, ગુણવ્રત, દિવ્રત, દુઃશ્રુત, દેશવ્રત, દેશપ્રત્યક્ષ, પરિગ્રહપરિમાણાણુવ્રત, પરોક્ષ, પાપોપદેશ, પ્રત્યક્ષ, પ્રમાદચર્યા, પૌષધ-ઉપવાસ, બ્રહ્મચર્યાણુવ્રત, ભોગ-ઉપભોગપરિમાણુવ્રત, ભોગ, મતિજ્ઞાન, મન:પર્યયજ્ઞાન, વિપર્યય, વ્રત, શિક્ષાવ્રત, શિક્ષાવ્રત, શ્રુતજ્ઞાન, સકલપ્રત્યક્ષ, સભ્યજ્ઞાન, સત્યાણુવ્રત, સામાયિક, સંશય, સ્વસ્ત્રીસંતોષવ્રત અને હિંસાદાન એ વગેરેના લક્ષણ બતાવો. ૨. અણુવ્રત, અનર્થદંડવત, કાળ, ગુણવ્રત, દેશપ્રત્યક્ષ, દિશા, પરોક્ષ, પર્વ, પાત્ર, પ્રત્યક્ષ, વિક્થા, વ્રત, રોગત્રય, શિક્ષાવ્રત, સમ્યક્ચારિત્ર, સમ્યગ્નાન, સમ્યજ્ઞાનના દોષો અને સંલ્લેખના
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
ચોથી ઢાળ ]
[ ૧૩૫
દોષ વગેરેના ભેદ બતાવો.
૩. અણુવ્રત, અનર્થદંડવ્રત, ગુણવ્રત, એવા નામ રાખવાનું કારણ, અવિચલ જ્ઞાનપ્રાપ્તિ; ત્રૈવેયકો સુધી જવા છતાં સુખનો અભાવ; દિવ્રત, દેશવ્રત, પાપોપદેશ એવા નામનું કારણ; પુણ્ય-પાપના ફળમાં હર્ષ-શોકનો નિષેધ; શિક્ષાવ્રત નામનું કારણ; સમ્યજ્ઞાન, જ્ઞાન, જ્ઞાનોની પરોક્ષતા-પ્રત્યક્ષતાદેશપ્રત્યક્ષતા અને સકલપ્રત્યક્ષતા એ વગેરેના કારણ બતાવો. ૪. અણુવ્રત અને મહાવ્રતમાં, દિવ્રત અને દેશવ્રતમાં, પરિગ્રહપરિમાણાણુવ્રત અને ભોગોપભોગ પરિમાણવ્રતમાં, પૌષધમાં, ઉપવાસમાં અને પૌષધોપવાસમાં, ભોગ અને ઉપભોગમાં, યમ અને નિયમમાં, જ્ઞાની અને અજ્ઞાનીના કર્મનાશમાં તથા સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યજ્ઞાનમાં શો તફાવત છે તે બતાવો.
૫. અનધ્યવસાય, મનુષ્યપર્યાય આદિની દુર્લભતા, વિપર્યય વિષય-ઇચ્છા, સમ્યજ્ઞાન અને સંશય તેના દષ્ટાંત બતાવો. ૬. અનર્થદંડોનું પૂર્ણ પરિમાણ, અવિચળ સુખનો ઉપાય, આત્મજ્ઞાનની પ્રાપ્તિનો ઉપાય, જન્મ-મરણ દૂર કરવાનો ઉપાય, દર્શન અને જ્ઞાનમાં પહેલી ઉત્પત્તિ, ધનાદિથી લાભ ન થવો, નિરતિચાર શ્રાવકવ્રત પાળવાથી લાભ, બ્રહ્મચર્યાણુવ્રતીનો વિચાર, ભેદવજ્ઞાનની જરૂર, મનુષ્યપર્યાયની દુર્લભતા તથા તેની સફળતાનો ઉપાય, મરણ વખતનું કર્તવ્ય, વૈધ-ડોકટર વગેરે દ્વારા મરણ થાય છતાં અહિંસા, શત્રુનો
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૩૬ ]
[ છ ઢાળા સામનો કરવો-ન કરવો, સમ્યજ્ઞાન, સમ્યજ્ઞાન થવાનો વખત અને તેનો મહિમા, સંલ્લેખનાનો વિધિ અને કર્તવ્ય, જ્ઞાન વગર મુક્તિનો તથા સુખનો અભાવ, જ્ઞાનનું ફળ તથા જ્ઞાની-અજ્ઞાનીના કર્મનાશ અને વિષયની ઇચ્છાને શાંત
કરવાનો ઉપાય-એ વગેરેનું વર્ણન કરો. ૭. અટલ પદાર્થ, અતિથિસંવિભાગનું બીજાં નામ, ત્રણ રોગનો નાશ કરનાર વસ્તુ, મિથ્યાદષ્ટિ મુનિ, વર્તમાનમાં મુક્તિ થઈ શકે એવું ક્ષેત્ર, વ્રતધારીને મળનારી ગતિ, પ્રયોજનભૂત વાત, બધું જાણનાર જ્ઞાન અને સર્વોત્તમ સુખ આપનાર
વસ્તુનું ફક્ત નામ બતાવો. ૮. અમુક શબ્દ, ચરણ અથવા પદ્યનો અર્થ અને ભાવાર્થ
બતાવો. ચોથી ઢાળનો સારાંશ કહો. ૯. અણુવ્રત, દિવ્રત, બારવ્રત, શિક્ષાવ્રત અને દેશચારિત્ર સંબંધી
જે જાણતા હો તે કહો.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
પાંચમી ઢાળ
(ચાલ છંદ ) ભાવનાઓના ચિંતવનનું કારણ, તેના અધિકારી
અને તેનું ફળ મુનિ સકલવતી બડભાગી, ભવ-ભોગનૌં વૈરાગી; વૈરાગ્ય ઉપાવન માઈ, ચિંતે અનુપ્રેક્ષા ભાઈ. ૧.
HIST
નિ હોય, અન્વયાર્થ- (ભાઈ) હે ભવ્ય જીવ! (સકલવ્રતી) મહાવ્રતના ધારક (મુનિ) ભાવલિંગી મુનિરાજ (બડભાગી) મહાન પુરુષાર્થી છે. કારણ કે તેઓ (ભવ-ભોગનતૈ) સંસાર અને ભોગોથી (વૈરાગી) વિરક્ત હોય છે અને (વૈરાગ્ય) વીતરાગતાને (ઉપાવન) ઉત્પન્ન કરવા માટે (માઈ) માતા સમાન (અનુપ્રેક્ષા) બાર ભાવનાઓનું (ચિન્ત) ચિંતવન કરે છે.
ભાવાર્થ- પાંચ મહાવ્રતોને ધારણ કરનાર ભાવલિંગી મુનિરાજ મહાપુરુષાર્થવાન છે, કેમકે તેઓ સંસાર, શરીર અને ભોગોથી અત્યંત વિરક્ત હોય છે; અને જેવી રીતે કોઈ માતા
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૩૮ ]
[ ૭ ઢાળા પુત્રને જન્મ આપે છે તેવી રીતે આ બાર ભાવનાઓ વૈરાગ્યને પેદા કરે છે તેથી મુનિરાજ આ બાર ભાવનાઓનું ચિંતવન કરે
ભાવનાઓનું ફળ અને મોક્ષસુખપ્રાપ્તિનો સમય ઇન ચિત્તત સમ સુખ જાગે, જિમિ જ્વલન પવનને લાગે; જબ હી જિય આતમ જાને, તબ હી જિય શિવસુખ ઠાને. ૨.
I
NTIJ:T]
=
=
=
..
માયા: ૨ અન્વયાર્થ- ( જિમિ) જેવી રીતે (પવનકે) પવનના (લાગે) લાગવાથી (જ્વલન) અગ્નિ (જાગે) ભભૂકી ઊઠે છે, [તેવી રીતે આબારભાવનાઓનું ] (ચિન્તત) ચિંતવન કરવાથી (સમ સુખ) સમતારૂપી સુખ (જાગે) પ્રગટ થાય છે. (જબ હી) જ્યારે (જિય) જીવ (આતમ) આત્મસ્વરૂપને (જાનૈ) જાણે છે ( તબ હી) ત્યારે જ ( જિય) જીવ ( શિવસુખ) મોક્ષસુખને (કાન) પ્રાપ્ત કરે છે.
ભાવાર્થ- જેવી રીતે પવન લાગવાથી અગ્નિ એકદમ ભભૂકી
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
પાંચમી ઢાળ ]
[ ૧૩૯ ઊઠે છે તેવી રીતે આ બાર ભાવનાઓને વારંવાર ચિંતવન કરવાથી સમતા (શાંતિ) રૂપી સુખ પ્રગટ થઈ જાય છે–વધી જાય છે. જ્યારે આ જીવ આત્મસ્વરૂપને જાણે છે ત્યારે પર પદાર્થોથી સંબંધ છોડીને પરમાનંદમય સ્વ-સ્વરૂપમાં લીન થઈને સમતારસનું પાન કરે છે અને છેવટે મોક્ષસુખને પ્રાપ્ત કરે છે.
[તે બાર ભાવનાઓનું સ્વરૂપ કહેવાય છે...]
૧-અનિત્ય ભાવના
જોબન ગૃહ ગો ધન નારી, હય ગય જન આજ્ઞાકારી; ઇન્દ્રિય-ભોગ છિન થાઈ, સુરધનુ ચપલા ચપલાઈ. ૩.
રજ
I
".
..
-
શ્રી અન્વયાર્થ:- (જાબન) યુવાની, (ગૃહ) ઘર, (ગો) ગાય, (ધન) લક્ષ્મી, (નારી) સ્ત્રી, (ક્ય) ઘોડા, (ગાય) હાથી, (જન) કુટુંબી, (આજ્ઞાકારી) આજ્ઞા ઉઠાવનાર નોકરચાકર અને (ઇન્દ્રિય-ભોગ) પાંચ ઇન્દ્રિયોના ભોગ એ બધા (સુરધનુ) ઇન્દ્રધનુષ્ય તથા (ચપલા) વીજળીની (ચપલાઈ ) ચંચળતા-ક્ષણિકતાની માફક ( છિન થાઈ ) ક્ષણમાત્ર રહેનારાં છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૪૦ ]
[ છ ઢાળા ભાવાર્થ- યુવાની, મકાન, ગાય, ભેંસ, ધન, ઝવેરાત, સ્ત્રી, ઘોડા, હાથી, કુટુંબી, નોકર અને પાંચ ઇન્દ્રિયોના વિષય એ બધી ચીજો ક્ષણિક છે-અનિત્ય છે-નાશવંત છે. જેમ ઇન્દ્રધનુષ અને વીજળી વગેરે જોતજોતામાં વિલય થઈ જાય છે તેમ આ જાવાની વગેરે પણ થોડા વખતમાં નાશ પામે છે. તે કોઈ પદાર્થ નિત્ય અને સ્થાયી નથી પણ નિજશુદ્ધાત્મા જ નિત્ય અને
સ્થાયી છે-એમ સ્વસમ્મુખતાપૂર્વક ચિંતવન કરી, સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ વીતરાગતાની વૃદ્ધિ કરે છે તે અનિત્ય ભાવના છે. મિથ્યાદષ્ટિ જીવને અનિત્યાદિ એક પણ સાચી ભાવના હોતી નથી.
૨-અશરણ ભાવના સુર અસુર નગાધિપ જેતે, મૃગ જ્યૉ હરિ, કાલ દલે તે; મણિ મંત્ર તંત્ર બહુ હોઈ, મરતે ન બચાવે કોઈ. ૪.
,
જી
'
સરકM.NIH
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
પાંચમી ઢાળ ]
[ ૧૪૧ અન્વયાર્થ:- (સુર અસુર નગાધિપ) દેવના ઇન્દ્ર, અસુરના ઇન્દ્ર અને ખગેન્દ્ર [ગરુડ, હંસ] (જેતે) જે જે છે (તે) તે બધાનો (મૃગ હરિ જ્યાં) જેમ હરણને સિંહ મારી નાખે છે તેમ (કાલ) મરણ (દલે ) નાશ કરે છે. (મણિ) ચિંતામણિ વગેરે મણિરત્નો (મંત્ર) મોટા મોટા રક્ષામંત્ર (તંત્ર) તંત્ર (બહુ હોઈ ) ઘણાં હોવા છતાં (મરતે) મરણ પામનારને (કોઈ) તે કોઈ (ન બચાવૈ ) બચાવી શકતું નથી.
સંસારમાં જે જે દેવેન્દ્ર, અસુરેન્દ્ર, ખગેન્દ્ર, (પક્ષીઓના રાજા) વગેરે છે તે સર્વનો-જેમ હરણને સિંહ મારી નાખે છે તેમ-મૃત્યુ નાશ કરે છે. ચિંતામણિ વગેરે મણિ, મંત્ર અને જંત્ર-તંત્ર વગેરે કોઈપણ મરણથી બચાવી શકતું નથી.
અહીં એમ સમજવું કે નિજ આત્મા જ શરણ છે, તે સિવાય અન્ય કોઈ શરણ નથી. કોઈ જીવ બીજા જીવની રક્ષા કરી શકવા સમર્થ નથી; માટે પરથી રક્ષાની આશા નકામી છે. સર્વત્ર-સદાય એક નિજ આત્મા જ પોતાનું શરણ છે. આત્મા નિશ્ચયથી મરતો જ નથી, કેમકે તે અનાદિ-અનંત છે-એમ
સ્વસમ્મુખતાપૂર્વક ચિંતવન કરી સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ વીતરાગતાની વૃદ્ધિ કરે છે તે અશરણ ભાવના છે. ૪.
૩-સસાર ભાવના
ચડુંગતિ દુખ જીવ ભરે છે, પરિવર્તન પંચ કરે હૈ; સબવિધિ સંસાર અસારા, યામેં સુખ નાહિં લગારા. ૫.
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaD harma.com
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૪૨ ].
[ ૭ ઢાળા
મrણffસ | ગત રે કરી
અન્વયાર્થ:- (જીવ) જીવ (ચડુંગતિ) ચાર ગતિમાં (દુખ) દુઃખ (ભરે હૈ) ભોગવે છે. અને (પંચ પરિવર્તન) પાંચ પરાવર્તન-પાંચ પ્રકારે પરિભ્રમણ કરે છે) કરે છે. (સંસાર) સંસાર (સબવિધિ) સર્વ પ્રકારે (અસારા) સાર વગરનો છે (યામેં) તેમાં (સુખ) સુખ (લગારા) લેશમાત્ર પણ (નાહિં) નથી.
ભાવાર્થ- જીવન અશુદ્ધ પર્યાય તે સંસાર છે. અજ્ઞાનના કારણે જીવ ચાર ગતિમાં દુઃખ ભોગવે છે અને પાંચે (દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભવ અને ભાવ ) પરાવર્તન કર્યા કરે છે, પરંતુ કય રેય શાંતિ પામતો નથી; તેથી કરીને ખરેખર સંસારભાવ બધી રીતે સાર રહિત છે, તેમાં જરાપણ સુખ નથી, કારણ કે જે રીતે સુખની કલ્પના કરવામાં આવે છે તેવું સુખનું સ્વરૂપ નથી અને જેમાં સુખ માને છે તે ખરી રીતે સુખ નથી-પણ તે પરદ્રવ્યના આલંબનરૂપ મલિન ભાવ હોવાથી આકુળતા ઉત્પન્ન કરનારો ભાવ છે. નિજ આત્મા જ સુખમય છે, તેના ધ્રુવ સ્વભાવમાં સંસાર છે જ નહિ-એમ સ્વસમ્મુખતાપૂર્વક ચિંતવન કરી સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ વીતરાગતા વધારે છે. ૫.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
પાંચમી ઢાળ ]
[ ૧૪૩
૪-એકત્વ ભાવના શુભ-અશુભ કરમ લ જેતે, ભોગે જિય એક હિ તે તે; સુત-દા૨ા હોય ન સીરી, સબ સ્વારથકે હૈં ભીરી. ૬.
= एकत्य-भावना
અન્વયાર્થ:- ( જેતે ) જેટલા (શુભ કમ ફલ ) શુભકર્મનાં ફળ અને (અશુભ કરમ ફ્લ) અશુભકર્મનાં ફળ છે (તે તે ) તે બધાં (જિય) આ જીવ (એક હિ) એકલો જ (ભોગૈ ) ભોગવે છે, (સુત ) પુત્ર (દારા ) સ્ત્રી (સીરી) સાથીદાર ( ન હોય) થતાં નથી, ( સબ ) આ બધાં (સ્વારથકે) પોતાની મતલબના (ભીરી ) સગાં (ૐ) છે.
ભાવાર્થ:- જીવને સદાય પોતાથી પોતાનું એકત્વ અને પરથી વિભક્તપણું છે, તેથી પોતે જ પોતાનું તિ અથવા અહિત કરી શકે છે, પરનું કાંઈ કરી શકતો નથી. માટે જીવ જે કાંઈ શુભ કે અશુભ ભાવ કરે છે તેનું ફળ- ( (આકુળતા ) પોતે જ એક્લો ભોગવે છે. તેમાં કોઈ અન્ય સ્ત્રી, પુત્ર, મિત્ર વગેરે ભાગીદાર
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૪૪ ]
[ છ ઢાળા થઈ શકતાં નથી, કેમકે તે બધાં પર પદાર્થ છે અને તે જીવાદિ સર્વ પદાર્થ જીવને જ્ઞયમાત્ર છે તેથી તેઓ કોઈપણ જીવના ખરેખર સગા-સંબંધી છે જ નહિ, છતાં અજ્ઞાની હવે તેને પોતાના માની દુઃખી થાય છે.
સંસારમાં અને મોક્ષમાં આ જીવ એકલો જ છે એમ જાણી સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ નિજ શુદ્ધ આત્મા સાથે જ પોતાનું સદાય એકત્વ માની પોતાની નિશ્ચયપરિણતિ દ્વારા શુદ્ધ એકત્વની વૃદ્ધિ કરે છે તે એકત્વ ભાવના છે. ૬.
પ-અન્યત્વ ભાવના જલ-પય જ્યોં જિયાન મેલા, પૈ ભિન્ન ભિન્ન નહિં ભેલા; તો પ્રગટ જુદે ધન-ધામા, કયોં હૈ ઇક મિલિ સુત-રામા. ૭.
TITLT
=
=
==
अत्यत्यम्भावना
અન્વયાર્થ:- (જિય-તન) જીવ અને શરીર (જલ-પય જ્યાં) પાણી અને દૂધની જેમ (મેલા) મળેલા છે (૫) તોપણ (ભેલા) ભેગાં-એકરૂપ (નહિં) નથી, (ભિન્ન ભિન્ન) જુદાંજુદાં છે; (તો) તો પછી ( પ્રગટ) બારમાં પ્રગટરૂપથી (જાદ) જુદાં દેખાય છે એવા (ધન) લક્ષ્મી, (ધામા ) મકાન, (સુત )
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
પાંચમી ઢાળ ]
[ ૧૪૫
પુત્ર અને ( રામા ) સ્ત્રી વગેરે (મિલિ) મળીને (ઇક) એક ( કર્યો ) કેમ ( હૈ ) હોઈ શકે?
ભાવાર્થ:- જેમ દૂધ અને પાણી એક આકાશક્ષેત્રે મળેલા છે પરંતુ પોતપોતાના ગુણ વગેરેની અપેક્ષાએ બન્ને તદ્દન જુદાં જુદાં છે, તેમ આ જીવ અને શરીર પણ મળેલાં દેખાય છે તોપણ તે બન્ને પોતપોતાના સ્વરૂપાદિની અપેક્ષાએ (સ્વદ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવથી ) તદ્દન જુદાં જુદાં છે-કદી એક થતાં નથી. જીવ અને શરીર પણ જ્યાં જુદાં-જુદાં છે તો પછી પ્રગટ જુદાં દેખાતાં એવાં ધન, મકાન, બાગ-બગીચા, પુત્ર-પુત્રી અને સ્ત્રી, ગાડી, મોટર વગેરે પોતાની સાથે એક કેવી રીતે હોય ? એટલે કે પુત્ર, સ્ત્રી વગેરે કોઈપણ વસ્તુ પોતાની નથી. એમ સર્વ પર પદાર્થોને પોતાનાથી ભિન્ન જાણી સ્વસન્મુખતાપૂર્વક સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ વીતરાગતાની વૃદ્ધિ કરે છે, તે અન્યત્વ ભાવના છે. ૭.
૬-અશુચિ ભાવના
પલ રુધિર રાધ મલ શૈલી, કીકસ વસાદિð મૈલી; નવ દ્વાર બહૈ ઘિનકારી, અસ દેહ કરૈ કિમિ યારી. ૮.
અન્વયાર્થ:- જે (પલ ) માંસ, ( રુધિર ) લોહી, ( રાધ ) પરુ અને (મલ ) વિષ્ટાની (શૈલી ) કોથળી છે; (કીકસ ) હાડકાં, (વસાદિð ) ચરબી વગેરેથી (મૈલી) અપવિત્ર છે અને જેમાં (વિનકારી ) ઘૃણા-ગ્લાનિ ઉત્પન્ન કરવાવાળાં ( નવ દ્વા૨ ) નવ દરવાજા (બહૈં ) વહે છે (અસ ) એવા (દેહ) શરીરમાં (યારી ) પ્રેમ-રાગ (કિમિ ) કેમ (કરૈ ) કરાય ?
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૪૬ ]
[ ઢાળા
e
:::!:
::
- ::
Is
* / ગાર-માળા , ભાવાર્થ- આ શરીર તો માંસ, લોહી, પરુ, વિષ્ટા, વગેરેની કોથળી છે અને હાડકાં, ચરબી વગેરેથી ભરેલ હોવાથી અપવિત્ર છે; તથા નવ દ્વારોથી મેલને બહાર કાઢે છે, એવા શરીરમાં મો–રાગ કેમ કરાય? આ શરીર ઉપરથી તો માખની પાંખ જેવી પાતળી ચામડીથી મઢેલું છે તેથી તે બહારથી સુંદર લાગે છે, પણ જો તેની અંદરની હાલતનો વિચાર કરવામાં આવે તો તેમાં અપવિત્ર વસ્તુઓ ભરી છે. તેથી તેમાં મમતા-અહંકાર કે રાગ કરવો નકામો છે.
અહીં શરીરને મલિન બતાવવાનો આશય-ભેદજ્ઞાન દ્વારા શરીરના સ્વરૂપનું જ્ઞાન કરાવી, નિજ પવિત્રપદમાં રુચિ કરાવવાનો છે, પણ શરીર પ્રત્યે દ્વેષ ઉત્પન્ન કરાવવાનો નથી. શરીર તેના સ્વભાવથી જ અશુચિમય છે તો આ ભગવાન આત્મા નિજસ્વભાવથી જ શુદ્ધ અને સદા શુચિય-પવિત્ર ચૈતન્ય પદાર્થ છે. તેથી સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ પોતાના શુદ્ધ આત્માની સન્મુખતા વડે પોતાના પર્યાયમાં શુચિપણાની (પવિત્રતાની) વૃદ્ધિ કરે છે તે અશુચિ ભાવના છે. ૮.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
પાંચમી ઢાળ ]
[ ૧૪૭ ૭-આસવ ભાવના જો યોગનકી ચપલાઈ, તાતેં હૈ આસવ ભાઈ; આસ્રવ દુખકાર ઘનેરે, બુધિવંત તિર્લ્ડ નિરવેરે. ૯.
{
in =
=
-
_B' =
=
કઈ
आम भावना અન્વયાર્થ:- (ભાઈ) હે ભવ્ય જીવ! (યોગનકી) યોગની (જો) જે (ચપલાઈ) ચંચળતા છે (તાર્ત) તેનાથી (આસ્રવ) આસ્રવ (ઈં) થાય છે, અને (આસ્રવ) તે આસ્રવ (ઘનેરે) ઘણું (દુખકાર) દુઃખ કરનાર છે; માટે (બુધિવંત) સમજદાર ( તિર્લ્ડ ) તેને (નિરવેરે ) દૂર કરે.
ભાવાર્થ- વિકારી શુભાશુભ ભાવરૂપ જે અરૂપી અવસ્થા જીવમાં થાય છે તે ભાવઆસ્રવ છે, અને તે સમયે નવીન કર્મયોગ્ય રજકણોનું સ્વયં-સ્વતઃ આવવું ( આત્માની સાથે એકક્ષેત્રમાં આગમન થવું) તે દ્રવ્યાસ્રવ છે. [ અને તેમાં જીવના અશુદ્ધ પર્યાય નિમિત્તમાત્ર છે.)
પુણ્ય-પાપ બેય આસ્રવ અને બંધના ભેદ છે. પુણ:- દયા, દાન, ભક્તિ, પૂજા, વ્રત વગેરે શુભ
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
૧૪૮ ]
[ છ ઢાળા ભાવ સરાગી જીવને હોય છે, તે અરૂપી અશુદ્ધ ભાવ છે; અને તે ભાવપુણ્ય છે. અને તે સમયે નવીન કર્મયોગ્ય રજ કણોનું સ્વયં-સ્વતઃ આવવું ( આત્માની સાથે એકક્ષેત્રમાં આગમન થવું) તે દ્રવ્યપુણ્ય છે. [તેમાં જીવના અશુદ્ધ પર્યાય નિમિત્તમાત્ર છે. ]
પાપ:- હિંસા, અસત્ય, ચોરી, ઇત્યાદિ જે અશુભ ભાવ છે તે ભાવપાપ છે અને તે સમયે કર્મયોગ્ય પુદ્દગલોનું આગમન થવું તે દ્રવ્યપાપ છે. [તેમાં જીવના અશુદ્ધ પર્યાય નિમિત્તમાત્ર છે. ]
બરાબર
પરમાર્થથી ( ખરેખર-વાસ્તવમાં) પુણ્ય-પાપ (શુભાશુભ ભાવ ) આત્માને ( અહિતકર છે, તથા આત્માની ક્ષણિક અશુદ્ધ અવસ્થા છે. દ્રવ્યપુણ્ય-પાપ તો ૫૨ વસ્તુ છે તે કાંઈ આત્માનું હિત-અહિત કરી શકતા નથી. આમ નિર્ણય દરેક જ્ઞાની જીવને હોય છે, અને આ પ્રમાણે વિચાર કરી સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ સ્વદ્રવ્યના આલંબનના બળથી જેટલા અંશે આસ્રવભાવને દૂર કરે છે તેટલા અંશે તેને વીતરાગતાની વૃદ્ધિ થાય છે, તેને આસ્રવ ભાવના કહેવામાં આવે છે. ૯.
૮-સંવ૨ ભાવના
જિન પુણ્ય-પાપ નહિં કીના, આતમ અનુભવ ચિત દીના; તિનહી વિધિ આવત રોકે, સંવ૨ લહિ સુખ અવલોકે. ૧૦. અન્વયાર્થ:- (જિન ) જેઓએ (પુણ્ય ) શુભ ભાવ અને (પાપ ) અશુભ ભાવ (નહિં કીના ) કર્યા નથી, અને માત્ર ( આતમ )
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
પાંચમી ઢાળ ]
जलराणी
स्पर
HARIV
सम्यग्दका
चंदतीय
[ ૧૪૯
सेयर भावना
આત્માના ( અનુભવ ) અનુભવમાં [શુદ્ધ ઉપયોગમાં ] ( ચિત ) જ્ઞાનને ( દીના ) લગાવ્યું છે (તિનહીં) તેઓએ ( આવત ) આવતાં (વિધિ ) કર્મોને (રોકે) રોકયા છે અને (સંવર લહિ) સંવર પ્રાપ્ત કરીને (સુખ) સુખનો (અવલોકે) સાક્ષાત્કાર કર્યો છે.
ભાવાર્થ:- આસવનું રોકાવું તે સંવર છે. સમ્યગ્દર્શનાદિ વડે મિથ્યાત્વાદિ આસ્રવો રોકાય છે. શુભ ઉપયોગ અને અશુભ ઉપયોગ બન્ને બંધના કારણ છે એમ સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ પ્રથમથી જ જાણે છે. જોકે સાધકને નીચલી ભૂમિકામાં શુદ્ધતાની સાથે અલ્પ શુભાશુભ ભાવ હોય છે તોપણ તે બન્નેને બંધનું કારણ માને છે, તેથી સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ સ્વદ્રવ્યના આલંબનવડે જેટલા અંશે શુદ્ધતા કરે છે તેટલા અંશે તેને સંવર થાય છે, અને મે ક્રમે તે શુદ્ધતા વધારીને પૂર્ણ શુદ્ધતા પ્રાપ્ત કરે છે. સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ પોતે સ્વસન્મુખતાપૂર્વક જે શુદ્ધતા (સંવ૨) પ્રાપ્ત કરે છે તે સંવર ભાવના છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૫૦ ]
[ છે ઢાળા ૯નિર્જરા ભાવના નિજ કાલ પાય વિધિ ઝરના, તાસોં નિજ કાજ ન સરના; તપ કરિ જો કર્મ ખિપાવે, સોઈ શિવસુખ દરસાવે. ૧૧.
भनरक
અન્વયાર્થ- જે (નિજ કાલ) પોતપોતાની સ્થિતિ (પાય) પૂર્ણ થતાં ( વિધિ) કર્મો (ઝરના) ખરી જાય છે (તાસો) તેનાથી (નિજ કાજ) જીવનું ધર્મરૂપી કાર્ય (ન સરના) સરતું નથી થતું નથી, પણ (જો) જે [ નિર્જરા] (તપ કરિ) આત્માના શુદ્ધ પ્રતપન દ્વારા (કર્મ) કર્મોનો (ખિપાવૈ ) નાશ કરે છે [તે અવિપાક અથવા સકામ નિર્જરા છે] (સોઈ ) તે (શિવસુખ ) મોક્ષનું સુખ (દરસાવે ) દેખાડે છે.
ભાવાર્થ- પોતપોતાની સ્થિતિ પૂર્ણ થતાં કર્મોનું ખરી જવું તો દરેક સમયે અજ્ઞાનીને પણ થાય છે. તે કાંઈ શુદ્ધિનું કારણ થતું નથી. પરંતુ સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર અને આત્માના શુદ્ધ પ્રતપન વડે જે કર્મો ખરી જાય છે તે અવિપાક અથવા સકામ નિર્જરા કહેવાય છે. તે પ્રમાણે શુદ્ધિની વૃદ્ધિ થતાં થતાં સંપૂર્ણ નિર્જરા થાય છે, ત્યારે જીવ શિવસુખ (સુખની પૂર્ણતારૂપ
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
પાંચમી ઢાળ ].
[ ૧૫૧ મોક્ષ) પામે છે. એમ જાણતો સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ સ્વદ્રવ્યના આલંબન વડે જે શુદ્ધિની વૃદ્ધિ કરે છે તે નિર્જરા ભાવના છે. ૧૧.
૧૦-લોક ભાવના કિનહૂ ન કરી ન ધરે કો, ષદ્રવ્યમયી ન હરે કો; સો લોકમાંહિ વિન સમતા, દુખ સહે જીવ નિત ભ્રમતા. ૧૨.
TIti
અન્વયાર્થ:- આ લોકને ( કિનÇ ) કોઈએ (ન કરી ) બનાવ્યો નથી, (કો ) કોઈએ (ન ધરે) ટકાવી રાખ્યો નથી, (કો) કોઈ (ન હરે) નાશ કરી શકતો નથી; [ અને આ લોક] (પદ્રવ્યમયી) છ દ્રવ્યસ્વરૂપ છે-છ દ્રવ્યોથી ભરેલો છે. (સો) એવા (લોકમાંહિ) લોકમાં (વિન સમતા) વીતરાગી સમતા વિના (નિત) હંમેશાં (ભ્રમતા) ભટકતો થકો (જીવ) જીવ (દુખ સહે, દુઃખ સહન કરે છે.
ભાવાર્થ- બ્રહ્મા વગેરે કોઈએ આ લોકને બનાવ્યો નથી, વિષ્ણુ અગર તો શેષનાગ વગેરે કોઈએ ટકાવી રાખ્યો નથી, તથા મહાદેવ વગેરે કોઈથી પણ નષ્ટ કરી શકાતો નથી; પણ આ
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૫ર ]
[ છે ઢાળા છ દ્રવ્યમય લોક છે તે પોતાથી જ અનાદિ-અનંત છે. છએ દ્રવ્યો નિત્ય સ્વ-સ્વરૂપે ટકીને નિરંતર પોતાના નવા નવા પર્યાયો ( અવસ્થા) થી ઉત્પાદ-વ્યયરૂપે પરિણમન કર્યા કરે છે. એક દ્રવ્યમાં બીજા દ્રવ્યનો અધિકાર નથી. આ છ દ્રવ્યસ્વરૂપ લોક તે મારું સ્વરૂપ નથી, તે મારાથી ત્રિકાળ ભિન્ન છે, હું તેનાથી ભિન્ન છું, મારો શાશ્વત ચૈતન્યલોક તે જ મારું સ્વરૂપ છે. એમ ધર્મી જીવ વિચારે છે અને સ્વસમ્મુખતા દ્વારા વિષમતા મટાડી, સામ્યભાવ-વીતરાગતા વધારવાનો અભ્યાસ કરે છે તે લોક ભાવના છે. ૧૨.
૧૧-બોધિદુર્લભ ભાવના અંતિમ ગ્રીવકલકી હુદ, પાયો અનંત વિરિયાં પદ; પર સમ્યજ્ઞાન ન લાધૌ, દુર્લભ નિજમેં મુનિ સાધો. ૧૩.
*
7
*
* ::: * * ,
:
*
-
o
-
T
- -
અન્વયાર્થ:- (અંતિમ ) છેલ્લી-નવમી (ગ્રીવકલૌંકી હુદ) રૈવેયક સુધીનાં (પદ) પદ (અનંત વિરિયા) અનંતવાર
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
પાંચમી ઢાળ ]
[ ૧૫૩ ( પાયો) પામ્યો, (૫૨) છતાં (સમ્યજ્ઞાન) સમ્યજ્ઞાન (ન લાધ) પામ્યો નહિ (દુર્લભ) આવા દુર્લભ સમ્યજ્ઞાનને (મુનિ) મુનિરાજોએ (નિજમેં) પોતાના આત્મામાં (સાધ) ધારણ કર્યું છે.
ભાવાર્થ- મિથ્યાષ્ટિ જીવ મંદ કષાયને કારણે અનેકવાર રૈવેયક સુધી પેદા થઈને અહમિન્દ્ર પદ પામ્યો છે, પરંતુ તેણે એક વખત પણ સમ્યજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું નથી, કારણ કે સમ્યજ્ઞાન પામવું તે અપૂર્વ છે, તેથી તેને તો સ્વસમ્મુખતાના અનંત પુરુષાર્થવડે જ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. અને તેમ થતાં વિપરીત અભિપ્રાય આદિ દોષોનો અભાવ થાય છે.
સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન, આત્માના આશ્રયે જ થાય છે. પુણ્યથી, શુભરાગથી, જડ કર્માદિથી થાય એવું તે નથી. આ જીવ બહારના સંયોગો, ચારે ગતિ તથા લૌકિક પદો અનંતવાર પામ્યો છે પણ નિજ આત્માનું અસલી સ્વરૂપ સ્વાનુભવવડે પ્રત્યક્ષ કરીને તે કદી સમજ્યો નથી, માટે તેની પ્રાપ્તિ અપૂર્વ છે. લૌકિક કોઈપણ પદ અપૂર્વ નથી.
બોધિ એટલે નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રની એકતા; તે બોધિની પ્રાપ્તિ દરેક જીવે કરવી જોઈએ. સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ સ્વસમ્મુખતાપૂર્વક આવું ચિંતવન કરે છે, અને પોતાની બોધિની વૃદ્ધિનો વારંવાર અભ્યાસ કરે છે તે બોધિદુર્લભ ભાવના છે. ૧૩.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
૧૫૪ ]
[ છ ઢાળા
૧૨-ધર્મ ભાવના
જો ભાવ મોહતૅ ત્યારે, દગ-જ્ઞાન-વ્રતાદિક સારે; સો ધર્મ જબૈ જિય ધારે, તબ હી સુખ અચલ નિહારે. ૧૪. અન્વયાર્થ:- (મોહતેં ) મોહથી ( ન્યારે ) જીદા (સારે)
ધરે સાથેના
સારરૂપ અથવા નિશ્ચય (જો ) જે (દગ-જ્ઞાન-વ્રતાદિક) દર્શનજ્ઞાન-ચારિત્રરૂપ રત્નત્રય આદિક ( ભાવ) ભાવ છે (સો) તે (ધર્મ) ધર્મ કહેવાય છે. (જબૈ ) જ્યારે (જિય ) જીવ ( ધારે ) ( તેને ધારણ કરે છે (તબ હી) ત્યારે જ તે (અચલ સુખ) અચળ સુખ-મોક્ષ (નિહારે ) દેખે છે-પામે છે.
ભાવાર્થ:- મોહ એટલે મિથ્યાદર્શન અર્થાત્ અતત્ત્વશ્રદ્ધાન, તેનાથી રહિત નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શન-સમ્યજ્ઞાન અને સભ્યશ્ચારિત્ર (રત્નત્રય ) જ સારરૂપ ધર્મ છે. વ્યવહા૨ત્નત્રય તે ધર્મ નથી એમ બતાવવા માટે અહીં ગાથામાં ‘સારે ’શબ્દ વાપર્યો છે. જ્યારે જીવ નિશ્ચયરત્નત્રયસ્વરૂપ ધર્મને
,
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
પાંચમી ઢાળ ]
[ ૧૫૫ સ્વ આશ્રયવડે પ્રગટ કરે છે ત્યારે જ તે સ્થિર-અક્ષય સુખને (મોક્ષની પ્રાપ્ત કરે છે. આવી રીતે ચિંતવન કરી સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ સ્વસમ્મુખતાનો અભ્યાસ વારંવાર કરે છે. તે ધર્મ ભાવના છે. ૧૪.
આત્માના અનુભવપૂર્વક ભાવલિંગી મુનિનું સ્વરૂપ સો ધર્મ મુનિનકરિ ઘરિયે, તિનકી કરતૂતિ ઉચરિયે; તાક સુનિયે ભવિ પ્રાની, અપની અનુભૂતિ પિછાની. ૧૫.
અન્વયાર્થ:- (સો) એવો રત્નત્રયસ્વરૂપ (ધર્મ) ધર્મ (મુનિનકર) મુનિઓ દ્વારા (ધરિયે) ધારણ કરવામાં આવે છે. ( તિનકી) તે મુનિઓની (કરતિ) ક્રિયાઓ (ઉચરિયે) કહેવામાં આવે છે. (ભવિ પ્રાની) હે ભવ્ય જીવો! (તાક) તેને (સુનિયે) સાંભળો, અને (અપની) પોતાના આત્માના (અનુભૂતિ) અનુભવને (પિછાની) ઓળખો.
ભાવાર્થ- નિશ્ચયરત્નત્રયસ્વરૂપ ધર્મને ભાવલિંગી દિગમ્બર જૈન મુનિ જ અંગીકાર કરે છે બીજો કોઈ નહિ. હવે આગળ તે મુનિઓના સકલચારિત્રનું વર્ણન કરવામાં આવે છે. હે ભવ્યો! તે મુનિવરોના ચારિત્રને સાંભળો અને પોતાના આત્માનો અનુભવ કરો.
પાંચમી ઢાળનો સારાંશ આ બાર ભાવના તે ચારિત્રગુણના આંશિક શુદ્ધ પર્યાયો છે; તેથી તે સમ્યગ્દષ્ટિ જીવને જ હોઈ શકે છે. સમ્યક પ્રકારે આ
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
૧૫૬ ]
[ છ ઢાળા
બાર પ્રકારની ભાવનાઓ ભાવવાથી વીતરાગતાની વૃદ્ધિ થાય છે, તે બાર ભાવનાનું ચિંતવન મુખ્યપણે વીતરાગ દિગમ્બર જૈન મુનિરાજને જ હોય છે, અને ગૌણપણે સમ્યગ્દષ્ટિને હોય છે. જેમ પવન લાગવાથી અગ્નિ ભભૂકી ઊઠે છે તેમ અંતરંગ પરિણામોની શુદ્ધતા સહિત, આ ભાવનાઓનું ચિંતવન કરવાથી સમતાભાવ પ્રગટ થાય છે, અને તેનાથી મોક્ષસુખ પ્રગટ થાય છે. સ્વસન્મુખતાપૂર્વક આ ભાવનાઓથી સંસાર, શરીર અને ભોગો પ્રત્યે વિશેષ ઉપેક્ષા થાય છે, અને આત્માના પરિણામોની નિર્મળતા વધે છે. [ આ બાર ભાવનાઓનું સ્વરૂપ વિસ્તારથી જાણવું હોય તો ‘સ્વામી કાર્તિકેયાનુપ્રેક્ષા’, ‘જ્ઞાનાર્ણવ ’ વગેરે ગ્રંથોનું અવલોકન કરવું. ]
અનિત્યાદિ ચિંતવનથી શરીરાદિને બૂરાં જાણી, હિતકારી ન જાણી તેનાથી ઉદાસ થવું તેનું નામ અનુપ્રેક્ષા નથી, કારણ કે એ તો જેમ પ્રથમ કોઈને મિત્ર માનતો હતો ત્યારે તેનાથી રાગ હતો અને પાછળથી તેનો અવગુણ જોઈને ઉદાસીન થયો, તેમ પહેલાં શરીરાદિથી રાગ હતો પણ પાછળથી તેના અનિત્યાદિ અવગુણ દેખી આ ઉદાસીન થયો, પરંતુ એવી ઉદાસીનતા તો દ્વેષરૂપ છે, પણ જ્યાં જેવો પોતાનો વા શરીરાદિકનો સ્વભાવ છે તેવો ઓળખી, ભ્રમ છોડી, તેને ભલાં જાણી રાગ ન કરવો તથા બૂરાં જાણી દ્વેષ ન કરવો, એવી સાચી ઉદાસીનતા અર્થે અનિત્યતા વગેરેનું યથાર્થ ચિંતવન કરવું એ જ સાચી અનુપ્રેક્ષા છે.
(મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક પૃ. ૨૩૨)
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
પાંચમી ઢાળ ]
[ ૧૫૭
પાંચમી ઢાળનો ભેદ-સંગ્રહ
અનુપ્રેક્ષા ( ભાવના :- અનિત્ય, અશરણ, સંસાર, એકત્વ, અન્યત્વ, અશુચિ, આસવ, સંવર, નિર્જરા, લોક, બોધિદુર્લભ અને ધર્મ-એ બાર ભાવનાઓ છે.
ઇન્દ્રિયોના વિષયોઃ- સ્પર્શ, રસ, ગંધ, વર્ણ અને શબ્દ –એ પાંચ છે.
નિર્જરાઃ- ચાર ભેદ છે-અકામ, સવિપાક, સકામ, અવિપાક. યોગઃ- દ્રવ્ય અને ભાવ.
પરિવર્તન:- પાંચ પ્રકાર છે-દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભવ અને ભાવ.
મલદ્દાર:– બે કાન, બે આંખ, બે નસકોરાં, એક મોટું અને બે મળ-મૂત્રના દ્વાર–એમ કુલ નવ છે.
વૈરાગ્ય- સંસાર, શરી૨ અને ભોગ-એ ત્રણેથી ઉદાસીનતા. કુધાતુ પરુ, લોહી, વીર્ય, મળ, ચરબી, માંસ અને હાડકાં વગેરે.
પાંચમી ઢાળનો લક્ષણ-સંગ્રહ
:- ભેદજ્ઞાનપૂર્વક સંસાર, શરીર અને ભોગો વગેરેનાં સ્વરૂપનો વારંવાર વિચાર કરીને તે પ્રત્યે ઉદાસભાવ કરવો તે.
અશુભ ઉપયોગઃ- હિંસાદિમાં અથવા કષાય, પાપ અને વ્યસન
અનુપ્રેક્ષા ( ભાવના
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
૧૫૮ ]
[ છ ઢાળા
વગેરે નિંદાપાત્ર કાર્યોમાં પ્રવૃત્તિ.
અસુરકુમાર:- અસુર નામની દેવગતિ નામકર્મના ઉદયવાળા ભવનવાસી દેવ.
કર્મ - આત્મા રાગાદિ વિકારરૂપે પરિણમે તો તેમાં નિમિત્તરૂપે હોવાવાળાં જડકર્મ–દ્રવ્યકર્મ.
ગતિઃ- નારક, તિર્યંચ, દેવ અને મનુષ્યરૂપ જીવની અવસ્થા વિશેષને ગતિ કહે છે તેમાં ગતિ નામે નામકર્મ નિમિત્ત છે.
ત્રૈવેયક:- સોળમા સ્વર્ગથી ઉ૫૨ અને પહેલી અનુદિશથી નીચેનાં દેવોને રહેવાના સ્થાન.
દેવઃ- દેવગતિને પ્રાપ્ત જીવોને દેવ કહેવાય છે; તેઓ અણિમા, મહિમા, લધિમા, ગરિમા, પ્રાપ્તિ, પ્રાકામ્ય, ઇશિત્વ અને વશિત્વ-એ આઠ સિદ્ધિ ( ઐશ્વર્ય )વાળા હોય છે. જેમને મનુષ્યના જેવા આકારવાળું સાત કુધાતુરહિત સુંદર
શરીર હોય છે.
ધર્મ: દુ:ખથી મુક્તિ
અપાવનાર; નિશ્ચયરત્નત્રયસ્વરૂપ મોક્ષમાર્ગ, જેનાથી આત્મા મોક્ષ પામે છે. (રત્નત્રય એટલે સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર).
ધર્મના જુદાં જુદાં લક્ષણઃ- [૧] વસ્તુનો સ્વભાવ તે ધર્મ, [૨] અહિંસા, [૩] ઉત્તમ ક્ષમાદિદસ લક્ષણ, [૪] નિશ્ચયરત્નત્રય.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
પાંચમી ઢાળ ]
[ ૧૫૯ પાપ:- મિથ્યાદર્શન, આત્માની ઊંધી સમજણ, હિંસાદિ
અશુભભાવ તે પાપ છે. પુણ્યઃ- દયા, દાન, પૂજા, ભક્તિ, વ્રતાદિના શુભભાવ-મંદ
કષાય. તે જીવના ચારિત્રગુણની અશુદ્ધ અવસ્થા છે;
પુણ્ય-પાપ બેય આસ્રવ છે. બંધનના કારણો છે. બોધઃ- સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રની એકતા. મુનિ (સાધુ પરમેષ્ઠી) :- સમસ્ત વ્યાપારથી વિમુક્ત, ચાર
પ્રકારની આરાધનામાં સદા લીન, નિર્ગથ અને નિર્મોહ એવા સર્વ સાધુ હોય છે. બધા ભાવલિંગી મુનિને નગ્ન
દિગમ્બર દશા તથા સાધુના ૨૮ મૂળગુણ હોય છે. યોગઃ- મન, વચન, કાયાના નિમિત્તથી આત્માના પ્રદેશોનું કંપન
થવું તેને દ્રવ્યયોગ કહેવાય છે; કર્મ અને નોકર્સને ગ્રહણ કરવામાં નિમિત્તરૂપ જીવની શક્તિને ભાવયોગ કહેવાય
છે.
શુભ ઉપયોગઃ- દેવપૂજા, સ્વાધ્યાય, દયા, દાન વગેરે
શુભભાવરૂપ આચરણ. સકલવ્રત – પ-મહાવ્રત, ૫-સમિતિ, ૬-આવશ્યક, ૫-ઇન્દ્રિયજય,
૭-કેશલોચ, અસ્નાન, ભૂમિશયન, અદંતધાવન, ઊભાઊભા ભોજન, દિનમાં એક વખત આહારપાણી તથા નગ્નતા વગેરેનું પાલન તે વ્યવહારથી સકલવ્રત છે; અને રત્નત્રયની એકતારૂપ
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaD harma.com
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૬]
[ છે ઢાળા આત્મસ્વભાવમાં સ્થિર થવું તે નિશ્ચયથી સકલવ્રત છે. સકલવ્રતી ( સકલવ્રતના ધારક) :- રત્નત્રયની એકતારૂપ
સ્વભાવમાં સ્થિર રહેનાર મહાવ્રતના ધારક દિગમ્બર મુનિ તે નિશ્ચયથી સકલવ્રતી છે.
અંતર-પ્રદર્શન ૧. અનુપ્રેક્ષા અને ભાવના તે પર્યાયવાચક શબ્દો છે, તેમાં કાંઈ
તફાવત નથી. ૨. ધર્મ ભાવનામાં તો વારંવાર વિચારની મુખ્યતા છે અને
ધર્મમાં નિજગુણોમાં સ્થિર થવાની પ્રધાનતા છે. ૩. વ્યવહાર સકલવ્રતમાં તો પાપોનો સર્વદશ ત્યાગ કરવામાં
આવે છે અને વ્યવહાર અણુવ્રતમાં તેનો એકદેશ ત્યાગ કરવામાં આવે છે; એટલો એ બન્નેમાં તફાવત છે.
પાંચમી ઢાળની પ્રશ્નાવલી ૧. અનિત્ય ભાવના, અન્યત્વ ભાવના, અવિપાક નિર્જરા,
અકામ નિર્જરા, અશરણ ભાવના, અશુચિ ભાવના, આસ્રવ ભાવના, એકત્વ ભાવના, ધર્મ ભાવના, નિશ્ચયધર્મ, બોધિદુર્લભ ભાવના, લોક, લોક ભાવના, સંવર ભાવના,
સકામ નિર્જરા, સવિપાક નિર્જરા વગેરેનાં લક્ષણ સમજાવો. ૨. સકલવ્રતમાં અને વિકલવ્રતમાં, અનુપ્રેક્ષામાં અને ભાવનામાં,
ધર્મમાં અને ધર્મદ્રવ્યમાં, ધર્મમાં અને ધર્મ ભાવનામાં તથા
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
પાંચમી ઢાળ ]
[ ૧૬૧
એકત્વ ભાવના અને અન્યત્વ ભાવનામાં તફાવત બતાવો. ૩. અનુપ્રેક્ષા, અનિત્યતા, અન્યત્વ અને અશરણપણાનું સ્વરૂપ દષ્ટાંત સહિત સમજાવો.
૪. અકામ નિર્જરાનું નિષ્પ્રયોજન, અચલ સુખની પ્રાપ્તિ, કર્મના આવવાનો નિરોધ, પુણ્યના ત્યાગનો ઉપદેશ અને સાંસારિક સુખની અસારતા વગેરેનાં કારણો બતાવો.
૫. અમુક ભાવનાનો વિચાર અને લાભ, આત્મજ્ઞાનની પ્રાપ્તિનો સમય અને લાભ, ઇન્દ્રધનુષ્ય, ઔષધિસેવનનું સાર્થકપણુંનિરર્થકપણું, બાર ભાવનાઓના ચિંતવનથી લાભ, મંત્રાદિનું સાર્થકપણું અને નિરર્થકપણું, વૈરાગ્યની વૃદ્ધિનો ઉપાય, ઇન્દ્રધનુષ્ય તથા વીજળીનું દૃષ્ટાંત શું સમજાવે છે? લોકના કર્તા-હર્તા-ધર્તા માનવાથી નુકશાન, સમતા ન રાખવાથી નુકશાન, સાંસારિક સુખનું પરિણામ અને મોક્ષસુખ પ્રાપ્તિનો વખત વગેરેનું સ્પષ્ટ વર્ણન કરો.
૬. અમુક શબ્દ, ચરણ અને છંદનો અર્થ અથવા ભાવાર્થ કહો. લોકનો નકશો બનાવો. આ પાંચમી ઢાળનો સારાંશ બતાવો.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
છઠ્ઠી ઢાળ
( હરિગીત છંદ ) અહિંસા, સત્ય, અચૌર્ય, બ્રહ્મચર્ય મહાવ્રતનાં
લક્ષણો ષકાય જીવ ન હુનનĂ, સબ વિધ દરવહિંસા ટરી; રાગાદિ ભાવ નિવારŽ, હિંસા ન ભાવિત અવતરી. જિનકે ન લેશ મૃષા, ન જલ મૃણ હું વિના દીયો ગહેં; અઠદશસહસ વિધ શીલધર, ચિબ્રહ્મમેં નિતરમિ રહે. ૧.
અન્વયાર્થઃ- [ પાંચમી ઢાળમાં કહ્યા તે મુનિરાજોને ] (પાય જીવ) છ કાયના જીવોને (ન હનનનૅ) ઘાત નહિ કરવાના ભાવથી (સબ વિધ) સર્વ પ્રકારની (દરવહિંસા) દ્રવ્યહિંસા (ટરી) દૂર થઈ જાય છે, અને (રાગાદિ ભાવ) રાગદ્વેષ, કામ, ક્રોધ, માન, માયા, લોભ વગેરેના ભાવોને ( નિવારનૅ) દૂર કરવાથી (ભાવિત હિંસા) ભાવહિંસા પણ (ન અવતરી) થતી નથી. (જિનકે ) તે મુનિઓને (બેશ) જરા પણ (મૃષા) જૂઠું (ન) હોતું નથી, (જલ) પાણી અને (મૃણ) માટી (હૂ) પણ (વિના દીયો) દીધા વગર (ન ગ) ગ્રહણ કરતા નથી, તથા (અઠદશસહસ) અઢાર હજાર ( વિધ) પ્રકારના (શીલ) શિયળને-બ્રહ્મચર્યને (ધર) ધારણ કરી (નિત) હંમેશાં ( ચિબ્રહ્મમું) ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મામાં (રમિ રહેં ) લીન રહે છે.
ભાવાર્થ- નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શનપૂર્વક સ્વ-સ્વરૂપમાં નિરંતર એકાગ્રતારૂપે રમી રહે છે એ જ મુનિપણું છે. એવી ભૂમિકામાં નિર્વિકલ્પ ધ્યાનદશારૂપ સાતમું ગુણસ્થાન વારંવાર આવે જ છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
છઠ્ઠી ઢાળ]
[ ૧૬૩
मुनि के २५
मूलगण
:::
પાઠ
FREE
:
:::
"
अनौबप्रवर्य
પર
TET E. * |
ગાય
धोधन
पांच समिति प्रनिष्ठा
नीमच
)
"T
आदान निक्षेपण
पंच इन्द्रिय-विजय
निति
बरना
થની
दव्य हिंमा त्याग
भाव हिंसा त्याग
I
.
.
"
.
"
ના
ઝ' :
વાઘ ' , : વનમ્નતિ
/
-
' .
'
છઠ્ઠા ગુણસ્થાનના કાળે તેમને પાંચ મહાવ્રત, નગ્નતા, સમિતિ વગેરે ૨૮ મુલગુણના શુભભાવ હોય છે પણ તેમને તેઓ ધર્મ માનતા નથી. તથા તે કાળે પણ તેમને ત્રણ કપાય-ચોકડીના અભાવરૂપ શુદ્ધ પરિણતિ નિરંતર વર્તે જ છે.
છ કાય (પૃથ્વીકાય વગેરે પાંચ સ્થાવર કાય તથા એક ત્રસ કાય) ના જીવોનો ઘાત કરવો તે દ્રવ્યહિંસા છે અને રાગદ્વેષ, કામ, ક્રોધ, માન ઇત્યાદિ ભાવોની ઉત્પત્તિ થવી તે ભાવહિંસા છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૬૪ ]
[ ૭ ઢાળા વીતરાગી મુનિ (સાધુ) આ બે પ્રકારની હિંસા કરતા નથી, તેથી તેમને (૧) * અહિંસા મહાવ્રત હોય છે. સ્થૂળ કે સૂક્ષ્મ એ બન્ને પ્રકારનું જૂઠું બોલતા નથી તેથી તેને (૨) સત્ય મહાવ્રત હોય છે, અને બીજી કોઈ વસ્તુની તો વાત જ શું, પરંતુ માટી અને પાણી પણ દીધા વગર ગ્રહણ કરતા નથી તેથી તેમને (૩). અચૌર્ય મહાવ્રત* હોય છે. શિયળના અઢાર હજાર ભેદોનું સદા પાલન કરે છે અને ચૈતન્યરૂપ આત્મસ્વરૂપમાં લીન રહે છે તેથી તેને (૪) બ્રહ્મચર્ય (આત્મસ્થિરતારૂપ) મહાવ્રત હોય છે.
પરિગ્રહત્યાગ મહાવ્રત, ઈર્ષા સમિતિ અને ભાષા સમિતિ અંતર ચતુર્કસ ભેદ, બાહિર સંગ દસધા તેં ટર્લે; પરમાદ તજિ ચૌકર મહી લખિ, સમિતિ ઈર્યા તૈ ચલેં. જગ સુહિતકર સબ અહિતહર, શ્રુતિ સુખદ સબ સંશય હરેં; ભ્રમરોગ-હુર જિનકે વચન, મુખચન્દ્ર તૈ અમૃત ઝરેં. ૨.
અન્વયાર્થ:- [ તે વીતરાગી દિગમ્બર જૈન મુનિ] (ચતુર્દસ ભેદ ) ચૌદ પ્રકારના (અંતર) અંતરંગ તથા (દસધા) દસ પ્રકારના (બાહિર) બહિરંગ (સંગ) પરિગ્રહથી (ટલેં) રહિત હોય છે. (પરમાર) પ્રમાદ-અસાવધાની (તજિ) છોડી દઈને (ચૌકર) ચાર
* નોંધ-અહીં વાકયો બદલવાથી અનુક્રમે મહાવ્રતોનું લક્ષણ બને છે. જેમકે,
બન્ને પ્રકારની હિંસા ન કરવી તે અહિંસા મહાવ્રત છે-એ વગેરે. * અદત્ત વસ્તુઓનું પ્રમાદથી ગ્રહણ કરવું તે જ ચોરી કહેવાય છે. તેથી પ્રમાદ
ન હોવા છતાં મુનિરાજ નદી અને ઝરણા વગેરેનું પ્રાસુક થઇ ગયેલ પાણી, ભસ્મ (રાખ) તથા પોતાની મેળે પડી ગયેલાં પ્રાસુક સેમરના ફળ અને તુમ્બીફળ વગેરેનું ગ્રહણ કરી શકે છે-એમ શ્લોકવાર્તિકાલંકારનો અભિમત છે. પૃ. ૪૬૩.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaD har ma.com
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
છઠ્ઠી ઢાળ]
[ ૧૬પ
s
इय्या
દ
'
} : TI[Y[ ni-સર્જિરિ હાથ (મહી) જમીન ( લખિ) જોઈને (ઇર્યા) ઈર્યા (સમિતિ તૈ) સમિતિથી (ચલેં) ચાલે છે, અને (જિનકે ) જે મુનિરાજોના (મુખચન્દ્રાઁ) મુખરૂપી ચંદ્રથી (જગ સુહિતકર) જગતનું સાચું હિત કરવાવાળાં અને (સબ અહિતર) બધા અહિતનો નાશ કરવાવાળા (શ્રુતિ સુખદ) સાંભળતાં પ્રિય લાગે એવાં, (સબ સંશય) બધા સંદેહોનો (હરેં) નાશ કરે એવાં અને (ભ્રમરોગહુર) મિથ્યાત્વરૂપી રોગને હરનાર (વચન અમૃત) વચનોરૂપી અમૃત ( ઝરેં) ઝરે છે.
ભાવાર્થ- વીતરાગી મુનિ ચૌદ પ્રકારના અંતરંગ અને દશ પ્રકારના બહિરંગ પરિગ્રહોથી રહિત હોય છે તેથી તેને પાંચમું પરિગ્રહત્યાગ મહાવ્રત હોય છે. દિવસના ભાગમાં સાવધાની પૂર્વક આગળની ચાર હાથ જમીન જોઈને ચાલવાનો વિકલ્પ ઊઠે તે પહેલી ઈર્ષા સમિતિ છે. તથા જેમ ચંદ્રમાંથી અમૃત ઝરે છે તેમ તે મુનિના મુખચંદ્રથી જગતનું હિત કરવાવાળાં, બધાં અહિતનો
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૬૬ ]
[ છે ઢાળા નાશ કરવાવાળાં, સાંભળતાં સુખ આપનારા, સર્વ પ્રકારની શંકાઓને દૂર કરનારા અને મિથ્યાત્વ (વિપરીતતા કે સદિઠું) રૂપી રોગનો નાશ કરનાર એવા અમૃત વચનો નીકળે છે. એ પ્રમાણે સમિતિરૂપ બોલવાનો વિકલ્પ મુનિને ઊઠે છે તે બીજી ભાષા સમિતિ છે.
પ્રશ્ન:- સાચી સમિતિ કોને કહે છે?
ઉત્તરઃ- પર જીવોની રક્ષા અર્થે યત્નાચાર પ્રવૃત્તિને અજ્ઞાની જીવ સમિતિ માને છે, પણ હિંસાના પરિણામોથી તો પાપબંધ થાય છે. જો રક્ષાના પરિણામોથી સંવર કહેશો તો પુણ્યબંધનું કારણ શું ઠરશે?
વળી મુનિ એષણા સમિતિમાં દોષ ટાળે છે ત્યાં રક્ષાનું પ્રયોજન નથી, માટે રક્ષાને અર્થે જ સમિતિ નથી. તો સમિતિ કેવી રીતે હોય? મુનિને કિંચિત્ રાગ થતાં ગમનાદિ ક્રિયા થાય છે, ત્યાં તે ક્રિયાઓમાં અતિ આસક્તિના અભાવથી પ્રમાદરૂપ પ્રવૃત્તિ થતી નથી, તથા બીજા જીવોને દુઃખી કરી પોતાનું ગમનાદિ પ્રયોજન સાધતા નથી; તેથી તેમનાથી સ્વયે દયા પળાય છે. એ પ્રમાણે સાચી સમિતિ છે. * (મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક
પૃ. ૨૩ર)
એષણા, આદાન-નિક્ષેપણ અને પ્રતિષ્ઠાપન સમિતિ છયાલીસ દોષ વિના સુકુલ, શ્રાવકતનું ઘર અશનકો; લૈં તપ બઢાવન હેતુ, નહિં તન પોષતે તજિ રસનકો.
* ઈર્યા ભાષા એષણા, પુનિ ક્ષેપણ આદાન; પ્રતિષ્ઠાપના જીત ક્રિયા, પાંચો સમિતિ વિધાન.
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
છઠ્ઠી ઢાળ ]
[ ૧૬૭
શુચિ જ્ઞાન સંયમ ઉપકરણ, લખિએઁ ગહૈ લખિૐ ધ; નિર્જંતુ થાન વિલોકિ તન-મલ મૂત્ર શ્લેષ્મ પરિહરેં. ૩.
[1-F'
પ્રતિષ્ઠાપના
અન્વયાર્થ:- [ વીતરાગી મુનિ ] ( સુકુલ ) ઉત્તમ કુળવાળા ( શ્રાવકતનેં ) શ્રાવકના (ઘર) ઘરે અને (રસનકો ) છએ રસ અથવા એક-બે રસને (તજિ ) છોડીને, (તન ) શ૨ી૨ને ( નહિં પોષતે) પુષ્ટ નહિ કરતાં માત્ર (તપ) તપની (બઢાવન હેતુ) વૃદ્ધિ કરવાના હેતુથી [ આહારના ] (છયાલીશ ) છંતાલીસ (દોષ વિના) દોષને ટાળીને (અશનકો ) ભોજનને (મૈં ) ગ્રહણ કરે
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૬૮ ]
[ ઢાળા છે. * (શુચિ) પવિત્રતાના (ઉપકરણ) સાધન [કમંડલને ] (જ્ઞાન) જ્ઞાનના (ઉપકરણ) સાધન [ શાસ્ત્રને ] અને (સંયમ) સંયમના (ઉપકરણ) સાધન [ પીંછીને] (લખિકૅ) જોઈને (ગહેં) ગ્રહણ કરે છે [અને] (લખિકૅ) જોઈને (ધરે) રાખે છે; [અને] (મૂત્ર) પેશાબ (શ્લેખ) લીંટ વગેરે (તન-મલ) શરીરના મેલને (નિર્જન્ત) જીવ રહિત (થાન) સ્થાન ( વિલોકિ) જોઈને (પરિહરે) ત્યાગે છે.
ભાવાર્થ- વીતરાગી જૈન મુનિ-સાધુ ઉત્તમ કુળવાળા શ્રાવકના ઘરે, આહારના છેતાલીસ દોષોને ટાળી અને અમુક રસો છોડીને (અથવા સ્વાદનો રાગ નહિ કરતાં), શરીરને પુષ્ટ કરવાનો અભિપ્રાય નહિ રાખતાં, માત્ર તપની વૃદ્ધિ કરવા માટે આહાર લે છે. તેથી તેઓને (૩) એષણા સમિતિ હોય છે. પવિત્રતાનું સાધન કમંડળને, જ્ઞાનનું સાધન શાસ્ત્રને અને સંયમનું સાધન સમિતિ હોય છે. ૩.
મુનિઓને ત્રણ ગુમિ અને પાંચ ઇન્દ્રિય પર વિજય સમ્યક પ્રકાર નિરોધ મન-વચ-કાય, આતમ ધ્યાવતે; તિન સુથિર મુદ્રા દેખિ મૃગગણ ઉપલ ખાજ ખુજાવતે. રસ રૂપ ગંધ તથા ફરસ અરુ શબ્દ શુભ અસુહાવને; હિનમેં ન રાગ-વિરોધ પંચેન્દ્રિય જયન પદ પાવને. ૪.
* નોંધ-તે આહારના દોષોનું વિશેષ વર્ણન “અનગાર ધર્મામૃત” અને “મૂલાચાર' વગેરે શાસ્ત્રોથી જાણવું. તે દોષોને ટાળવાના હેતુથી દિગંબર સાધુઓને કોઈ કોઈ વખત મહિનાઓ સુધી ભોજન ન મળે છતાં પણ મુનિ જરાય ખેદ કરતા નથી; અનાસક્તિ અને નિર્મોહ હઠ વગરના સહજ હોય છે. [ કાયર જનોને-અજ્ઞાનીઓને આવું મુનિવ્રત દુઃખમય લાગે છે-જ્ઞાનીને સુખમય લાગે છે.]
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaD harma.com
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hîřp://www.AtmaDharma.com for updates
છઠ્ઠી ઢાળ ]
[ ૧૬૯
तीन गुप्ति
અન્વયાર્થ:- [ વીતરાગી મુનિ ] ( મન-વચ-કાય) મનવચન-કાયાને (સમ્યક્ પ્રકાર) ભલી રીતે-બરાબર (નિરોધ ) નિરોધ કરીને, જ્યારે ( આતમ ) પોતાના આત્માનું ( ધ્યાવતે ) ધ્યાન કરે છે, ત્યારે ( તિન ) તે મુનિઓની ( સુથિ૨ ) શાંત ( મુદ્રા ) મુદ્રા ( દેખિ ) જોઈને ( ઉપલ ) પથ્થર જાણીને ) (મૃગગણ ) હરણ અથવા ચૌપગા પ્રાણીઓનું ટોળું ( ખાજ ) પોતાની ખંજવાળ-ખુજલીને ( ખુજાવતે ) ખંજવાળે છે. [જે] ( શુભ ) પ્રિય અને અસુહાવને અપ્રિય [ પાંચ ઇન્દ્રિય ( સંબંધી ] ( ૨સ ) પાંચ રસ, (રૂપ) પાંચ વર્ણ, (ગંધ) બે ગંધ, ( ફરસ ) આઠ પ્રકારના સ્પર્શ (અ) અને ( શબ્દ ) શબ્દ (તિનમેં ) તે બધામાં (રાગ-વિરોધ ) રાગ કે દ્વેષ (ન) મુનિને થતાં નથી, [તેથી તે મુનિ ] ( પંચેન્દ્રિય જયન ) પાંચ ઇન્દ્રિયોને જીતવાવાળાં એટલે કે જિતેન્દ્રિય (પદ પાવને ) પદને પામે છે.
ભાવાર્થ:- આ ગાથામાં નિશ્ચયગુપ્તિનું તથા ભાલિંગી મુનિના ૨૮ મૂળગુણોમાંથી પાંચ ઇન્દ્રિયના જયના સ્વરૂપનું વર્ણન કરે છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૭) ]
| [ ૭ ઢાળા ભાવલિંગી મુનિ જ્યારે ઉગ્ર પુરુષાર્થ વડે શુદ્ધોપયોગરૂપે પરિણમી નિર્વિકલ્પપણે સ્વરૂપમાં ગુપ્ત થાય છે તે નિશ્ચયગુતિ છે, અને તે વખતે મન-વચન-કાયાની ક્રિયા સ્વયે રોકાઈ જાય છે; તેમની શાંત અને અચળ મુદ્રા જોઈને તેમના શરીરને પથ્થર સમજી મૃગના ટોળા (પશુઓ ) ખુજલી ખંજવાળે છે, છતાં તે મુનિઓ પોતાના ધ્યાનમાં નિશ્ચલ રહે છે. તે ભાવલિંગી મુનિને ત્રણ ગુતિ હોય છે.
પ્રશ્ન- ગુતિ કોને કહે છે?
ઉત્તર:- મન-વચન-કાયાની બાહ્ય ચેષ્ટા મટાડવા માટે, પાપ ચિંતવન ન કરે, મૌન ધારે, તથા ગમનાદિ ન કરે, તેને અજ્ઞાની જીવ ગુતિ માને છે. હવે મનમાં તો ભક્તિ આદિરૂપ અનેક પ્રકારના શુભ રાગાદિ વિકલ્પો થાય છે, એટલે પ્રવૃત્તિમાં તો ગુણિપણું બને નહિ. (સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન અને આત્મામાં લીનતા વડે) વીતરાગભાવ થતાં જ્યાં મન-વચન-કાયાની ચેષ્ટા થાય નહિ એ જ સાચી ગુતિ છે.
(મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક પૃ. ૨૩૧-૩૨) મુનિઓ પ્રિય (અનુકૂળ) પાંચ ઇન્દ્રિયોના પાંચ રસ, પાંચ રૂપ, બે ગંધ, આઠ સ્પર્શ અને શબ્દરૂપ પાંચ વિષયોમાં રાગ
* આ સંબંધમાં સુકુમાલ મુનિનું દષ્ટાંત છે - જ્યારે તેઓ ધ્યાનમાં હતા ત્યારે એક શિયાળી અને તેનાં બે બચ્ચાંઓ તેમનો અર્થો પગ ખાઈ ગયા પણ તેઓ પોતાના ધ્યાનથી જરા પણ ચલાયમાન થયા નહિ. (સંયોગથી દુઃખ થતું જ નથી, શરીરાદિમાં મમતા કરે તો તે મમત્વભાવથી જ દુ:ખનો અનુભવ થાય છે-એમ સમજવું)
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
છઠ્ઠી ઢાળ]
[ ૧૭૧ કરતા નથી અને અપ્રિય (પ્રતિકૂળ) ઉપર કહેલાં પાંચ વિષયોમાં દ્વેષ કરતા નથી. એ રીતે પાંચ ઇન્દ્રિયોને જીતવાના કારણે તેઓ જિતેન્દ્રિય કહેવાય છે. ૪. મુનિઓના છ આવશ્યક અને બાકીના સાત મૂળ
ગુણ સમતા સન્હારૈ, યુતિ ઉચારૈ, વંદના જિનદેવકો; નિત કરૈ શ્રુતરતિ, કરૈ પ્રતિક્રમ, તજૈ તન અહમેવકો. જિનકે ન ીન, ન દંતધોવન, લેશ અંબર-આવરન; ભૂમાહિં પિછલી રયનિમેં કછુ શયન એકાસન કરન. ૫.
वन्टता
स्याध्याय
पद आवश्यक અન્વયાર્થ:- [ વીતરાગી મુનિ] (નિત) હંમેશાં (સમતા) સામાયિક (સમ્હારૈ) સંભારીને કરે છે, (થતિ) સ્તુતિ
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૭ ]
[ ઢાળા (ઉચાર્ગે) બોલે છે, (જિનદેવકો ) જિનેન્દ્ર ભગવાનને (વંદના) વંદન કરે છે, (શ્રુતરતિ) સ્વાધ્યાયમાં પ્રેમ (કર્સે) કરે છે, (પ્રતિક્રમ) પ્રતિક્રમણ (કરેં) કરે છે, (તન) શરીરની (અહમેવકો) મમતાને (જૅ) છોડે છે, (જિનકે ) જિનમુનિઓને ( ન્હોન) સ્નાન અને (દંતધાવન) દાંત સાફ કરવાપણું (ન) હોતા નથી, (અંબર-આવરન) શરીરને ઢાંકવા માટે કપડું (લેશ) જરા પણ તેઓને (ન) હોતું નથી; અને ( પિછલી રયનિમેં) રાત્રિના પાછળના ભાગમાં (ભૂમાહિં ) પૃથ્વી ઉપર (એકાસન) એક પડખે (કચ્છ) થોડો વખત (શયન) શયન (કરન) કરે છે.
ભાવાર્થ- વીતરાગી મુનિ હંમેશાં (૧) સામાયિક, (૨) સાચા દેવ-શાસ્ત્ર-ગુરુની સ્તુતિ, (૩) જિનેન્દ્રભગવાનને વંદન, (૪) સ્વાધ્યાય, (૫) પ્રતિક્રમણ તથા (૬) કાયોત્સર્ગ (શરીર ઉપરની મમતાનો ત્યાગ ) કરે છે, તેથી તેઓને છે આવશ્યક હોય છે. અને તે મુનિઓ કયારે પણ (૧) સ્નાન કરતા નથી, (૨) દાંત સાફ કરતા નથી, (૩) શરીરને ઢાંકવા માટે જરાપણ કપડું રાખતા નથી તથા (૪) રાત્રિના પાછલા ભાગમાં એક પડખે જમીન ઉપર થોડો વખત શયન કરે છે.
મુનિઓના બાકીના ગુણો તથા રાગ-દ્વેષનો અભાવ ઇક બાર દિનમેં હૈ અાર, ખડે અલપ નિજ-પાનમેં; કચલોંચ કરત ન ડરત પરિષહસો લગે નિજ ધ્યાનમેં. અરિ મિત્ર, મહલ મસાન, કંચન કાંચ, નિંદન થુતિ કરન; અર્વાવતારન અસિ-પ્રહારનમેં સદા સમતા ધરન. ૬.
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
છઠ્ઠી ઢાળ]
[ ૧૭૩
ક
પ
R
-
અન્વયાર્થ- [ તે વીતરાગી મુનિ] ( દિનમેં) દિવસમાં (ઇક બારી એક વાર (ખડે) ઊભા રહીને અને (નિજપાનમેં) પોતાના હાથમાં રાખીને (અલ૫) થોડો (અહાર) આહાર (લૈં) લે છે, (કચલોંચ) કેશલોંચ (કરત) કરે છે. (નિજ ધ્યાનમેં) પોતાના આત્માના ધ્યાનમાં (લગે) તત્પર થઈને (પરિષહસોં) બાવીસ પ્રકારના પરિષહોથી (ન ડરત) ડરતા નથી, અને (અરિ મિત્ર) શત્રુ કે મિત્ર, (મહલ મસાન) મહેલ કે સ્મશાન, (કંચન કાંચ) સોનું કે કાંચ, (નિંદન યુતિ કરન) નિંદા કરનાર કે સ્તુતિ કરનાર,
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaD harma.com
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૭૪ ]
[ ઢાળા (અર્વાવતારની પૂજા કરનાર અને (અસિ-પ્રહારનમેં) તરવારથી પ્રહાર કરવાવાળા એ સર્વમાં (સદા) હંમેશાં (સમતા) સમતાભાવ (ધરન) ધારણ કરે છે.
| ભાવાર્થ- [તે વીતરાગી મુનિ] (૫) દિવસે એક વાર (૬) ઊભા ઊભા પોતાના હાથમાં રાખીને થોડો આહાર લે છે, (૭) કેશનો લોંચ કરે છે; આત્મધ્યાનમાં મગ્ન રહી પરિષહોથી ડરતા નથી, અર્થાત્ બાવીસ પ્રકારના પરિષહો ઉપર જય મેળવે છે, તથા શત્રુ-મિત્ર, સુંદર મહેલ અથવા સ્મશાન, સોનું-કાચ, નિંદક કે સ્તુતિ કરનાર, પૂજા-ભક્તિ કરનાર અથવા તરવાર આદિથી પ્રહાર કરનાર એ બધામાં સમભાવ ( રાગ-દ્વેષનો અભાવ) રાખે છે અર્થાત્ કોઈના ઉપર રાગ-દ્વેષ કરતા નથી.
પ્રશ્ન- સાચો પરિષહજય કોને કહે છે?
ઉત્તર- સુધા, તૃષા, શીત, ઉષ્ણ, ડાંસ-મચ્છર, ચર્યા, શય્યા, વધ, રોગ, તૃણસ્પર્શ, મલ, નગ્નતા, અરતિ, સ્ત્રી, નિષધા, આક્રોશ, યાચના, સત્કાર-પુરસ્કાર, અલાભ, અદર્શન, પ્રજ્ઞા અને અજ્ઞાન-એ બાવીસ પ્રકારના પરિષહો છે. ભાવલિંગી મુનિને દરેક સમયે ત્રણ કષાયનો (અનંતાનુબંધી વગેરેનો) અભાવ હોવાથી સ્વરૂપમાં સાવધાનીના કારણે જેટલા અંશે રાગ-દ્વેષની ઉત્પત્તિ થતી નથી, તેટલા અંશે તેમને નિરંતર પરિષહજય હોય છે. વળી સુધાદિક લાગતાં તેના નાશનો ઉપાય ન કરવો તેને તે (અજ્ઞાની જીવ) પરિષહસહુનતા કહે છે. હવે ઉપાય તો ન કર્યો અને અંતરંગમાં સુધાદિ અનિષ્ટ સામગ્રી મળતાં દુ:ખી થયો તથા
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
છઠ્ઠી ઢાળ]
[ ૧૭૫ રતિ આદિનું કારણ મળતાં સુખી થયો, પણ એ તો દુઃખસુખરૂપ પરિણામ છે, અને એ જ આર્ત-રૌદ્રધ્યાન છે, ભાવોથી સંવર કેવી રીતે થાય?
પ્રશ્ન- ત્યારે કેવી રીતે પરિષહજય થાય?
ઉત્તર- તત્ત્વજ્ઞાનના અભ્યાસથી કોઈ પદાર્થ ઇષ્ટ-અનિષ્ટ ન ભાસે, દુ:ખના કારણો મળતાં દુઃખી ન થાય તથા સુખના કારણો મળતાં સુખી ન થાય પણ શેયરૂપથી તેનો જાણવાવાળો જ રહે; એ જ સાચો પરિષહજય છે. ૬.
(મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક પૃ. ૨૩ર) મુનિઓનાં તપ, ધર્મ, વિહાર તથા સ્વરૂપાચરણ-ચારિત્ર તપ તપે દ્વાદશ, ધરે વૃષ દશ, રતનત્રય સર્વે સદા; મુનિ સાથમેં વા એક વિચરેં, ચહેં નહિં ભવસુખ કદા. યોં હૈ સકલ સંયમ ચરિત, સુનિયે સ્વરૂપાચરન અબ; જિસ હોત પ્રગટે આપની નિધિ, મિટૈ પરકી પ્રવૃત્તિ સબ. ૭.
અન્વયાર્થ- [ તે વીતરાગી મુનિ હંમેશાં] (દ્વાદશ) બાર પ્રકારના (તપ તપૅ) તપ કરે છે, (દશ) દશ પ્રકારના (વૃષ) ધર્મને (ધર્રી) ધારણ કરે છે, અને (રતનત્રય) સમ્યગ્દર્શનસમ્યજ્ઞાન અને સમ્મચારિત્રનું (સદા) હંમેશાં (સર્વે) સેવન કરે છે, (મુનિ સાથમેં ) મુનિઓના સંઘમાં (વા) અથવા (એક) એકલા ( વિચરેં) વિચરે છે, અને (કદા) કોઈ પણ વખત (ભવસુખી સંસારના સુખોને (નહિં ચહૈં) ચાહતા નથી. (યો) આ પ્રકારે
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૭૬ ]
[ ૭ ઢાળા (સકલ સંયમ ચરિત) સકલ સંયમ ચારિત્ર (હૈ) છે; (અબ) હવે (સ્વરૂપાચરન) સ્વરૂપાચરણ-ચારિત્ર (સુનિયે) સાંભળો. (જિસ) જે સ્વરૂપાચરણ-ચારિત્ર [ સ્વરૂપમાં રમણતારૂપ ચારિત્ર] (હોત) પ્રગટ થતાં (આપની) પોતાના આત્માની (નિધિ) જ્ઞાનાદિક સંપત્તિ ( પ્રગટે) પ્રગટ થાય છે, તથા (પરકી) પર વસ્તુઓ તરફની (સબ) બધાં પ્રકારની (પ્રવૃત્તિ) પ્રવૃત્તિ (મિટૈ ) મટી જાય છે.
ભાવાર્થ:- (૧) ભાવલિંગી મુનિને શુદ્ધાત્મસ્વરૂપમાં લીન રહીને પ્રતપવું-પ્રતાપવંત વર્તવું તે તપ છે અને હુઠ વિના બાર પ્રકારના તપના શુભ વિકલ્પ હોય છે તે વ્યવહાર તપ છે. વીતરાગભાવરૂપ ઉત્તમક્ષમાદિ પરિણામ તે ધર્મ છે. ભાવલિંગી મુનિને ઉપર કહ્યાં તેવાં તપ અને ધર્મનું આચરણ હોય છે. તેઓ મુનિઓના સંઘ સાથે અથવા એકલા વિહાર કરે છે. કોઈ પણ સમયે સંસારના સુખને ઇચ્છતા નથી. આ રીતે સકલ ચારિત્રનું સ્વરૂપ કહ્યું.
(૨) અજ્ઞાની જીવ અનશન આદિ તપથી નિર્જરા માને છે, પણ કેવળ બાહ્ય તપ જ કરવાથી તો નિર્જરા થાય નહિ. શુદ્ધોપયોગ નિર્જરાનું કારણ છે તેથી ઉપચારથી તપને પણ નિર્જરાનું કારણ કહ્યું છે. જો બાહ્ય દુઃખ સહન કરવું એ જ નિર્જરાનું કારણ હોય તો પશુ વગેરે પણ ભૂખ-તૃષાદિ સહન કરે છે.
પ્રશ્ન:- એ તો પરાધીનપણે સહે છે, પણ સ્વાધીનપણે ધર્મબુદ્ધિથી ઉપવાસ આદિ તપ કરે તેને તો નિર્જરા થાય છે?
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
છઠ્ઠી ઢાળ]
[ ૧૭૭ ઉત્તર:- ધર્મબુદ્ધિથી બાહ્ય ઉપવાસાદિક કરે ત્યાં ઉપયોગ તો અશુભ, શુભ વા શુદ્ધરૂપ-જીવ જેમ પરિણમે તેમ પરિણમો. ઉપવાસના પ્રમાણમાં જો નિર્જરા થાય તો નિર્જરાનું મુખ્ય કારણ ઉપવાસાદિક જ ઠરે, પણ એમ તો બને નહિ, કારણ કે-પરિણામ દુષ્ટ થતાં ઉપવાસ આદિ કરતાં પણ નિર્જરા થવી કેમ સંભવે ? અહીં જો એમ કહેશો કે અશુભ-શુભ-શુદ્ધરૂપ ઉપયોગ પરિણમે તે અનુસાર બંધ-નિર્જરા છે, તો ઉપવાસ આદિ તપ નિર્જરાનું મુખ્ય કારણ કયાં રહ્યું? ત્યાં તો અશુભશુભ પરિણામ બંધના કારણે ઠર્યા, તથા શુદ્ધ પરિણામ નિર્જરાનું કારણ ઠર્યા.
પ્રશ્ન- જો એમ છે તો અનશન આદિને તપ સંજ્ઞા કેવી રીતે કહી ?
ઉત્તર- તેને બાહ્ય તપ કહ્યા છે, બાહ્યનો અર્થ એ છે કે બહાર બીજાઓને દેખાય કે આ તપસ્વી છે, પણ પોતે તો જેવો અંતરંગ પરિણામ થશે તેવું ફળ પામશે.
(૩) વળી અંતરંગ તપોમાં પણ પ્રાયશ્ચિત, વિનય, વૈયાવૃત્ય, સ્વાધ્યાય, ત્યાગ અને ધ્યાનરૂપ ક્રિયામાં બાહ્ય પ્રવર્તન છે તે તો બાહ્ય તપ જેવું જ જાણવું-જેવી અનશનાદિ બાહ્ય ક્રિયા છે તેવી એ પણ બાહ્ય ક્રિયા છે, તેથી પ્રાયશ્ચિત આદિ બાહ્ય સાધન પણ અંતરંગ તપ નથી.
પરંતુ એવું બાહ્ય પરિવર્તન થતાં જે અંતરંગ પરિણામોની શુદ્ધતા થાય તેનું નામ અંતરંગ તપ જાણવું, અને ત્યાં તો
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
૧૭૮ ]
[ છ ઢાળા નિર્જરા જ છે, બંધ થતો નથી. વળી એ શુદ્ધતાનો અલ્પ અંશ પણ રહે તો જેટલી શુદ્ધતા થઈ તેનાથી તો નિર્જરા છે તથા જેટલો શુભભાવ છે તેનાથી તો બંધ છે. એ પ્રમાણે અનશન આદિ ક્રિયાને તપસંજ્ઞા ઉપચારથી છે એમ જાણવું, અને તેથી જ તેને વ્યવહાર તપ કહ્યો છે. વ્યવહાર અને ઉપચારનો એક જ અર્થ છે.
ઘણું શું કહીએ ? એટલું જ સમજી લેવું કે-નિશ્ચયધર્મ તો વીતરાગભાવ છે તથા અન્ય અનેક પ્રકારના ભેદો નિમિત્તની અપેક્ષાએ ઉપચારથી કહ્યાં છે. તેને વ્યવહારમાત્ર ધર્મસંજ્ઞા જાણવી. આ રહસ્યને ( અજ્ઞાની ) જાણતો નથી તેથી તેને નિર્જરાનું-તપનું પણ સાચું શ્રદ્ધાન નથી.
(મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક, પૃ. ૨૩૩ થી ૨૩૬)
પ્રશ્ન:- ક્રોધાદિનો ત્યાગ અને ઉત્તમ ક્ષમાદિ કયારે થાય ?
ઉત્ત૨:- બંધાદિના ભયથી વા સ્વર્ગ-મોક્ષની ઇચ્છાથી ( અજ્ઞાની જીવ ) ક્રોધાદિક કરતો નથી, પણ ત્યાં ક્રોધમાનાદિ કરવાનો અભિપ્રાય તો ગયો નથી. જેમ કોઈ રાજાદિકના ભયથી વા મોટાઈ–આબરૂ-પ્રતિષ્ઠાના લોભથી પરસ્ત્રી સેવતો નથી તો તેને ત્યાગી કહી શકાય નહિ; તે જ પ્રમાણે આ પણ ક્રોધાદિનો ત્યાગી નથી. તે કેવી રીતે ત્યાગી હોય ?-કે જે પદાર્થ ઇષ્ટઅનિષ્ટ ભાસતાં ક્રોધાદિ થાય છે, પણ જ્યારે તત્ત્વજ્ઞાનના અભ્યાસથી કોઈ ઇષ્ટ-અનિષ્ટ ન ભાસે ત્યારે સ્વયં ક્રોધાદિક ઊપજતાં નથી અને ત્યારે જ સાચા ક્ષમાદિ થાય
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
છઠ્ઠી ઢાળ]
[ ૧૭૯ છે. (મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક પૃ. ૨૩૨ )
(૪) હવે સ્વરૂપાચરણ-ચારિત્રનું વર્ણન ગાથા ૮ માં કહેશે તે સાંભળો. જે પ્રગટ થવાથી પોતાના આત્માની અનંતજ્ઞાન-અનંતદર્શન-અનંતસુખ અને અનંતવીર્ય વગેરે શક્તિઓનો પૂર્ણ વિકાસ પ્રગટ થાય છે અને પરપદાર્થ તરફની બધા પ્રકારની પ્રવૃત્તિ દૂર થાય છે-તે સ્વરૂપાચરણચારિત્ર છે. ૭.
સ્વરૂપાચરણ ચારિત્ર (શુદ્ધોપયોગી નું વર્ણન જિન પરમ પૈની સુબુધિ છેની ડારિ અંતર ભેદિયા; વરણાદિ અરુ રાગાદિૌં નિજ ભાવકો ન્યારા કિયા; નિજમાહિં નિજક હેતુ નિજકર, આપકો આપે ગહ્યો; ગુણ-ગુણી જ્ઞાતા-જ્ઞાન-શેય, મૅઝાર કછુ ભેદ ન રહ્યો. ૮.
असर दिया
'
"
-
-
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૮૦ ]
[ ઢાળા અન્વયાર્થ:- ( જિન) જે વીતરાગી મુનિરાજ (પરમ) અત્યંત (પૈની) તીર્ણ (સુબુધિ) સમ્યજ્ઞાન અર્થાત્ ભેદવિજ્ઞાનરૂપી (હૈની) છીણી* ( ડારિ) નાખીને (અંતર) અંતરંગમાં (ભેદિયા) ભેદ કરીને (નિજ ભાવકો ) આત્માના વાસ્તવિક સ્વરૂપને (વરણાદિ) વર્ણ, રસ, ગંધ તથા સ્પર્શરૂપી દ્રવ્યકર્મથી (અરુ) અને (રાગાદિનૅ) રાગ દ્વેષાદિરૂપ ભાવકર્મથી (ન્યારા કિયા) ભિન્ન કરીને (નિજમાહિં) પોતાના આત્મામાં (નિજક હેતુ) પોતા માટે (નિજકર) આત્મા વડે ( આપકો) આત્માને (આપે) સ્વયં પોતાથી (ગહ્યો) ગ્રહણ કરે છે ત્યારે (ગુણ) ગુણ (ગુણી) ગુણી (જ્ઞાતા) જ્ઞાતા (શેય) જ્ઞાનનો વિષય અને ( જ્ઞાન મંઝાર) જ્ઞાનમેં–આત્મામાં (કચ્છ ભેદ ન રહ્યો) જરાપણ ભેદ [ વિકલ્પ ] રહેતો નથી.
ભાવાર્થ- જ્યારે સ્વરૂપાચરણ ચારિત્ર-આચરતી વખતે વીતરાગ મુનિ, જેમ કોઈ પુરુષ તીક્ષ્ણ છીણી વડે પથ્થર વગેરેના બે ભાગ કરી જુદા પાડી નાખે છે તેમ, પોતાના અંતરંગમાં ભેદવિજ્ઞાનરૂપી છીણી વડે પોતાના આત્માના સ્વરૂપને દ્રવ્યકર્મથી તથા શરીરાદિક નોકર્મથી અને રાગ-દ્વેષાદિરૂપ ભાવકર્મોથી ભિન્ન કરીને પોતાના આત્મામાં, આત્મા માટે, આત્મા વડ, આત્માને સ્વયં જાણે છે ત્યારે તેને સ્વાનુભવમાં ગુણ, ગુણી તથા જ્ઞાતા, જ્ઞાન અને જ્ઞય એવા કોઈપણ ભેદો રહેતા નથી. ૮.
* જેવી રીતે છીણી લોઢાને કાપે છે અને બે કટકા કરી નાખે છે, તેવી
રીતે શુદ્ધોપયોગ કર્મોને કાપે છે અને આત્માથી તે કર્મોને જાદા કરી નાખે છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaD har ma.com
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
છઠ્ઠી ઢાળ ]
[ ૧૮૧
સ્વરૂપાચરણ-ચારિત્ર (શુદ્ધોપયોગ ) નું વર્ણન
જહુઁ ધ્યાન-ધ્યાતા-ધ્યેયકો ન વિકલ્પ, વચ ભેદ ન જહાં; ચિદ્ભાવ કર્મ ચિદેશ કરતા, ચેતના કિરિયા તહાં. તીનોં અભિન્ન અખિન્ન શુધ ઉપયોગકી નિશ્ચલ દશા; પ્રગટી જહાં દગ-જ્ઞાન-વ્રત હૈ, તીનધા એકૈ લસા. ૯.
(તા
ધ્યાના ધ્યેય પ્રમત
शुशुक्र-ध्यान
અન્વયાર્થ:- (જૐ) જે સ્વરૂપાચરણ [ ચારિત્રમાં ] ( ધ્યાન ) ધ્યાન, ધ્યાતા ) ધ્યાતા અને ( ધ્યેયકો ) ધ્યેય-એ ત્રણના (વિકલ્પ ) ભેદ (ન) હોતાં નથી અને (જહાં ) જ્યાં (વચ ) વચનનો ( ભેદ ન) વિકલ્પ હોતો નથી (તા ) ત્યાં તો (ચિભાવ ) આત્માનો સ્વભાવ જ (કર્મ ) કર્મ, ચિદેશ ) આત્મા જ ( કરતા ) કર્તા, ( ચેતના ) ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મા જ (કિરિયા ) ક્રિયા હોય છે અર્થાત્ કર્તા, કર્મ અને ક્રિયા ( તીનોં ) એ ત્રણે ( અભિન્ન ) ભેદરતિ એક, (અખિન્ન ) અખંડ [બાધારહિત ] થઈ જાય છે, એમ (શુધ ઉપયોગકી ) શુદ્ધ ઉપયોગનો (નિશ્ચય ) નિશ્ચળ
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૮૨ ]
[ ૭ ઢાળા (દશા) પર્યાય (પ્રગટી) પ્રગટ થાય છે; (જાં) જેમાં (દગજ્ઞાન-વ્રત) સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યક ચારિત્ર (ય તીનધા) એ ત્રણે (એક) એકરૂપથી–અભેદરૂપથી (લસા) શોભાયમાન હોય છે.
ભાવાર્થ- વીતરાગી મુનિરાજ સ્વરૂપાચરણ વખતે જ્યારે આત્મધ્યાનમાં મગ્ન થઈ જાય છે ત્યારે ધ્યાન, ધ્યાતા અને ધ્યેય એવા ભેદ રહેતા નથી, વચનનો વિકલ્પ હોતો નથી, ત્યાં (આત્મધ્યાનમાં) તો આત્મા જ કર્મ, * આત્મા જ કર્તા* અને આત્માનો ભાવ તે ક્રિયા* હોય છે અર્થાત્ કર્તા-કર્મ અને ક્રિયા એ ત્રણે તદ્દન અખંડ-અભિન્ન થઈ જાય છે. શુદ્ધોપયોગની અટળ દશા પ્રગટ થાય છે અને સમ્યગ્દર્શન-સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યક્ષ્યારિત્ર પણ એકસાથે એકરૂપ થઈને પ્રકાશમાન થાય છે. ૯.
સ્વરૂપાચરણ-ચારિત્રનું લક્ષણ અને નિર્વિકલ્પ ધ્યાન પરમાણ-નય-નિક્ષેપકો ન ઉદ્યોત અનુભવમેં દિખે; દગ-જ્ઞાન-સુખ-બલમય સદા, નહિં આન ભાવ જી મો વિખેં. મેં સાધ્ય સાધક મેં અબાધક, કર્મ અરુ તસુ ફલનિર્તે; ચિપિંડ ચંડ અખંડ સુગુણ કરંડ ચુત પુનિ કલનિર્તે. ૧૦
અન્વયાર્થ- [ તે સ્વરૂપાચરણ ચારિત્ર વખતે મુનિઓના] (અનુભવ મેં) આત્મ-અનુભવમાં (પરમાણ)
* નોંધ- કર્મ = કર્તા દ્વારા થયેલું કાર્ય કર્તા = સ્વતંત્રપણે કરે તે કર્તા, ક્રિયા = કર્તા દ્વારા થતી પ્રવૃત્તિ.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
છઠ્ઠી ઢાળ]
[ ૧૮૩
-
-
सुगुण-करण्ड પ્રમાણ, (નય) નય અને (નિક્ષેપકો) નિક્ષેપનો વિકલ્પ (ઉદ્યોત) પ્રગટ (ન દિખે) દેખાતો નથી. [ પરંતુ એવો અનુભવ હોય છે કે] હું ( સદા) સદાય (દગ-જ્ઞાન-સુખ-બલમય) અનંતદર્શન-અનંતજ્ઞાન-અનંતસુખ અને અનંતવીર્યમય છું. (મો વિખેં) મારા સ્વરૂપમાં (આન) અન્ય રાગ-દ્વેષાદિક (ભાવ) ભાવ (નહિં) નથી, (મેં) હું (સાધ્ય) સાધ્ય, (સાધકો સાધક તથા (કર્મ) કર્મ (અરુ) અને (તસુ) તેના (લનિર્ત) ફળોના (અબાધક) વિકલ્પરહિત (ચિપિંડ) જ્ઞાન-દર્શન-ચેતનાસ્વરૂપ (ચંડ) નિર્મળ તેમ જ ઐશ્વર્યવાન (અખંડ) અખંડ (સુગુણ કરંડ) સુગુણોનો ભંડાર (પુનિ) અને (કલનિર્ત) અશુદ્ધતાથી (ટ્યુત) રહિત છું.
ભાવાર્થ- આ સ્વરૂપાચરણ-ચારિત્ર વખતે મુનિઓના આત્મઅનુભવમાં પ્રમાણ-નય અને નિક્ષેપનો વિકલ્પ તો ઊઠતો નથી પણ ગુણગુણીનો ભેદ પણ હોતો નથી-એવું ધ્યાન હોય છે. પ્રથમ એવું ધ્યાન હોય છે કે હું અનંતદર્શન-અનંતજ્ઞાન
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૮૪ ]
[ છ ઢાળા અનંતસુખ અને અનંતવીર્યરૂપ છું. મારામાં કોઈ રાગાદિક ભાવો નથી. હું જ સાધ્ય, હું જ સાધક છું તથા કર્મ અને કર્મના ફળની જુદો છું. જ્ઞાનદર્શન-ચેતના સ્વરૂપ નિર્મળ ઐશ્વર્યવાન, તેમ જ અખંડ સહજ શુદ્ધ ગુણોનો ભંડાર અને પુણ્ય-પાપથી રહિત છું.
આશય એ છે કે સર્વ પ્રકારના વિકલ્પોથી રહિતનિર્વિકલ્પ આત્મસ્થિરતાને સ્વરૂપાચરણ ચારિત્ર કહે છે. ૧૦.
સ્વરૂપાચરણ-ચારિત્ર અને અરિહંત અવસ્થા યોં ચિત્ય નિજમેં થિર ભયે, તિન અકથ જો આનંદ લહ્યો; સો ઇન્દ્ર નાગ નરેન્દ્ર વા, અહમિન્દ્રર્કે નાહીં કહ્યો. તબહી શુક્લ ધ્યાનાગ્નિ કરિ, ચઉ ઘાતિવિધિ કાનન દહ્યો; સબ લખ્યો કેવલજ્ઞાન કરિ, ભવિલોકકો શિવમગ કહ્યો. ૧૧.
.'
:
વેરો
મ
અન્વયાર્થ- [ સ્વરૂપાચરણ-ચારિત્રમાં] (યાં) આ પ્રમાણે (ચિન્હ) વિચાર કરીને (નિજમેં) આત્મસ્વરૂપમાં ( થિર ભયે) લીન થતાં (તિન) તે મુનિઓને (જો) જે (અકથ) કહી ન શકાય એવો-વચનથી પાર (આનંદ) આનંદ (લહ્યો) થાય
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
છઠ્ઠી ઢાળ]
[ ૧૮૫
-
છે (સો) તે આનંદ (ઇન્દ્ર) ઇન્દ્રને, (નાગ) નાગેન્દ્રને, (નરેન્દ્ર) ચક્રવર્તીને (વા અહમિન્દ્રકં) કે અહમિન્દ્રને (નાહીં કહ્યો) કહેવામાં આવ્યો નથી-થતો નથી. (તબહી) તે
સ્વરૂપાચરણ ચારિત્ર પ્રગટ થયા પછી જ્યારે (શુક્લ ધ્યાનાગ્નિ કરિ) શુક્લધ્યાનરૂપી અગ્નિ વડે (ચઉઘાતિ વિધિ કાનન) ચાર ઘાતિકર્મોરૂપી જંગલ (દહ્યો) બળી જાય છે અને (કેવળજ્ઞાન કરિ) કેવળજ્ઞાનથી (સબ) ત્રણકાળ અને ત્રણલોકમાં હોવાવાળા બધાં પદાર્થોના ગુણ અને પર્યાયને (લખ્યો) પ્રત્યક્ષ જાણી લે છે અને ત્યારે (ભવિલોકકો) ભવ્ય જીવોને (શિવમગ) મોક્ષમાર્ગ (કહ્યો) બતાવે છે.
ભાવાર્થ- આ સ્વરૂપાચરણ ચારિત્ર વખતે મુનિરાજ ઉપર
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૮૬ ]
[ છે ઢાળા પ્રમાણે વિચાર કરી જ્યારે આત્મામાં લીન થઈ જાય છે ત્યારે તેમને જે આનંદ હોય છે તે આનંદ ઇન્દ્ર, નાગેન્દ્ર, નરેન્દ્ર (ચક્રવર્તી) કે અહમિન્દ્ર (કલ્પાતીત દેવ) ને પણ હોતો નથી. આ સ્વરૂપાચરણ ચારિત્ર પ્રગટ થયા પછી સ્વદ્રવ્યમાં ઉગ્ર એકાગ્રતાથી-શુક્લધ્યાનરૂપ અગ્નિ વડે ચાર * વાતિકર્મનો નાશ થાય છે અને અહંત અવસ્થાની પ્રાપ્તિ થાય છે તથા કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે-જેમાં ત્રણ લોક અને ત્રણ કાળની સર્વ વાતો સ્પષ્ટ જાણે છે અને ભવ્ય જીવોને મોક્ષમાર્ગનો ઉપદેશ આપે છે. ૧૧.
સિદ્ધ અવસ્થા (સિદ્ધ પરમાત્મા) નું વર્ણન પુનિ ઘાતિ શેષ અઘાતિ વિધિ, છિનમાહિં અષ્ટમ ભૂ વર્સે વસુ કર્મ વિનર્સે સુગુણ વસુ, સમ્યકત્વ આદિક સબ લર્સે. સંસાર ખાર અપાર પારાવાર તરિ તીરહિં ગયે; અવિકાર અકલ અરૂપ શુચિ, ચિતૂપ અવિનાશી ભયે. ૧૨.
અન્વયાર્થ:- (પુનિ) કેવળજ્ઞાન પામ્યા પછી (શેષ) બાકીના ચાર (અઘાતિ વિધિ) અઘાતિયા કર્મોનો (ઘાતિ) નાશ કરીને (છિનમાહિં) થોડા સમયમાં (અષ્ટમ ભૂ) આઠમી પૃથ્વી-ઇષત્ પ્રાભાર-મોક્ષ ક્ષેત્રમાં (વર્સે) નિવાસ કરે છે, ત્યાં તેમને (વસુ કર્મ) આઠ કર્મોના (વિનર્સે) નાશ થવાથી
* ઘાતિકર્મ બે પ્રકારના છે-દ્રવ્યવાતિકર્મ અને ભાવઘાતિકર્મ. તેમાં શુક્લ
ધ્યાનવડે શુદ્ધ અવસ્થા પ્રગટ થતાં ભાવઘાતિકર્મરૂપ અશુદ્ધ પર્યાય ઉત્પન્ન થતા નથી તે ભાવઘાતિકર્મનો નાશ છે અને તે જ સમયે દ્રવ્યઘાતિકર્મનો સ્વયં અભાવ થાય છે તે દ્રવ્યથાતિકર્મનો નાશ છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
છઠ્ઠી ઢાળ]
[ ૧૮૭
દિન 3,
(સમ્યકત્વ આદિક) સમ્યકત્વ વગેરે (સબ) બધા (વસુ સુગુણ ) આઠ મુખ્ય ગુણો (લર્સે) શોભાયમાન થાય છે; [ આવા સિદ્ધ થનાર મુક્તાત્મા] ( સંસાર ખાર અપાર પારાવાર) સંસારરૂપી ખારા અને અગાધ સમુદ્રને (તરિ) તરીને (તીરહિં ) બીજા કિનારાને (ગ) પ્રાપ્ત થાય છે અને (અવિકાર) વિકારરહિત, (અકલ) શરીરરહિત, (અરૂ૫) રૂપરહિત (શુચિ) શુદ્ધ-નિર્દોષ (ચિકૂપ) દર્શન-જ્ઞાન-ચેતનાસ્વરૂપ તથા (અવિનાશી ) નિત્ય-કાયમી (ભયે ) થાય છે.
ભાવાર્થ- અરિહંત અવસ્થા અથવા ક્વળજ્ઞાન પામ્યા પછી તે જીવને પણ જે જે ગુણોના પર્યાયોમાં અશુદ્ધતા હોય છે તેનો ક્રમે ક્રમે અભાવ થઈને તે જીવ પૂર્ણ શુદ્ધ દશાને પ્રગટ કરે છે અને તે સમયે અસિદ્ધત્વ નામના પોતાના ઉદયભાવનો નાશ થાય છે અને ચાર અઘાતિ કર્મોનો પણ સ્વયં સર્વથા અભાવ થાય છે. સિદ્ધદશામાં સમ્યકત્વ આદિ આઠ ગુણો (ગુણોના નિર્મળ પર્યાયો ) પ્રગટ થાય છે. આઠ ગુણ વ્યવહારથી કહ્યા છે, નિશ્ચયથી અનંત ગુણો (સર્વ ગુણોના પર્યાયો ) શુદ્ધ થાય છે, અને સ્વાભાવિક
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૮૮ ]
[ છ ઢાળા ઊર્ધ્વગમનના કારણે એક સમય માત્રામાં લોકાગ્રે પહોંચી જઈ
ત્યાં જ સ્થિર રહે છે. એવા જીવો સંસારરૂપી દુઃખદાયી અને અગાધ સમુદ્રથી પાર થયેલ છે તથા તે જ જીવ નિર્વિકારી, અશરીરી, અમૂર્તિક, શુદ્ધ ચૈતન્યરૂપ અને અવિનાશી થઈને સિદ્ધદશાને પામ્યા છે. ૧ર.
મોક્ષ અવસ્થાનું વર્ણન નિજમાંહિ લોક-અલોક ગુણ, પરજાય પ્રતિબિમ્બિત થયે; રહિ હૈ અનંતાનંત કાલ, યથા તથા શિવ પરિણયે. ધનિ ધન્ય હેં જે જીવ, નરભવ પાય યહ કારજ કિયા; તિનહી અનાદિભ્રમણ પંચ પ્રકાર તજિ વર સુખ લિયા. ૧૩.
nિs to
:
-- *
અન્વયાર્થ:- (નિજમાંહિ) તે સિદ્ધ ભગવાનના આત્મામાં (લોક-અલોક) લોક અને અલોકના (ગુણ-પરજાય) ગુણ અને પર્યાય (પ્રતિબિમ્બિત થયે) ઝળકવા લાગે છે અર્થાત્ જણાય છે, તે (યથા) જેમ ( શિવ) મોક્ષરૂપે (પરિણયે) પરિણમ્યા છે (તથા) તેમ (અનંતાનંત કાલ) અનંતકાળ સુધી (રહિ હૈં) રહેશે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hîřp://www.AtmaDharma.com for updates
છઠ્ઠી ઢાળ ]
[ ૧૮૯
(
જે જીવ જીવોએ ( નરભવ પાય ) પુરુષ પર્યાય ( ) પામીને (યહ) આ મુનિપદ વગેરેની પ્રાપ્તિરૂપ (કાજ) કાર્ય (કિયા ) કર્યું, તે જીવ (ધનિ ધન્ય હૈં) ઘણા ધન્યવાદને પાત્ર છે; અને (તિનહી ) તેવા જ જીવોએ ( અનાદિ ) અનાદિકાળથી ચાલ્યું આવતું ( પંચ પ્રકાર) પાંચ પ્રકારના પરિવર્તનરૂપ ( ભ્રમણ ) સંસારમાં રખડવાનું (તિજ) છોડી દઈને (વર) ઉત્તમ (સુખ) સુખ (લિયા ) પ્રાપ્ત કર્યું છે.
ભાવાર્થ:- સિદ્ધ ભગવાનના આત્મામાં કેવળજ્ઞાન દ્વારા લોક અને અલોક (સમસ્ત પદાર્થો) પોતપોતાના ગુણ અને ત્રણે કાળના પર્યાયો સહિત એક સાથે, સ્વચ્છ અરીસાના દષ્ટાંતે સર્વ પ્રકારે સ્પષ્ટ, જણાય છે; (પણ જ્ઞાનમાં અરીસાની જેમ છાયા અને આકૃતિ પડતી નથી. ) તેઓ પૂર્ણ પવિત્રતારૂપ મોક્ષદશાને પામ્યા છે તથા તે દશા ત્યાં રહેલા અન્ય સિદ્ધ-મુક્ત જીવોની માફક અનંત અનંતકાળ×સુધી રહેશે; અર્થાત્ અપરિમિત કાળ ચાલ્યા જાય છતાં પણ તેની અખંડ શાંતિ વગેરેમાં જરાપણ બાધા આવતી નથી. આ પુરુષપર્યાય પામીને જે જીવોએ આ શુદ્ધ ચૈતન્યની પ્રાપ્તિરૂપ કાર્ય કર્યું છે તે જીવો અત્યંત ધન્યવાદને ( પ્રશંસાને ) પાત્ર છે; અને તેઓએ અનાદિકાળથી ચાલ્યા આવતા
* જેમ બીજને બાળી નાખવામાં આવે તો તે ઊગે જ નહિ, તેમ જેણે સંસારના કારણોનો સર્વથા નાશ કર્યો તે ફરી અવતા૨-જન્મ ધારણ કરે નહિ. અથવા જેમ માખણમાંથી ઘી થયા પછી ફરીને ઘીનું માખણ થાય નહિ તેમ આત્માની સંપૂર્ણ પવિત્રતારૂપ અશરીરી મોક્ષદશા (પરમાત્મપદ ) પ્રગટ કર્યા પછી તેમાં ી અશુદ્ધતા આવતી નથી–સંસારમાં ફરી આવવું પડતું નથી.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૯૦ ]
| [ ૭ ઢાળા પાંચ પરાવર્તનરૂપ સંસારના પરિભ્રમણનો ત્યાગ કરી ઉત્તમ સુખ-મોક્ષસુખ-પ્રાપ્ત કર્યું છે.
રત્નત્રયનું ફળ અને આત્મહિતમાં પ્રવૃત્તિનો ઉપદેશ મુખ્યોપચાર દુ ભેદ યોં બડભાગિ રત્નત્રય ધરે; અસ ધરેંગે તે શિવ લહેં, તિન સુયશ-જલ જગ-મલ હરેં. ઈમિ જાનિ, આલસ નિ, સાહસ હાનિ, યહ સિખ આદરી; જબલોં ન રોગ જરા ગહે, તબલ ઝટિતિ નિજ હિત કરી. ૧૪
અન્વયાર્થ:- (બડભાગિ) જે મહાપુરુષાર્થી જીવ (યો) આ પ્રમાણે (મુખ્યોપચાર) નિશ્ચય અને વ્યવહાર (દુ ભેદ) એ બે પ્રકારના (રત્નત્રય) રત્નત્રયને (ધર્રી અરુ ધરંગે) ધારણ કરે છે અને કરશે (તે) તે (શિવ) મોક્ષ (લહૈં) પામે છે તથા પામશે; અને (તિન) તે જીવના (સુયશ-જલ) સુકીર્તિરૂપી જલ (જગ-મલ) સંસારરૂપી મેલનો (હ) નાશ કરે છે અને કરશે. (ઇમિ) એમ (જાનિ ) જાણીને ( આલસ) પ્રમાદ [ સ્વરૂપમાં અસાવધાની] (હાનિ) છોડીને (સાહસ) હિંમત-પુરુષાર્થ (ઠનિ) કરીને (યહ) આ (સિખ) શિખામણ-ઉપદેશ ( આદરી) ગ્રહણ કરો કે (જબલોં) જ્યાં સુધી (રોગ જરા ) રોગ કે ઘડપણ (ન ગહે) ન આવે (તબલ) ત્યાં સુધીમાં (ઝટિતિ) શીધ્ર (નિજ હિત) આત્માનું હિત (કરી) કરી લેવું જોઈએ.
ભાવાર્થ:- જે સત્પરુષાર્થી જીવ સર્વજ્ઞ-વીતરાગ કથિત નિશ્ચય અને વ્યવહાર રત્નત્રયનું સ્વરૂપ જાણીને, ઉપાદેય અને હેય તત્ત્વોનું સ્વરૂપ સમજીને પોતાના શુદ્ધ ઉપાદાન-આશ્રિત
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaDharma.com
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
છઠ્ઠી ઢાળ ]
[ ૧૯૧ નિશ્ચયરત્નત્રય (શુદ્ધાત્મ આશ્રિત વીતરાગભાવરૂપ મોક્ષમાર્ગ) ને ધારણ કરે છે, તથા કરશે તે જીવ પૂર્ણ પવિત્રતારૂપ મોક્ષદશાને પામે છે તથા પામશે. (ગુણસ્થાનના પ્રમાણમાં શુભ રાગ આવે છે તે વ્યવહાર રત્નત્રયનું સ્વરૂપ જાણવું અને તેને ઉપાદેય ન માનવું તેનું નામ વ્યવહાર–રત્નત્રયનું ધારણ કરવું કહેવાય છે; ) જે જીવો મોક્ષ પામ્યા અને પામશે તેનું સુકીર્તિરૂપી જળ કેવું છે?-સિદ્ધ પરમાત્માઓનું યથાર્થ સ્વરૂપ સમજીને સ્વસન્મુખ થનાર જે ભવ્ય જીવો છે તેના સંસાર (મલિનભાવ ) રૂપી મળને હરવાનું નિમિત્ત છે. આમ જાણીને પ્રમાદને છોડી, સાસ એટલે પાછો ન ફરે એવો અખંડિત પુરુષાર્થ રાખી આ ઉપદેશ અંગીકાર કરો. જ્યાં સુધી રોગ અને ઘડપણે શરીરને ઘેર્યું નથી તે પહેલાં (વર્તમાનમાં જ ) શીઘ્ર આત્માનું હિત કરી લેવું જોઈએ. ૧૪. છેલ્લી ભલામણ
યહુ રાગ-આગ હૈ સદા, તાð સમામૃત સેઇયે; ચિર ભજે વિષય-કષાય અબ તો, ત્યાગ નિજપદ બેઇયે. કહા રચ્યો ૫૨ ૫મેં, ન તે૨ો પદ યહૈ, કર્યો દુખ સહૈ; અબ ‘ દૌલ ’ હોઉ સુખી સ્વપદ રચિ, દાવ મત ચૂકો યહૈ. ૧૫
અન્વયાર્થ:- (યહ) આ (રાગ-આગ) રાગરૂપી અગ્નિ (સદા ) અનાદિ કાળથી હંમેશાં (દ) જીવને બાળી રહ્યો છે ( તાતેં ) તેથી ( સમામૃત ) સમતારૂપ અમૃતનું ( સેઇયે ) સેવન કરવું જોઈએ. (વિષય-કષાય ) વિષય-કષાયનું (ચિ ભજે ) અનાદિ કાળથી સેવન કર્યું છે, (અબ તો ) હવે તો (ત્યાગ ) તેનો ત્યાગ કરીને (નિજપદ ) આત્મસ્વરૂપને (બેઇયે ) ઓળખવું જોઈએ-પ્રાપ્ત કરવું
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
૧૯૨ ]
[ છ ઢાળા
હૈ
જોઈએ; ( ૫૨ પદમેં ) ૫૨ પદાર્થોમાં-૫૨ભાવોમાં ( કહા ) કેમ ( રચ્યો ) રાચી રહ્યો છે? (યહૈ ) તે ( પદ ) પદ ( તેરો ) તારું (ન ) નથી, તું (દુખ ) દુ:ખ ( કર્યો ) કેમ ( સહૈ ) સહન કરે છે? ( ‘ દૌલ ' ) દૌલતરામ ! ( અબ ) હવે ( સ્વપદ ) તારું આત્મપદ-સિદ્ધપદ તેમાં (રિચ ) લાગીને (સુખી ) સુખી ( હોઉ ) થાઓ ! ( યહૈ ) આ (દાવ) અવસર (મત ચૂકૌ ) ગુમાવો નહિ. ભાવાર્થ:- આ રાગ (મોહ, અજ્ઞાન ) રૂપ અગ્નિ અનાદિ કાળથી હંમેશાં સંસારી જીવને બાળી રહ્યો-દુ:ખી કરી રહ્યો છે, તેથી જીવોએ નિશ્ચયરત્નત્રયમય સમતારૂપ અમૃતનું પાન કરવું જોઈએ, જેથી રાગ-દ્વેષ-મોહ (અજ્ઞાન) નો નાશ થાય. વિષયકષાયોનું સેવન તું ઘણા કાળથી કરી રહ્યો છે, હવે તેનો ત્યાગ કરી આત્મપદ (મોક્ષ) પ્રાપ્ત કરવું જોઈએ. તું દુઃખ શા માટે સહન કરે છે? તારું વાસ્તવિક સ્વરૂપ અનંત-દર્શન-જ્ઞાન-સુખ અને અનંતવીર્ય છે, તેમાં લીન થવું જોઈએ. તેમ કરવાથી જ સાચું સુખ-મોક્ષ મળી શકે છે. તેથી હું દૌલતરામ ! હે જીવ! હવે આત્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ કર! ઓળખાણ કર! આ ઉત્તમ અવસર
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
છઠ્ઠી ઢાળ]
| [ ૧૯૩ વારંવાર મળતો નથી, તેથી આ અવસર ગુમાવ નહિ. સંસારના મોહનો ત્યાગ કરીને મોક્ષપ્રાપ્તિનો ઉપાય કર!
અહીં વિશેષ એમ સમજવું કે- જીવ અનાદિકાળથી મિથ્યાત્વરૂપ અગ્નિ અને રાગ-દ્વેષરૂપ પોતાના અપરાધથી જ દુઃખી થઈ રહ્યો છે, માટે પોતાના સુલટા પુરુષાર્થથી જ સુખી થઈ શકે છે. આવો નિયમ હોવાથી જડકર્મના ઉદયથી કે કોઈ પરના કારણે દુઃખી થઈ રહ્યો છે અથવા પર વડે જીવને લાભનુકશાન થાય છે એમ માનવું તે બરાબર નથી.
ગ્રંથ-રચનાનો કાળ અને તેમાં આધાર ઈક નવ વસુ ઇક વર્ષની તીજ શુક્લ વૈશાખ; કર્યો તત્ત્વ-ઉપદેશ યહુ, લખિ બુધજનકી ભાખ. લઘુ-ઘી તથા પ્રમાદનૅ શબ્દ અર્થકી ભૂલ; સુધી સુધાર પઢો સદા, જો પાવો ભવ-કૂલ. ૧૬.
ભાવાર્થ- મેં દોલતરામે પંડિત બુધજનકૃત * છ ઢાળાની કથનીનો આધાર લઈને વિક્રમ સંવત્ ૧૮૯૧ ના વૈશાખ સુદ ૩ (અક્ષયત્રીજ) ના દિવસે આ છ ઢાળા ગ્રંથની રચના કરી છે. મારી અલ્પ બુદ્ધિ તથા પ્રમાદથી તેમાં કયાંય શબ્દની કે અર્થની ભૂલ
* આ ગ્રંથમાં છ પ્રકારના છંદ અને છ પ્રકરણ છે તેથી, તથા જેમ તીક્ષ્ણ
શસ્ત્રોના પ્રહારને રોકનાર ઢાલ હોય છે તેમ જીવને અહિતકારી શત્રુમિથ્યાત્વ, રાગાદિ આગ્નવોને તથા અજ્ઞાન અંધકારને રોકવા માટે ઢાલ સમાન આ છ પ્રકરણ છે તેથી, આ ગ્રંથનું નામ છે ઢાળા” રાખવામાં આવેલ છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૧૯૪ ]
[ ઢાળા થઈ ગઈ હોય તો બુદ્ધિમાન તેને સુધારીને વાંચે, જેથી કરીને જીવ આ સંસાર-સમુદ્ર તરવામાં શક્તિમાન થાય.
છઠ્ઠી ઢાળનો સારાંશ
જે ચારિત્રના હોવાથી સમસ્ત પર પદાર્થોથી પ્રવૃત્તિ હઠી જાય છે, વર્ણાદિ અને રાગાદિથી ચૈતન્યભાવને જુદો કરી લેવામાં આવે છે, પોતાના આત્મામાં આત્મા માટે, આત્મા વડે પોતાના આત્માનો અનુભવ થવા માંડે છે, ત્યાં નય, પ્રમાણ, નિક્ષેપ, ગુણ-ગુણી, જ્ઞાન-જ્ઞાતા-શેય, ધ્યાન-ધ્યાતા-ધ્યેય, કર્તા-કર્મ અને ક્રિયા આદિ ભેદનો જરાપણ વિકલ્પ રહેતો નથી, શુદ્ધ ઉપયોગરૂપ અભેદ રત્નત્રયવડે શુદ્ધ ચૈતન્યનો જ અનુભવ થવા માંડે છે તેને સ્વરૂપાચરણ ચારિત્ર કહે છે; આ સ્વરૂપાચરણચારિત્ર ચોથા ગુણસ્થાનથી શરૂ થાય છે, અને મુનિદશામાં વધારે ઉચ્ચ થાય છે. ત્યારપછી શુક્લધ્યાનવડે ચાર ઘાતિ કર્મનો નાશ થતાં તે જીવ કેવળજ્ઞાન પામીને અરિહંતપદ પામે છે; પછી બાકીના ચાર અવાતિ કર્મનો પણ નાશ કરીને ક્ષણમાત્રમાં મોક્ષ પામીને સંસારથી કાયમને માટે વિદાય થઈ જાય છે ત્યારે તે આત્મામાં અનંતકાળ સુધી અનંત ચતુનો (અનંતજ્ઞાનદર્શન-સુખ-વીર્યનો) એક સરખો અનુભવ થયા કરે છે, પછી તેને પંચ પરાવર્તનરૂપ સંસારમાં ભટકવું પડતું નથી. કદી અવતાર ધારણ કરવા પડતા નથી. સદાય અક્ષય-અનંત સુખને અનુભવે છે. અખંડિત જ્ઞાન-આનંદરૂપ અનંતગુણમાં નિશ્ચલ રહે છે તેને મોક્ષસ્વરૂપ કહે છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
છઠ્ઠી ઢાળ]
| [ ૧૯૫ જે જીવ મોક્ષની પ્રાપ્તિ માટે આ રત્નત્રયને ધારણ કરે છે અને કરશે તે મોક્ષ પામે છે અને પામશે. દરેક જીવ મિથ્યાત્વ, કષાય અને વિષયોનું સેવન તો અનાદિ કાળથી કરતો આવ્યો છે પણ તેનાથી તેને જરાપણ શાંતિ મળતી નથી. શાંતિનું એકમાત્ર કારણ મોક્ષમાર્ગ, તેમાં જ તે જીવે તત્પરતાપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કદી કરી નથી, તેથી હવે પણ જો શાંતિની (આત્મહિતની) ઇચ્છા હોય તો આળસ છોડી (આત્માનું) કર્તવ્ય સમજી રોગ અને ઘડપણ વગેરે આવ્યા પહેલાં જ મોક્ષમાર્ગમાં પ્રવૃત્ત થવું જોઈએ, કેમ કે આ પુરુષપર્યાય, સત્સમાગમ વગેરે સુયોગ વારંવાર પ્રાપ્ત થતા નથી, માટે તેને પામીને વ્યર્થ ગુમાવવો ન જોઈએઆત્મહિત સાધી લેવું જોઈએ.
છઠ્ઠી ઢાળનો ભેદ-સંગ્રહ
અંતરંગતપના નામ:- પ્રાયશ્ચિત, વિનય, વૈયાવૃત્ય, સ્વાધ્યાય, વ્યુત્સર્ગ અને ધ્યાન. ઉપયોગઃ- શુદ્ધઉપયોગ, શુભઉપયોગ અને અશુભઉપયોગ-એ
ત્રણ છે. એ ચારિત્ર ગુણની અવસ્થા છે (તથા જાણવું-દેખવું તે જ્ઞાન-દર્શન ગુણનો ઉપયોગ છે, તે
વાત અહીં નથી). છેતાલીશ દોષઃ- દાતાને આશ્રયે સોળ ઉગમ દોષ, પાત્રને
આશ્રયે સોળ ઉત્પાદન દોષ તથા આહાર સંબંધી દશ દોષ અને ભોજનક્રિયા સંબંધી ૪ દોષ-એમ કુલ છંતાલીશ દોષ છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check hffp://www.AtmaDharma.com for updates
૧૯૬ ]
[ છ ઢાળા
ત્રણ રત્ન:- સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યક્ચારિત્ર. તેર પ્રકારનું ચારિત્ર:- પાંચ મહાવ્રત, પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિ. ધર્મ:- ઉત્તમ ક્ષમા, માર્દવ, આર્જવ, સત્ય, શૌચ, સંયમ, તપ, ત્યાગ, આકિંચન્ય અને બ્રહ્મચર્ય-એ દસ પ્રકા૨ છે. [દશે ધર્મને ઉત્તમ સંજ્ઞા છે. તેથી નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શનપૂર્વક વીતરાગભાવના જ એ દશ પ્રકાર છે.)
મુનિની ક્રિયા ( મુનિના ગુણ ) :- મૂળગુણ ૨૮ છે.
રત્નત્રયઃ- નિશ્ચય અને વ્યવહાર અથવા મુખ્ય અને ઉપચાર - એ બે પ્રકાર છે.
સિદ્ધ પરમાત્માના ગુણઃ- સર્વે ગુણોમાં સંપૂર્ણ શુદ્ધતા પ્રગટ થતાં સર્વ પ્રકારે અશુદ્ધ પર્યાયોનો નાશ થતાં, જ્ઞાનાવરણાદિ આઠે કર્મનો સ્વયં સર્વથા નાશ થાય છે અને ગુણ પ્રગટતા નથી, પણ ગુણના નિર્મળ પર્યાયો પ્રગટ થાય છે, જેમકે અનંતદર્શન-જ્ઞાન-સમ્યક્ત્વસુખ અને અનંતવીર્ય, અટલ અવગાહના, અમૂર્તિક (સૂક્ષ્મત્વ ) અને અગુરુલઘુત્વએ આઠ ગુણ વ્યવહારથી કહ્યા છે, નિશ્ચયથી તો દરેક સિદ્ધ ભગવંતોને અનંત ગુણ સમજવા.
શીલઃ- અચેતન સ્ત્રી ચિત્રપટ )
ત્રણ ( કઠોર સ્પર્શ, કોમલ સ્પર્શ,
(
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
છઠ્ઠી ઢાળ]
[ ૧૯૭ પ્રકારની તે સાથે ત્રણ કરણ (કરણ, કરાવણ અને અનુમોદન) થી, બે (મન, વચન) યોગ દ્વારા, પાંચ ઇન્દ્રિય (કર્ણ, ચક્ષુ, નાસિકા, જીભ, સ્પર્શ) થી, ચાર સંજ્ઞા (આહાર, ભય, મૈથુન, પરિગ્રહુ) સહિત દ્રવ્યથી અને ભાવથી સેવન-૩૪૩૪૨x૫૪૪૪૨ = ૭૨૦ ભેદ
થયા. ચેતન સ્ત્રી – (દેવી, મનુષ્ય, તિર્યંચ) ત્રણ પ્રકારની તે સાથે
ત્રણ કરણ (કરણ, કરાવણ અને અનુમોદન) થી, ત્રણ (મન, વચન, કાયારૂપ) યોગ દ્વારા, પાંચ (કર્ણ, ચક્ષુ, નાસિકા, જીવ, સ્પર્શરૂપ) ઇન્દ્રિયથી, ચાર (આહાર, ભય, મૈથુન, પરિગ્રહ) સંજ્ઞા સહિત દ્રવ્યથી અને ભાવથી, સોળ કષાયથી (અનંતાનુબંધી, અપ્રત્યાખ્યાનાવરણીય, પ્રત્યાખ્યાનાવરણીય અને સંજ્વલન એ ચાર પ્રકારે તથા ક્રોધ, માન, માયા, લોભ એ દરેક પ્રકારથી) સેવન ૩૮૩૪૩૪૫૮૪૪ર૪૧૬ = ૧૭૨૮૦ ભેદ
થયા. પ્રથમના ૭૨૦ અને બીજા ૧૭૨૮૦ ભેદો મળી ૧૮OOO ભેદ મૈથુનકર્મના દોષરૂપ ભેદ છે. તેનો અભાવ તે શીલ; એને નિર્મળ સ્વભાવ-શીલ કહે છે. નય:- નિશ્ચય અને વ્યવહાર. નિક્ષેપ - નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવ-એ ચાર છે. પ્રમાણ:- પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ.
Please inform us of any errors on Rajesh@ AtmaD harma.com
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
ઢાળા,
૧૯૮ ]
છઠ્ઠી ઢાળનો લક્ષણ-સંગ્રહ અંતરંગ તપઃ- શુભાશુભ ઇચ્છાઓના નિરોધપૂર્વક આત્મામાં
નિર્મળ જ્ઞાન-આનંદના અનુભવથી અખંડિત
પ્રતાપવંત રહેવું; નિસ્તરંગ ચૈતન્યપણે શોભવું. અનુભવઃ- સ્વસમ્મુખ થયેલ જ્ઞાન, સુખનું રસાસ્વાદન.
વસ્તુ વિચારત ધ્યાવર્તે, મન પાવે વિશ્રામ;
રસ સ્વાદત સુખ ઊપજે, અનુભવ યાકો નામ. આવશ્યક - મુનિઓએ અવશ્ય કરવા યોગ્ય સ્વવશ શુદ્ધ
આચરણ. કાયમુતિઃ– કાયા તરફ ઉપયોગ ન જતાં આત્મામાં જ લીનતા. ગુતિ - મન, વચન, કાયા તરફ ઉપયોગની પ્રવૃત્તિને સારી રીતે
આત્મભાનપૂર્વક રોકવી અર્થાત્ આત્મામાં જ લીનતા
થવી તે ગુમિ છે. તપ:- સ્વરૂપવિશ્રાંત, નિતરંગપણે નિજ શુદ્ધતામાં પ્રતાપર્વત
હોવું-શોભવું છે. તેમાં જેટલી શુભાશુભ ઇચ્છાઓ રોકાઈ જાય છે અને શુદ્ધતા થાય છે તે તપ છે. (અન્ય બાર
પ્રકાર તો વ્યવહાર (ઉપચાર) તપના ભેદ છે.) ધ્યાનઃ- સર્વ વિકલ્પો છોડીને પોતાના જ્ઞાનને લક્ષ્યમાં સ્થિર
કરવું. નય - વસ્તુના એક અંશને મુખ્ય કરીને જાણે તે નય છે અને
તે ઉપયોગાત્મક છે-સમ્યક શ્રુતજ્ઞાનપ્રમાણનો અંશ તે નય છે.
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
છઠ્ઠી ઢાળ]
[ ૧૯૯ નિક્ષેપઃ- નયજ્ઞાન દ્વારા બાધારહિતપણે પ્રસંગવશાત્ પદાર્થમાં
નામાદિની સ્થાપના કરવી તે. પરિગ્રહ- પરવસ્તુમાં મમતાભાવ (મોહ અથવા મમત્વ ). પરિષહજય – દુઃખના કારણો મળતાં દુઃખી ન થાય તથા સુખના
કારણો મળતાં સુખી ન થાય પણ જ્ઞાતા તરીકે તે શયનો જાણવાવાળો જ રહે એ જ સાચો
પરિષહજય છે. (મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક પૃ. ૨૩ર) પ્રતિક્રમણ - મિથ્યાદર્શન, મિથ્યાજ્ઞાન, મિથ્યાચારિત્રને
નિરવશેષપણે છોડીને સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાન, સમ્યક્રચારિત્રને (જીવ) ભાવે છે, તે (જીવ) પ્રતિક્રમણ છે.
(નિયમસાર ગાથા ૯૧) પ્રમાણ – સ્વ-પર વસ્તુનું નિશ્ચય કરનાર સમ્યજ્ઞાન. બહિરંગ તપઃ- બીજા જોઈ શકે એવા પર પદાર્થોથી સંબંધ
રાખવાવાળો ઇચ્છાનિરોધ. મનોમુસિ:- મન તરફ ઉપયોગ ન જતાં આત્મામાં જ લીનતા. મહાવ્રત - નિશ્ચય રત્નત્રયપૂર્વક ત્રણે યોગ (મન, વચન, કાયા)
તથા કરણ-કરાવણ-અનુમોદન સહિત હિંસાદિ પાંચ પાપોનો સર્વથા ત્યાગ. ( હિંસા, જૂઠ, ચોરી, અબ્રહ્મ અને પરિગ્રહ-એ પાંચ પાપનો સર્વથા ત્યાગ.)
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
૨OO ]
[ છે ઢાળા રત્નત્રય – નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર. વચનગુતિઃ- બોલવાની ઈચ્છા ગોપવવી અર્થાત્ આત્મામાં
લીનતા. શુક્લ ધ્યાનઃ- અત્યંત નિર્મળ, વીતરાગતા પૂર્ણ ધ્યાન. શુદ્ધ ઉપયોગઃ- શુભાશુભ રાગ-દ્વેષાદિથી રહિત આત્માની
ચારિત્રપરિણતિ. સમિતિ – પ્રમાદ રહિત યત્નાચાર સહિત સમ્યક પ્રવૃત્તિ. સ્વરૂપાચરણ-ચારિત્ર:- આત્મસ્વરૂપમાં એકાગ્રતાપૂર્વક રમણતા
લીનતા.
અંતર-પ્રદર્શન (૧) “નય' તો જ્ઞાતા એટલે કે જાણનાર છે, અને નિક્ષેપ' જ્ઞય અર્થાત્ જ્ઞાનમાં જાણવા યોગ્ય છે.
(૨) પ્રમાણ તો વસ્તુના બધા ભાગને જાણે છે પણ નય વસ્તુના એક ભાગને જાણે છે.
(૩) શુભ ઉપયોગ તો બંધનું અથવા સંસારનું કારણ છે પણ શુદ્ધ ઉપયોગ તે નિર્જરા-મોક્ષનું કારણ છે.
છઠ્ઠી ઢાળની પ્રશ્નાવલી (૧) અંતરંગ તપ, અનુભવ, આવશ્યક, ગુતિ, ગુતિઓ, તપ, દ્રવ્યહિંસા, અહિંસા, ધ્યાનસ્થ મુનિ, નય, નિશ્ચય આત્મચારિત્ર, પરિગ્રહ, પ્રમાણ, પ્રમાદ, પ્રતિક્રમણ, બહિરંગ
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
છઠ્ઠી ઢાળ] તપ, ભાવહિંસા, અહિંસા, મહાવ્રત, મહાવ્રતો, રત્નત્રય, શુદ્ધાત્મ અનુભવ, શુદ્ધ ઉપયોગ, શુક્લધ્યાન, સમિતિઓ અને સમિતિ વગેરેનાં લક્ષણ બતાવો.
(૨) અઘાતિયા, આવશ્યક, ઉપયોગ, કાયવુતિ, છેતાલીશ દોષ, તપ, ધર્મ, પરિગ્રહ, પ્રમાણ, મુનિક્રિયા, મહાવ્રત, રત્નત્રય, શીલ, શેષ ગુણ, સમિતિ, સાધુગુણ અને સિદ્ધગુણના ભેદ કહો.
(૩) નય અને નિક્ષેપમાં, પ્રમાણ અને નયમાં, જ્ઞાન અને આત્મામાં, શુભ ઉપયોગ અને શુદ્ધ ઉપયોગમાં તફાવત બતાવો.
(૪) આઠમી પૃથ્વી, ગ્રંથ, ગ્રંથકાર, ગ્રંથ છંદ, ગ્રંથ પ્રકરણ, સર્વોત્તમ તપ, સર્વોત્તમ ધર્મ, સંયમનું ઉપકરણ, શુચિનું ઉપકરણ અને જ્ઞાનનું ઉપકરણ વગેરેનાં નામ બતાવો.
(૫) ધ્યાનસ્થ મુનિ, સમ્યજ્ઞાન અને સિદ્ધનું સુખ વગેરેના દષ્ટાંત બતાવો.
(૬) છ ઢાળના નામ, પીંછી વગેરેનું અપરિગ્રહપણું, રત્નત્રયના નામ, શ્રાવકને નગ્નતાનો અભાવ વગેરેનાં ફક્ત કારણ બતાવો.
(૭) અરિહંત અવસ્થાનો વખત, અંતિમ ઉપદેશ, આત્મસ્થિરતા વખતનું સુખ, કેશલોચનો વખત, કર્મના નાશથી ઉત્પન્ન થતા ગુણોનો વિભાગ, ગ્રંથ-રચનાનો
Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates 202 ] [ છે ઢાળા કાળ, જીવની નિત્યતા તથા અમૂર્તિકપણું, પરિષહજયનું ફળ, રાગરૂપી અગ્નિની શાંતિનો ઉપાય, શુદ્ધ આત્મા, શુદ્ધ ઉપયોગનો વિચાર અને હાલત, સકલચારિત્ર, સિદ્ધોનું આયુષ્ય, નિવાસસ્થાન તથા વખત અને સ્વરૂપાચરણચારિત્ર વગેરેનું વર્ણન કરો. (8) સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાન, સમ્યક્રચારિત્ર, દેશચારિત્ર, સકલચારિત્ર, ચાર ગતિ, સ્વરૂપાચરણ ચારિત્ર, બાર વ્રત, બાર ભાવના, મિથ્યાત્વ અને મોક્ષ વગેરે વિષયો ઉપર લેખ લખો. (9) દિગમ્બર જૈન મુનિના ભોજન, સમતા, વિહાર, નગ્નતાથી હાનિ-લાભ, દિગંબર જૈન મુનિને રાત્રિગમનનો વિધિ અગર નિષેધ, દિગંબર જૈન મુનિને ઘડિયાળ, ચટાઈ (આસનિયું) કે ચશ્માં વગેરે રાખવાનો વિધિ અગર નિષેધ વગેરે બાબતોનો ખુલાસો કરો. (10) અમુક શબ્દ, ચરણ અને છંદનો અર્થ અથવા ભાવાર્થ કહો; છઠ્ઠી ઢાળનો સારાંશ બતાવો. ઈતિ કવિવર પંડિત દોલતરામ વિરચિત છ ઢાળાનો ગુજરાતી અનુવાદ સમાસ Please inform us of any errors on Rajesh@AtmaDharma.com