Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAraha bhAvanA : eka anuzIlana taTA kAya. lekhaka : DaoN. hukamacanda bhArilla zAstrI, nyAyatIrtha, sAhityaratna, ema.e., pIeca. DI. zrI ToDaramala smAraka bhavana, e-4, bApUnagara, jayapura-302015 prakAzaka : paNDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura-302015
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 hajAra 200 prathama chaha saMskaraNa ( 22 apraila, 1985 se adyatana ) : 2 hajAra saptama saMskaraNa (14 navambara, 2006) yoga 38 hajAra 200 mUlya : pandraha rupaye mudraka : prinTa au laiNDa bAIsa godAma, jayapura
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya (saptama saMskaraNa) DaoN. bhArilla kI lokapriya kRti 'bAraha bhAvanA : eka anuzIlana' kA yaha saptama saMskaraNa prakAzita karate hue hameM hArdika prasannatA kA anubhava ho rahA hai| ukta kRti ke prakAzana ke sandarbha meM prathama saMskaraNa ke prakAzakIya kA nimnAMkita aMza draSTavya hai - ____ DaoN sAhaba se merA ati nikaTa kA samparka hai; ataH maiM unase Atmadharma ke sampAdakIyoM ke rUpa meM vairAgyavarddhaka bAraha bhAvanAoM sambandhI lekhamAlA calAne kA anurodha karatA hI rahatA thaa| unakA vicAra bhI 'jinavarasya nayacakram'' ke bAda ina para likhane kA thaa| para jaba vItarAga-vijJAna kA prakAzana paNDita ToDaramala smAraka TrasTa se AraMbha huA to 'jinavarasya nayacakram' ke lekhamAlA ko bIca meM hI rokakara mere anurodha ko sammAna dete hue DaoN. bhArilla ne 'bAraha bhAvanA : eka anuzIlana' lekhamAlA AraMbha kii| mere anurodha para isameM unhoMne AcAryoM, munirAjoM evaM AdhyAtmika vidvAnoM kI upalabdha lagabhaga sabhI bAraha bhAvanAoM para gambhIra AdhyAtmika vizleSaNa prastuta kiyA hai, jo mUlataH paThanIya hai| vItarAga-vijJAna meM sitambara 1983 se lagAtAra prakAzita isa lekhamAlA ke sandarbha meM hameM prazaMsAtmaka patra mile haiM, jinameM ise pustakAkAra prakAzana ke bhI sujhAva the| mAtra sujhAva hI nahIM, apitu bhAvuka anurodha bhI the| yadyapi pahale se hI hamArA vicAra kramabaddhaparyAya, dharma ke dazalakSaNa evaM jinavarasya nayacakram ke samAna ise bhI pustakAkAra prakAzita karane kA thA, tathApi pAThakoM ke sujhAvoM evaM snehila anurodhoM se hameM paryApta bala milA hai| ina sabakA hI supariNAma hai ki lekhamAlA vigata mAha meM hI samApta huI aura yaha pustakAkAra kRti Apake hAthoM meM hai| isase adhika zIghratA saMbhava hI na thI; kyoMki isakA lekhana kArya hI mArca 1985 ke Arambha meM samApta huA hai| 1. aba yaha kRti 'paramabhAvaprakAzaka nayacakra' nAma se upalabdha hai|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ alpa samaya meM hI isa kRti kI 36 hajAra 200 pratiyoM kA samApta honA tathA 2 hajAra kI saMkhyA meM saptam saMskaraNa prakAzita honA pustaka kI lokapriyatA kA jvalanta pramANa hai| ___ DaoN. bhArilla ne 'bAraha bhAvanA : eka anuzIlana' ke sAtha-sAtha adhyAtma rasa se sarAbora sundaratama padyamaya bAraha bhAvanAe~ bhI likhI haiM, jo vItarAgavijJAna ke prathama pRSTha meM to niyamita prakAzita hotI hI rahI hai, unheM isa pustaka meM bhI sthAna diyA gayA hai| isake sAtha hI pATha karanevAloM kI suvidhA kI dRSTi se unheM 'bAraha bhAvanA' nAma se pRthak se prakAzita kiyA gayA hai| isa 'bAraha bhAvanA' nAma ke abataka pA~ca saMskaraNa 35 hajAra 600 kI saMkhyA meM prakAzita ho cuke haiM jo gaurava kA viSaya hai| sAmAnyArtha ke sAtha prakAzita padyamaya bAraha bhAvanA parvo evaM acche-bure prasaMgoM para vitaraNa ke lie atyanta upayogI hai| bAraha bhAvanAe~ ghara-ghara gUMje isake lie vizeSa prayAsa kara madhura svaroM meM vAdya yaMtroM ke sAtha kaisiTa bhI taiyAra kI gaI, jo aba taka 40 hajAra kI saMkhyA meM jana-jana taka pahuMca cukI haiN| yaha to sarvavidita hI hai ki kaisiTa se loga svayaM aneka kaisiTeM Tepa kara lete haiN| isaprakAra yaha kaisiTa abataka kaI gunA phaila cukI hai| zArIrika asvasthatA ke samaya apanA upayoga Atmonmukha karane ke lie yaha vairAgyotpAdaka kaisiTa atyanta upayogI hai| yaha padyamaya 'bAraha bhAvanA' 36 hajAra 200 isa anuzIlana ke sAtha evaM 35 hajAra 600 svataMtra rUpa se tathA vItarAga-vijJAna evaM marAThI Atmadharma donoM milAkara 6 hajAra sAtha hI jinendra vandanA' evaM 'bAraha bhAvanA' pAkeTa buksa ke rUpa meM bhI 1 lAkha 6 hajAra kI saMkhyA meM solaha saMskaraNoM meM prakAzita ho cukI haiN| isIprakAra yaha bAraha bhAvanA : eka anuzIlana' vItarAga-vijJAna evaM marAThI, tamila AtmadharmoM meM milAkara 13 hajAra tathA 34 hajAra 200 ke ye sAta saMskaraNa isaprakAra kula 2 lAkha 31 hajAra prakAzita ho cukI haiN| prastuta prakAzana ke mUla sRjanahAra DaoN. hukamacandajI bhArilla ko hama jitanA bhI dhanyavAda deM, kama hai, kyoMki unakI bahumukhI pratibhA ke dvArA hI yaha saMsthA tathA zrI ToDaramala smAraka bhavana ke chata ke nIce calane vAlI samasta gatividhiyA~ cala rahI haiM, inameM mUlAdhAra ve hI haiN| unakI lekhanI va vANI meM jAdU
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharA oja hai, jo pAThakoM evaM zrotAoM ko ekadama AkarSita kara letA hai / yahI kAraNa hai ki bhArata ke bAhara base hue bhAratavAsI bhI unheM ati AgrahapUrvaka dharmapracArArtha AmaMtrita karate haiM / phalataH ve vigata 22 varSoM se hara varSa 2 mAha yUropa evaM amerikA ke vibhinna nagaroM meM adhyAtma kA DaMkA bajA rahe haiN| unakI isa lokapriyatA aura sammAna para saMsthAna garva kA anubhava karatI hai aura saMsthA ke prati unake samarpaNa ke lie unakA AbhAra mAnatI hai| DaoN. bhArilla una pratibhAzAlI vidvAnoM meM hai, jo Aja samAja meM sarvAdhika par3he evaM sune jAte haiN| ve na kevala lokapriya pravacanakAra evaM kuzala adhyApaka hI haiM, apitu siddhahasta lekhaka, kuzala kathAkAra, saphala sampAdaka evaM AdhyAtmika kavi bhI haiN| sAhitya va samAja ke pratyeka kSetra meM unakI gati abAdha hai / tattvapracAra kI gatividhiyoM ko nirantara gati pradAna karanevAlI unakI nita naI sUjha-bUjha, adbhuta prazAsanika kSamatA evaM painI pakar3a kA hI pariNAma hai ki Aja jayapura: AdhyAtmika gatividhiyoM kA kendra banatA jA rahA hai| Apane 'samayasAra anuzIlana', 'kramabaddhaparyAya' evaM 'paramabhAvaprakAzaka nayacakra' jaise gUr3ha dArzanika viSayoM ko spaSTa karanevAlI kRtiyA~ likhIM, jinhoMne Agama evaM adhyAtma ke gahana rahasyoM ko saralabhASA meM subodha zailI meM prastuta kara zrI kAnajIsvAmI dvArA vyAkhyAyita jinasiddhAntoM ko jana-jana taka pahu~cAne meM mahatvapUrNa yogadAna diyA hai| yahI kAraNa hai ki pUjya gurudevazrI kI una para apAra kRpA rhii| ve atyanta spaSTa zabdoM meM kahA karate the ki 'paNDita hukamacanda' kA vartamAna tattvapracAra meM bar3A hAtha hai| uttamakSamAdi dazadharmoM kA vizleSaNa jisa gaharAI se Apane 'dharma ke dazalakSaNa' pustaka meM kiyA hai, usane janasAmAnya ke sAtha-sAtha vidvatvarga kA bhI mana moha liyA / jise par3hakara sva. paNDita jaganmohanalAlajI zAstrI kaha uThe the ki 'DaoN. bhArilla kI lekhanI ko sarasvatI kA varadAna hai|' 'satya kI khoja', 'tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha', 'maiM kauna hU~', 'paNDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva', 'Apa kucha bhI kaho', 'cintana kI gaharAIyA~', 'sUkti sudhA' tathA 'bikhare motI' jaisI kRtiyA~
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ apane Apa meM advitIya haiN| adhika kyA likheM, unakA sampUrNa sAhitya hI AtmahitakArI hone se bAra-bAra par3hane yogya hai| AcArya kundakunda dvisahasrAbdI samAroha ke avasara para prakAzita ApakI kRti 'AcArya kundakunda aura unake paMcaparamAgama', 'zuddhAtma zataka' tathA 'kundakunda zataka' ne bhI apAra khyAti arjita kI hai| isIprakAra zAkAhAra varSa ke upalakSya meM prakAzita 'zAkAhAra : jainadarzana ke pariprekSya meM' pustikA ne prakAzana ke sAre rikArDa tor3a die haiM tathA hindI, gujarAtI, marAThI va aMgrejI meM aba taka 3 lAkha 5 hajAra 200 pratiyA~ prakAzita kI jA cukI haiM, jo eka rikArDa hai| samayasAra anuzIlana ke abataka pA~ca bhAga to prakAzita ho hI cuke haiN| vartamAna meM Apa 'pravacanasAra : eka anuzIlana' ke lekhana meM vyasta haiM jisakA prathama bhAga to prakAzita ho hI cukA hai| ukta grantha ke sampUrNa bhAga prakAzita hone para nizcita hI prakAzana ke kSetra meM nae mAnadaNDa sthApita hoMge, aisA pUrNa vizvAsa hai| Apake dvArA likhita va sampAdita lokapriya mahatvapUrNa prakAzanoM kI sUcI pRthak se anyatra prakAzita kI gaI hai| isa kRti ko alpamUlya meM jana-jana taka pahu~cAne hetu jina mahAnubhAvoM ne apanA Arthika sahayoga pradAna kiyA hai, unakA bhI hama hRdaya se AbhAra mAnate haiN| asalI AbhAra aura abhinandana ke pAtra to pUjya zrI kAnajI svAmI hI hai, jinhoMne DaoN. bhArilla sahita hama sabakA jIvana ghar3A hai| yadi unakA satsamAgama na milatA to hama sabhI kI na mAlUma kyA sthiti hotI ? ataH unakA jitanA bhI upakAra mAnA jAe, kama hai| anta meM isa bhAvanA ke sAtha virAma letA hU~ ki sabhI AtmArthI jana ina bhAvanAoM se, bhAvanAoM ke isa anuzIlana se apanI bhAvanA nirmala kreN| - bra. yazapAla jaina, ema. e. prakAzana maMtrI : paNDita ToDaramala smAraka TrasTa
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya sUcI merI bhAvanA 1. anuprekSA : eka anuzIlana 2. anityabhAvanA 3. anityabhAvanA : eka anuzIlana 4. azaraNabhAvanA 5. azaraNabhAvanA : eka anuzIlana 6. saMsArabhAvanA 7. saMsArabhAvanA : eka anuzIlana 8. ekatvabhAvanA 9. ekatvabhAvanA : eka anuzIlana 10. anyatvabhAvanA 11. anyatvabhAvanA : eka anuzIlana 12. azucibhAvanA 13. azucibhAvanA : eka anuzIlana 14. AsravabhAvanA 15. AsravabhAvanA : eka anuzIlana 16. saMvarabhAvanA 17. saMvarabhAvanA : eka anuzIlana 18. nirjarAbhAvanA 19. nirjarAbhAvanA : eka anuzIlana 20. lokabhAvanA 21. lokabhAvanA : eka anuzIlana 22. bodhidurlabhabhAvanA 23. bodhidurlabhabhAvanA : eka anuzIlana 24. dharmabhAvanA 25. dharmabhAvanA : eka anuzIlana 27. abhimata 26. sandarbha-grantha sUcI 113 115 126 128 137 139 148 150 160 162 174 180
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastuta saMskaraNa kI kImata kama karane vAle dAtAroM kI sUcI 501.00 501.00 1. zrI manoharalAla kAlA amRta mahotsava samiti, indaura 1001.00 2. zrI diga. jaina neminAtha paMcakalyANaka samiti, kizanagar3ha 1001.00 3. zrI zAntinAthajI sonAja, akalUja 501.00 4. zrImatI kusuma jaina dha.pa. zrI vimalakumArajI jaina 'nIrU kemikalsa' dillI 501.00 5. zrI dilIpa seThI, kolakAtA 501.00 6. zrI phUlacaMdajI pATanI, kolakAtA 501.00 7. zrI gulAbacanda padamacandajI dozI, pIsAMgana 501.00 8. zrI narendrakumArajI jaina, naugAMvA 501.00 9. zrI jJAnacanda azokakumArajI jaina, naugA~vA 501.00 10. zrI prabhAtIlAla makhanalAlajI jaina, phirojapura jhirakA 11. zrI TIkamacanda hemendrakumArajI jaina, naugA~vA 12. zrImatI rAjula dha.pa. pradIpakumArajI gaMgavAla, indaura 500.00 13. zrImatI rAjula dha.pa. sva. zrI jayakumArajI chAbar3A, indaura 500.00 14. zrI pAnAcanda azokakumArajI jaina, pIsAMgana 500.00 15. zrI RSabhakumArajI jaina, indaura 500.00 16. zrI vihArIlAla rAmaprasAdajI jaina, naugA~vA 500.00 17. kumArI mInA suputrI zrI USA dha.pa. TIkamacandajI paMcaulI, indaura 300.00 18. zrI bAbUlAla totArAmajI jaina, bhusAvala 251.00 19. zrImatI patAsIdevI indracandajI pATanI, lADanUM 251.00 20. zrImatI razmidevI vIrezajI kAsalIvAla, sUrata 251.00 21. bra. kusumatAI pATIla kuMbhoja 251.00 22. zrImatI nIlU dha.pa. rAjezakumAra manoharalAlajI kAlA, indaura 23. zrImatI zrIkAntAbAI dha.pa. pUnamacandajI chAbar3A, indaura 201.00 24. sva. dhApU devI dha.pa. sva. tArAcandajI gaMgavAla jayapura kI puNya smRti meM 151.00 25. zrImatI pAnAdevI mohanalAlajI seThI, gohATI 101.00 201.00 kula rAzi 10,969.00
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ merI bhAvanA jaba maiM apane vigata cAlIsa varSoM ke jIvana para dRSTi DAlatA hU~ to eka bAta atyanta spaSTarUpa se dRSTigocara hotI hai ki aneka abhAvoM, saMgharSoM aura vyAdhiyoM ke bIca bItA yaha jIvana Agama aura paramAgama ke abhyAsa meM anavaratarUpa se saMlagna rahA hai| isakA zreya pUjya gurudeva zrI kAnajI svAmI ko to hai hI; para mere bhavabhayabhIrU dharmapremI mAtA-pitA ko bhI hai, jinhoMne ananta pratikUlatAoM ke bIca bhI daza varSa kI alpavaya meM hI Agama ke abhyAsa meM lagA diyA aura nirantara lagAye rkhaa| ___ yauvana ke Arambha meM hI pUjya gurudeva zrI kAnajI svAmI kA satsamAgama mila jAne se adhyAtma kA rasa laga gayA aura maiM bar3e hI utsAha se adhyAtma ke pratipAdaka paramAgama ke abhyAsa meM saMlagna ho gayA, gRhasthocita viSama sthitiyA~ evaM yauvana kA uddAma pravAha usameM bAdhaka na bana skaa| ____ Apako yaha jAnakara Azcarya hogA ki mere pUjya pitAzrI ne mere janma se pUrva hI nahIM, apitu, unakI zAdI ke pUrva hI hameM jinAgama kA vizeSajJa vidvAna banAne kA saMkalpa kara rakhA thaa| unake ve zabda mujhe bAra-bAra yAda Ate haiM, jo ve samaya-samaya para bar3e hI gaurava se gadgada hokara kahA karate the| hamArI janmabhUmi ke nikaTavartI atizaya kSetra seronajI ke mele ke avasara para kisI vidvAna kA pravacana sunakara unhoMne saMkalpa kiyA thA ki yadi unakI zAdI huI aura santAna huI to ve use aisA hI vidvAna banAveMge, jo hajAroM ke bIca dhArApravAha pravacana kre| apane svapna ko sAkAra huA dekha ve paramasantuSTa the, kRtakRtya se ho gaye the| paNDita bhUdharadAsa kRta bAraha bhAvanAe~ ve pratidina prAta:kAla bar3e hI gadgada bhAva se gAyA karate the| unase suna-suna kara hameM bhI sAta-ATha varSa kI umra meM hI ve bAraha bhAvanAe~ kaNThastha ho gaI thiiN|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ merI bhAvanA bodhidurlabhabhAvanA saMbaMdhI nimnAMkita paMktiyA~ mujhe bahuta hI Andolita karatI thIM - "dhana-kana-kaMcana rAjasukha, sabahi sulabhakara jaan| durlabha hai saMsAra meM, eka jathAratha jnyaan|| isa asAra saMsAra meM dhana-dhAnya, sonA-cA~dI evaM rAjAoM jaise bhoga Adi sabhI padArtha to sulabha hI haiM; para eka samyagjJAna hI durlabha hai|" vairAgyavardhaka bAraha bhAvAnAe~ muktipatha kA pAtheya to haiM hI, laukika jIvana meM atyanta upayogI haiM / iSTa-viyoga aura aniSTa-saMyogoM se utpanna udvegoM ko zAnta karanevAlI ye bAraha bhAvanAe~ vyakti ko vipattiyoM meM dhairya evaM sampattiyoM meM vinamratA pradAna karatI haiM, viSaya-kaSAyoM se virakta evaM dharma meM anurakta rakhatI haiM, jIvana ke moha evaM mRtyu ke bhaya ko kSINa karatI haiM, bahumUlya jIvana ke eka-eka kSaNa ko Atmahita meM saMlagna raha sArthaka kara lene ko nirantara prerita karatI haiM; jIvana ke nirmANa meM inakI upayogitA asaMdigdha hai| bAraha bhAvanAe~ jIvana meM eka bAra par3ha lene kI vastu nahIM; pratidina par3hane, vicArane, cintana karane, manana karane kI alaukika bhAvanAe~ haiN| koI bhI AdhyAtmika rucivAlA jaina vyakti, yadi vaha kavi hai to vaha padyamaya bAraha bhAvanAe~ avazya likhegaa| yadyapi maiM mUlataH kavi nahIM hU~, tathApi maiMne bhI yauvanAraMbha meM hI padyamaya bAraha bhAvanAe~ likhI thIM, jo Aja upalabdha nahIM haiM, kahIM guma ho gaI haiN| eka-eka bhAvanA meM aneka-aneka chanda the, jinakI kucha paMktiyA~ mujhe Aja bhI yAda haiM, jinheM maiM Aja bhI apane pravacanoM meM yadA-kadA prasaMgAnusAra bolA karatA huuN| jaba zAzvata satya ke pratipAdaka AdhyAtmika mAsika Atmadharma kA saMpAdana mere pAsa AyA to maiMne bhI usameM zAzvata mUlyoM ke pratipAdaka saMpAdakIya hI likhe; jo dharma ke daza lakSaNa, kramabaddhaparyAya, caitanya camatkAra 1. paNDita bhUdharadAsa kRta bAraha bhAvanA
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana aura jinavarasya nayacakram (pUrvAddha) ke rUpa meM pustakAkAra prakAzita hokara sthAI rUpa dhAraNa kara cuke haiM, aneka bhASAoM meM jana-jana taka pahuMca cuke haiN| ___ 'jinavarasya nayacakram' ke pUrNa hone ke bAda 'bAraha bhAvanA : eka. anuzIlana' lekhamAlA AraMbha karane kA saMkalpa to pahale se hI thA; para jaba 'Atmadharma' ne viSama paristhitiyoM meM vItarAga-vijJAna' kA rUpa dhAraNa kiyA to anubhava kiyA gayA ki ina viSama-sthitiyoM meM patra ke AraMbha meM hI saMpAdakIyoM ke rUpa meM nayacakra jaisA jaTila viSaya calane denA patrikA ke pracAra-prasAra ke hita meM ucita nahIM hai| mere ananya sahayogI paNDita ToDaramala smAraka TrasTa ke suyogya maMtrI zrI nemIcandajI pATanI kA anurodha to thA hii| pariNAmasvarUpa 'jinavarasya nayacakram' lekhamAlA ko bIca meM hI rokakara sitambara 1983 meM vItarAga-vijJAna ke saMpAdakIyoM ke rUpa meM bAraha bhAvanA : eka anuzIlana' lekhamAlA AraMbha kI gaI, jo vigata aMka (mArca 1985 I.) meM hI samApta huI hai| Atmadharma va vItarAga-vijJAna ke AraMbha se hI prathama pRSTha para hama eka AdhyAtmika bhajana dete rahe haiN| 'bAraha bhAvanA : eka anuzIlana' lekhamAlA Arambha karate samaya vicAra AyA ki anuzIlana ke sAtha-sAtha bAraha bhAvanAe~ padya meM bhI likhI jAveM aura unheM anuzIlana ke sAtha-sAtha prathama pRSTha para prakAzita kiyA jaave| ukta sandarbha meM bahuta pahale likhI bAraha bhAvanAe~ bahuta khojI, para hamArI yaha khoja niSphala hI rahI; para anuzIlana se utpanna vizuddhi ke bala para maiMne punaH padyamaya bAraha bhAvanAe~ likhane kA saMkalpa kiyaa| pariNAmasvarUpa yaha padyamaya bAraha bhAvanAe~ evaM bAraha bhAvanA : eka anuzIlana' Apake samakSa sahaja hI prastuta ho gayA hai| __ anya saMpAdakIya lekhamAlAoM ke samAna aba yaha kRti bhI pustakAkAra ke rUpa meM prastuta hai| 1. aba yaha kRti pUrNa hokara paramabhAva prakAzaka nayacakra ke rUpa meM upalabdha hai|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ merI bhAvanA isa kRti ke sAhityika mUlya evaM sAmAjika upayogitA ke bAre meM mujhe kucha bhI nahIM kahanA hai; kyoMki yaha kArya sAhitya-samIkSakoM evaM samAjazAstrIya vidvAnoM kA hai; para yaha kahane meM mujhe raMcamAtra bhI saMkoca nahIM hai ki isa kRti ke praNayana ne isa saMkrAnti kAla meM mujhe adbhuta bala pradAna kiyA hai, mere citta ko apekSAkRta bahuta kucha zAnta aura sthira rakhA hai / Atmadharma kA saMpAdaka hone ke kAraNa pUjya gurudeva zrI ke mahAprayANa se utpanna viSamatAoM ke tUphAnI vega ke thaper3oM kA mUla kendrabindu vigata cAra varSoM se lagabhaga maiM hI banA rahA hU~ / paristhitiyoM ke duzcakra evaM chala-bala ke adabhuta prayogoM se bAra-bAra chalA jAkara bhI nirAza nahIM huA, pathabhraSTa nahIM huA; apane sunizcita patha para Aja bhI aDiga hU~, nirantara gatizIla bhI hU~, pahale kI apekSA aba apane ko adhika svAdhIna evaM sazakta anubhava karatA hU~ bhAvanAoM ke nirantara anuzIlana kA hI supariNAma hai, jinhoMne manobala ko kabhI TUTane nahIM diyA aura Atmahita ke lie sadaiva jAgRta rkhaa| yaha saba una bAraha - Atmahita kI prabala preraka ina bAraha bhAvanAoM ke isa anuzIlana ne citta ko aghaTa ghaTanAoM meM ulajhane se bahuta-kucha virakta rakhA, lipta nahIM hone diyaa| pariNAmasvarUpa AtmonmukhI cittavRttiyA~ yahA~-vahA~ na bhaTakakara racanAtmaka kAryoM meM saMlagna rahIM / bAraha bhAvanAoM ke cintana meM saMyogoM kI anityatA, azaraNatA, asAratA Adi kA jo avirala cintana calA; ghaTita ghaTanAoM kA vaicitrya usa cintana kA udAharaNa mAtra banakara raha gayA, citta ko vicalita na kara sakA, adhika caMcala na kara sakA / isaprakAra isa anuzIlana se ghaTanA - vaicitrya ko avicala sahaja jJAtAdRSTAbhAva se dekhate- jAnate rahane kA adbhuta sAmarthya jAgRta huA hai, jisane sahaja AtmazAnti kA mArga prazasta kiyA hai| isakA tAtparya yaha kadApi nahIM ki vartamAna ghaTanAoM ne mere citta ko vibhakta nahIM kiyA hai, Andolita nahIM kiyA hai yA maiM unase pUrNataH alipta
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana rahA hU~; para itanA avazya hai ki unameM pUrNataH lipta bhI nahIM huA aura usa sImA taka Andolita bhI nahIM huA ki jisase merI Atmika zAnti aura racanAtmaka pravRttiyA~ prabhAvita hotiiN| sampUrNa ghaTanAcakra se gaharAI se jur3A huA hone para bhI maiM usase virakta aura alipta rahane meM jitanA bhI saphala ho sakA hU~, mere lie vaha apane Apa meM eka apUrva upalabdhi hai; kyoMki isane mujhameM yaha AtmavizvAsa jAgRta kara diyA hai ki aba meM sAMsArika ulajhanoM se alipta rahane ke apane saMkalpa meM eka sImA taka avazya saphala ho skuuNgaa| ___ bhAI! jIvana kA lagabhaga do-tihAI bhAga to samApta ho hI gayA hai|aagaamii mAsa meM jIvana ke bahumUlya pacAsa varSa pUre karane jA rahA huuN| jIvana ke zeSa eka-tihAI bhAga ko Atmahita aura pUjya gurudevazrI dvArA prApta vItarAgI tattva ko jana-jana taka pahu~cAne meM hI sampUrNataH samarpita kara denA cAhatA huuN| ___ sadbhAgya se aba maiM lagabhaga sabhI pArivArika uttaradAyitvoM se mukta ho gayA hU~; jo zeSa haiM, unase bhI nivRtta hone kI dizA meM zIghratA se bar3ha rahA huuN| aise saubhAgyazAlI loga bahuta kama hote haiM, jinheM gRhasthI kI kIcar3a meM pha~sa jAne para bhI isa umra meM isaprakAra ke avasara upalabdha ho jAte hoN| maiM isa adbhuta apUrva anukUla avasara ko vigata cAlIsa varSa ke Agama aura adhyAtma ke nirantara abhyAsa kA hI pariNAma mAnatA hU~ aura ise sArthaka kara lene ke lie kRtasaMkalpa huuN| bAraha bhAvanAoM ke gahare anuzIlana se utpanna vizuddhi ke avasara para Atmahita ke lie kRtasaMkalpa maiM apane pAThakoM, zrotAoM, mitroM evaM parijanoM se hArdika anurodha karatA hU~ ki ve mujhe apane isa saMkalpa kI pUrti meM sahayoga pradAna kreN| unakA sabase bar3A sahayoga yahI hogA ki ve mujhase Atmahita saMbaMdhI vArtA, tattvacarcA evaM tattvapracAra saMbaMdhI vArtA ke atirikta koI laukika yA sAmAjika carcA na kareM; kyoMki maiM svayaM ke zeSa uttaradAyitvoM ko zIghra pUrNa kara laukika vyavahAroM se pUrNataH nivRtta ho jAnA cAhatA huuN| isIprakAra dhArmika kAryoM ko chor3akara zeSa sAmAjika kAryoM se bhI apane ko alaga hI rakhanA cAhatA huuN|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ merI bhAvanA ina kAryoM meM zeSa samaya aura zakti ko nizzeSa karanA mujhe raMcamAtra bhI abhISTa nahIM hai| __ pUjya gurudevazrI kI sAdhanAbhUmi tIrtharAja sonagar3ha ke prati gahana anurAga bhI merI eka aisI kamajorI hai ki vartamAna sandarbha meM usakI carcA bhI mujhe Andolita kara detI hai| ata: vahA~ ghaTanevAle vartamAna ghaTanAcakra se bhI maiM apane ko pUrNataH alaga rakhanA cAhatA huuN| isameM bhI Apa sabakA sahayoga apekSita hai| lekhana ke bhI sandarbha meM maiM apanI bhAvanA spaSTa kara denA cAhatA huuN| AdhyAtmika viSayoM ke atirikta viSayoM para likhanA bhI merI ruci ke anukUla nahIM hai| ataH patra-patrikAoM, smArikAoM Adi ke lie likhanA bhI mujhase aba saMbhava na hogA; kyoMki aba maiM apanI sampUrNa zakti una AdhyAtmika viSayoM ke lekhana meM lagAnA cAhatA hU~, jo mere cintita viSaya haiM, jina para maiMne varSoM se anuzIlana kiyA hai,cintana-manana kiyA hai; maiM cAhatA hU~ ki ve viSaya samaya rahate lipibaddha ho jaaveN| ___ cAhe paristhitivaza hI sahI, para mere hita kI dRSTi se bAraha bhAvanAoM kA yaha anuzIlana ekadama sahI samaya para huA hai; kyoMki isa anuzIlana ne mujhe sahI samaya para jAgRta kara diyA hai| mujhe vizvAsa hai ki isa anuzIlana ko jo bhI vyakti pavitra hRdaya se par3hegA, manana karegA, cintana karegA, isameM vyakta rahasya ko gaharAI se anubhava karegA; usakI bhI jIvanadhArA parivartita hue binA nahIM rhegii| isa anuzIlana meM adyAvadhi upalabdha bAraha bhAvanA sAhitya meM vyakta sabhI binduoM para gaMbhIra vicAra kiyA gayA hai, sabhI dRSTikoNoM kI susaMgata samIkSA kI gaI hai| pratyeka dRSTikoNa ko tarka kI kasauTI para kasA gayA hai, usakI tarka-saMgata vyAkhyA kI gaI hai| . prathama nibandha meM bAraha bhAvanAoM kA sAmUhika anuzIlana kiyA gayA hai, jisameM bAraha bhAvanAoM ke cintana kI AvazyakatA, upayogitA, mahimA evaM cintana-prakriyA ke kramika vikAsa Adi binduoM ko sparza kiyA gayA hai|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana tatpazcAt bAraha nibandhoM ke mAdhyama se pratyeka bhAvanA kI viSaya-vastu evaM cintana-manana prakriyA ko Avazyaka uddharaNoM ke sAtha sodAharaNa spaSTa kiyA gayA hai| jahA~ AvazyakatA pratIta huI, vahA~ tulanAtmaka adhyayana bhI prastuta kiyA gayA hai| saMsArabhAvanA aura lokabhAvanA kI cintana-prakriyA meM mUlabhUta antara kyA haiM? - isaprakAra kI zaMkAe~ yathAsthAna svayaM prastuta kara unakA samucita samAdhAna prastuta karane kA prayAsa kiyA gayA hai| ___ isa anuzIlana kA sarvAdhika mahattvapUrNa pahalU yaha hai ki isameM bAraha bhAvanAoM kI mUla AtmA AdhyAtmikatA evaM vairAgyabhAvanA paga-paga para prasphuTika huI hai| tarkasaMgata gadya anuzIlana meM buddhipakSa kI pradhAnatA hone se bhAvAtmaka vairAgyabhAvanA ko Thesa pahu~cane kI saMbhAvanA paga-paga para banI rahatI hai hai; tathApi isameM sarvatra yathAsaMbhava sAvadhAnI baratI gaI hai| __padyamaya bAraha bhAvanAoM meM to adhyAtmamaya vairAgyabhAvanA kA taralapravAha sarvatra dRSTigocara hogaa| taralapravAha ko bala dene ke lie punaruktiyoM kA bharapUra prayoga huA hai, para bhAvanA ke prakaraNa meM punarukti doSa nahIM, guNa mAnA gayA hai| __ AcArya jayasena likhate haiM - "bhaavnaagrnthepunruktdossaabhaavtvaadvaa|' - bhAvanAgrantha meM punarukti ko doSa nahIM mAnA jAtA hai|" ina padyamaya bAraha bhAvanAoM ko adhyAtmapremI samAja ne jisa utsAha se apanAyA hai, usakI mujhe kalpanA bhI na thii| 26 janavarI, 1985 ko prakAzita daza hajAra pratiyoM kA prathama saMskaraNa samApta ho gayA hai aura DhAI mAha ke bhItara hI mahAvIra jayantI ke avasara para 3 apraila, 1985 ko daza hajAra pratiyoM kA hI dUsarA saMskaraNa chapAnA par3A hai| isIprakAra abataka isake cAra hajAra se bhI adhika kaiseTa bhI jana-jana taka pahu~ca cuke haiN| kaiseToM ke sandarbha meM eka bAta aura bhI ullekhanIya hai ki janatA unakI eka se aneka pratiyA~ svayaM taiyAra kara letI hai| isa prakAra na jAne ve abataka kitanI mAtrA meM kahA~-kahA~ pahu~ca cuke hoMge - kucha kahA nahIM jA sktaa| 1. paMcAstikAyasaMgraha gAthA 7 ko tAtparyavRtti TIkA
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ merI bhAvanA . isake praNayana meM maiMne AcArya kundakunda aura svAmI kArtikeya se lekara adyAvadhi upalabdha bAraha bhAvanA sAhitya kA bharapUra upayoga kiyA hai| jina granthoM ke uddharaNa yA ullekha yathAsthAna isa kRti meM hue haiM, unake atirikta bhI bahuta-sA sAhitya evaM sAhityakAra aise raha gaye haiM, jinakA bharapUra upayoga mere citta ke parimArjana evaM isa grantha ke praNayana meM huA hai| una sabhI kA maiM cira-kRtajJa huuN| __ isameM merA kucha bhI nahIM hai; jo bhI hai, vaha saba Agama aura paramAgama meM yatra-tatra upalabdha hai; maiMne to pUjya gurudevazrI se prApta AdhyAtmika dRSTi se usakA gaharA adhyayana kara, use isa rUpa meM mAtra vyavasthita hI kara diyA hai| kara kyA diyA, sahaja hI yaha saba ho gayA hai| ___ yaha paramAgama kA prasAda jo bhI hai, jaisA bhI hai; sabhI AtmArthI bandhuoM kI sevA meM sAdara samarpita hai, isa pAvana bhAvanA aura vizvAsa ke sAtha ki sabhI AtmArthI isakA bharapUra upayoga kara nija upayoga ko nija meM hI lagA deMge, nija meM hI jama jAyeMge, nija meM hI rama jAyeMge aura sahajAnanda ke dhAma nija bhagavAna AtmA kI ArAdhanA kara sahajAnanda ko sahaja hI upalabdha kara leNge| isa kRti ke adhyayana se AtmArthI bandhuoM ko yadi Atmahita kI thor3I bhI preraNA milI to mujhe Antarika prasannatA hogI, anyathA mujhe jo lAbha huA hai, merA zrama to utane se hI sArthaka ho gayA hai| ____ yadi koI vizeSajJa bandhu kRti ke pariSkAra ke lie samucita sujhAva deMge to hama unakA sacce hRdaya se svAgata kareMge aura agale saMskaraNa meM unakA yathAsaMbhava upayoga bhI avazya kreNge| isa sampUrNa kRti kA mUla kendra-bindu ekamAtra - 'dhuvadhAma kI ArAdhanA ArAdhanA kA sAra hai'- hI hai| ataH sabhI AtmArthIjana dhruvadhAma nija bhagavAna AtmA kI ArAdhanA meM hI rata hokara ananta atIndriya Ananda ko prApta kareM - isa pAvana bhAvanA ke sAtha virAma letA huuN| ____ - DaoN. hukamacanda bhArilla
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuprekSA : eka anuzIlana maiM dhyeya hU~ zraddheya hU~ maiM jJeya hU~ maiM jJAna huuN| basa eka jJAyakabhAva hU~ maiM maiM svayaM bhagavAna huuN|| isa satya ko pahicAnanA hI bhAvanA kA sAra hai| dhruvadhAma kI ArAdhanA ArAdhanA kA sAra hai // anuprekSA jinAgama kA sarvAdhika carcita viSaya hai| prathamAnuyoga ke to pratyeka grantha meM inakA prasaMgAnusAra varNana hotA hI hai| kintu isa viSaya para svataMtrarUpa se bhI aneka grantha likhe gaye haiN| AcArya kundakunda jaise diggaja AcAryoM ne bhI isa viSaya para svataMtrarUpa se likhanA Avazyaka smjhaa| prathamAnuyoga aura svataMtra granthoM ke atirikta bhI sampUrNa jinAgama meM yathAsthAna isa viSaya para paryApta prakAza DAlA gayA hai| __ jinAgama meM prApta sampUrNa anuprekSA sAhitya ko ekatrita kiyA jAya to eka vizAla sandarbha-grantha taiyAra ho sakatA hai| __ hamAre isa anuzIlana kA uddezya anuprekSA-sAhitya kA parizIlana karanA nahIM hai aura na unakA sandarbha-grantha taiyAra karanA hI hai| hama to jinAgama ke Aloka meM anuprekSAoM ke svarUpa kA vizleSaNAtmaka adhyayana prastuta karanA cAhate haiM, AdhyAtmika jIvana meM inake cintana kI AvazyakatA evaM upayogitA kA tarkasaMgata vizleSaNa karanA cAhate haiN| anuprekSA sAhitya kI pratipAdanazailI kA mUla dRSTikoNa evaM mUla kendrabindu kA anusandhAna hI hamArA abhISTa hai| ____ bAraha prakAra kI hone se anuprekSAoM ko adhikAMzataH 'bAraha bhAvanA' ke nAma se hI jAnA jAtA hai| loka meM sarvAdhika pracalita nAma 'bAraha bhAvanA' hI hai, anuprekSA nAma ko vidvatsamAja ke atirikta bahuta kama loga jAnate haiN|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuprekSA : eka anuzIlana padyamaya bArahabhAvanAoM kA gAnA, gunagunAnA hamArI dharmazIla mAtA-bahinoM kI dinacaryA kA mukhya aMga hai| AdhyAtmika-dhArmika janoM kA yaha sarvAdhika priya mAnasika bhojana hai| 10 jina bAraha bhAvanAoM ko svAmI kArtikeya bhaviyajaNANaMda jaNaNIyo arthAt bhavyajIvoM ke Ananda kI jananI kahate hoM tathA sarvazreSTha AcArya kundakunda jinheM mukti kA sAkSAt kAraNa nirUpita karate hoM; una bAraha bhAvanAoM kA jana-jana kI vastu bana jAnA sahaja hI hai, svAbhAvika hI hai| bAraha bhAvanAoM kA mAhAtmya vyakta karanevAlA AcArya kundakunda kA kathana isaprakAra hai - " kiM palaviyeNa bahuNA je siddhA NaravarA gaye kAle / sinjhihahi je vi bhaviyA tajjANaha tassa mAhappaM // isa viSaya meM adhika pralApa karane se kyA lAbha hai, basa itanA samajhanA ki bhUtakAla meM jitane zreSTha puruSa siddha hue haiM aura bhaviSya meM bhI jo bhavyajIva siddha hoMge - yaha saba ina bAraha bhAvanAoM kA hI mAhAtmya hai / " AcArya padmanandi bhI inheM karmakSaya kA kAraNa batAte haiM - " dvAdazApi sadA cintyA anuprekSA mahAtmabhiH / tadbhAvanA bhavatyeva karmaNAM kSayakAraNam // mahAna puruSoM ko bAraha bhAvanAoM kA sadA hI cintavana karanA cAhie; kyoMki unakI bhAvanA karmoM ke kSaya kA kAraNa hotI hI hai|" bAraha bhAvanAoM ke cintana ke lAbha ginAte hue zubhacandrAcArya likhate haiM - 1. kArtikeyAnuprekSA, gAthA 1 2. vArasa aNuvekkhA, gAthA 90 3. padmanaMdi paMcaviMzatikA, upAsakasaMskAra adhikAra, chanda 42
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana "vidhyAti kaSAyAgni vigalitarAgo vilIyate dhvAntam / unmiSati bodhadIpo hRdi puMsAM bhAvanAbhyAsAt // ina bAraha bhAvanAoM ke abhyAsa se jIvoM kI kaSAyarUpI agni zAnta hojAtI hai, rAga gala jAtA hai, andhakAra vilIna ho jAtA hai aura hRdaya meM jJAnarUpI dIpaka vikasita ho jAtA hai|" paNDita daulatarAmajI chahaDhAlA meM likhate haiM - "muni sakalavratI bar3abhAgI, bhava-bhogana teM vairaagii| vairAgya upAvana mAI, cintai anuprekSA bhAI // ina cintata samasukha jAgai, jimi jvalana pavana ke laagai| jaba hI jiya Atama jAnai, taba hI jiya zivasukha ThAnai // jisaprakAra mA~ putra ko utpanna karatI hai; usI prakAra bAraha bhAvanAe~ vairAgya ko utpanna karanevAlI haiN| yahI kAraNa hai ki sAMsArika bhogoM se atyanta virakta bar3abhAgI (bar3e bhAgyavAna) mahAvratadhArI munirAja bhI inakA cintavana karate haiN| jisaprakAra havA ke lagane se agni prajvalita ho uThatI hai; usIprakAra ina bAraha bhAvanAoM ke cintana se samatArUpI sukha jAgRta ho jAtA hai| jaba yaha jIva apanI AtmA ko jAnatA hai, pahacAnatA hai aura usI meM jama jAtA hai, rama jAtA hai; taba hI atIndriya Ananda ko, paripUrNa dazA mukti ko prApta karatA hai|" ___anuprekSA arthAt cintana, bAra-bAra cintn| kisI viSaya kI gaharAI meM jAne ke lie usake svarUpa kA bAra-bAra vicAra karanA hI cintana hai| yadyapi cintana vastusvarUpa ke nirNaya ke lie kiyA jAtA hai; tathApi yadi viSaya rucikara ho to nirNIta viSaya bhI bAra-bAra cintana kA AdhAra banatA hai| 1. jJAnArNava, bhAvanA adhikAra, chanda 192 2. chahaDhAlA, pA~cavIM DhAla, chanda 1 va 2
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuprekSA : eka anuzIlana cintana dhyAna kA prArambhika rUpa hai| ruci dhyAna kI niyAmaka hone se cintana kI bhI niyAmaka hai| jo viSaya hamArI ruci kA hotA hai, usa para sahaja hI dhyAna jAtA hai, usakA cintana-manana bhI sahaja hI calatA hai| kisI viSaya ko jAnane kI icchA (jijJAsA) bhI cintana ko prerita karatI hai| jijJAsA jitanI prabala hogI; usI ke anupAta meM cintana bhI gambhIra hogaa| ata: cintana zodha-khoja (risarca) kA AdhAra bhI banatA hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki cintana kisI viSaya ko samajhane ke lie bhI hotA hai aura samajhe hue viSaya kA bhii| anuprekSA cintanasvarUpa hone se jJAnAtmaka hai, dhyAnAtmaka nhiiN| anuprekSA aura dhyAna kA antara spaSTa karate hue AcArya akalaMkadeva likhate haiM - ___ "syAdetadanuprekSA'pi dharmadhyAne'ntarbhavatIti prathagAsAmupadezo'narthaka iti; tanna, kiM kAraNam? jnyaanprvRttiviklptvaat|anityaadivissycintnN yadA jJAnaM tadAnuprekSAvyapadezo bhavati, yadA tatraikAgraciMtAniroghastadA dhrmdhyaanm| anuprekSAoM kA dharmadhyAna meM antarbhAva ho jAne se unakA pRthak kathana karanA ucita nahIM hai - yadi koI aisA kahe to usakA kathana ThIka nahIM hai; kyoMki anuprekSAe~ jJAnapravRtti-vikalparUpa haiM / anityAdi viSayoM kA cintana jaba jJAnarUpa hotA hai, taba vaha anuprekSA kahalAtA hai aura jaba anityAdi viSayoM meM citta ekAgra hotA hai, taba dharmadhyAna nAma pAtA hai|" - vairAgyotpAdaka tattvaparaka cintana hI anuprekSA hai| AvazyakatA mAtra cintana kI nahIM, vairAgyotpAdaka cintana kI hai, tattvaparaka cintana kI hai| aisA kaunasA saMjJI (manasahita) prANI hai, jo cintana se rahita ho? para sAmAnyajanoM ke cintana 1. rAjavArtika, adhyAya 9, sUtra 36, vArtika 13
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana kA viSaya prAyaH paMcendriya ke viSaya hI rahate haiM; kaSAyacakra hI unakI cintanadhArA kA niyAmaka hotA hai| 13 viSaya-kaSAya kI pUrti ke lakSya se kiyA gayA cintana anuprekSA nahIM, cintA hai; jo citA se bhI adhika dAhaka hotI hai / kahA bhI hai I - " cintA cetana ko dahe, citA dahe nirjIva / " AvazyakatA cintana aura dhyAna ke prazikSaNa kI nahIM, apitu samyak dizAnirdeza kI hai; kyoMki cintana aura dhyAna to saMjJI prANI ke sahaja svabhAva haiM / cintana kI dhArA aura dhyAna kA dhyeya yadi samyak na ho, spaSTa na ho to cintana aura dhyAna bhavatApanAzaka na hokara bhava-bhava bhaTakAne ke hetu bhI bana sakate haiM; ataH cintana kI dhArA kA niyamana Avazyaka hI nahIM, anivArya hai / cintana kI dhArA kA samyak niyamana hI bAraha bhAvanAoM kA mUla pratipAdya hai| saMyogoM kI kSaNabhaMguratA, vikAroM kI viparItatA, svabhAva kI sAmarthya evaM svabhAva ke Azraya se utpanna paryAyoM kI sukhakaratA aura durlabhatA hI bAraha bhAvanAoM ke pratipAdana kA mUla kendrabindu hai; kyoMki isaprakAra kA cintana hI vairAgyotpAdaka evaM tattvaparaka hone se samyak dizAbodha de sakatA hai| isa dRSTi se yadi hama bAraha bhAvanAoM ke atyadhika pracalita evaM kucha apavAdoM ko chor3akara sarvamAnya krama kA adhyayana kareM to sahaja hI pAyeMge ki unameM Arambha kI chaha bhAvanAe~ vairAgyotpAdaka aura anta kI chaha bhAvanAe~ tattvaparaka haiM; pratyeka ke krama meM bhI eka sahaja vikAsa dRSTigocara hotA hai / isa bAta ko vistAra se samajhane ke lie bAraha bhAvanAoM ke kramika nAma jAnane ke sAtha-sAtha unake svarUpa kA sAmAnya parijJAna bhI Avazyaka hai; ataH vizleSaNAtmaka adhyayana ke pUrva unakA sAmAnya kathana apekSita hai| bAraha bhAvanAoM ke kramAnusAra nAma isaprakAra haiM - 1. anitya 2. azaraNa 3. saMsAra 4. ekatva 5. anyatva 6. azuci 7. Asrava 8. saMvara 9. nirjarA 10. loka 11. bodhidurlabha 12. dharma /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuprekSA : eka anuzIlana saMsArI jIva ke mukhyarUpa se strI- putra, makAna-jAyadAda, rupayA-paisA aura zarIra kA hI saMyoga hai; inameM sarvAdhika najadIka kA saMyogI padArtha zarIra hI hai / anityabhAvanA meM inakI anityatA, azaraNabhAvanA meM inakI azaraNatA tathA saMsArabhAvanA meM inakI duHkharUpatA va niHsAratA kA cintana kiyA jAtA hai / svayaM meM ekatva aura saMyogoM se bhinnatva kA vicAra kramazaH ekatva aura anyatva bhAvanA meM hotA hai| saMyogoM (zarIra) kI malinatA, apavitratA kA cintana hI azucibhAvanA hai| 14 isaprakAra hama dekhate haiM ki ukta bhAvanAoM ke cintana kA viSaya yadyapi saMyoga hI haiM; tathApi cintana kI dhArA kA svarUpa isaprakAra hai ki saMyogoM se virakti ho, anurakti nahIM / ataH ye chaha bhAvanAe~ mukhyarUpa se vairAgyotpAdaka haiN| Asrava, saMvara aura nirjarA to spaSTarUpa se tattvoM ke nAma haiM; ataH inakA cintana sahaja hI tattvaparaka hotA hai / bodhidurlabha aura dharmabhAvanA meM bhI ratnatrayAdi dharmoM kI carcA hone se cintana tattvaparaka hI rahatA hai| lokabhAvanA meM loka kI racanA sambandhI vistAra ko gauNa karake yadi usake svarUpa para vicAra kiyA jAya, to usakA cintana bhI nizcitarUpa se tattvaparaka hI hogA / paNDita daulatarAmajI kRta chahaDhAlA meM samAgata lokabhAvanAsambandhI cintana isa sandarbha meM draSTavya hai, jo isaprakAra hai - "kinahU na karau na dherai ko, SaDdravyamayI na harai ko / so loka mA~hi bina samatA, dukha sahe jIva nita bhramatA // chahadravyoM kA samUha hai svarUpa jisakA aisA yaha loka na to kisI ne banAyA hai, na koI ise dhAraNa kiye hai aura na koI isakA vinAza hI kara sakatA hai / isaprakAra anAdi - ananta svayaMpratiSThita isa loka meM yaha jIva samatA ke binA bhramaNa karatA huA anAdikAla se hI ananta duHkha uThA rahA hai|" 1. chahaDhAlA, pA~cavIM DhAla, chanda 12 -
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana - yaha matArtha kI dRSTi se kiyA gayA tAttvika kathana hI hai| 15 isaprakAra hama dekhate haiM Arambha kI chaha bhAvanAe~ vairAgyotpAdaka evaM anta kI chaha bhAvanAe~ tattvaparaka haiM; parantu ise niyama ke rUpa meM dekhanA ThIka na hogA; kyoMki yaha kathana mukhyatA aura gauNatA kI apekSA se kiyA gayA kathana hI hai / vairAgyotpAdaka cintana se bhAvabhUmi ke sarala ho jAne para - tarala ho jAne para usameM boyA huA tattvacintana kA bIja nirarthaka nahIM jAtA; ugatA hai, bar3hatA hai, phalatA bhI hai aura anta meM pUrNatA ko bhI prApta hotA hai| kaThora - zuSka bhUmi meM boyA gayA bIja nAza ko hI prApta hotA hai| ataH jamIna ko jotane - sIMcane ke zrama ko nirarthaka nahIM mAnA jA sktaa| Arambha kI chaha bhAvanAe~ mukhyarUpa se bhAvabhUmi ko jotane evaM vairAgyarasa se sIMcane kA hI kAma karatI hai; jo ki atyanta Avazyaka hI nahIM, anivArya hai / bAraha bhAvanAoM ke krama meM bhedavijJAna kA kramika vikAsa bhI dRSTigocara hotA hai| yadi Arambha kI chaha bhAvanAe~ parasaMyogoM kI asthiratA, pRthaktA evaM malinatA kA sandeza dekara anAdikAlIna paronmukhatA samApta kara antaronmukha hone ke lie prerita karatI haiM to sAtavIM AsravabhAvanA saMyogAdhInadRSTi se utpanna honevAle saMyogIbhAvoM-mithyAtvAdi vikAroM se virakti utpanna karatI hai; tathA saMvara, nirjarA, loka, bodhidurlabha aura dharma bhAvanAe~ usa nija zuddhAtmatattva ke prati samarpita hone kA mArga prazasta karatI haiM, jisake Azraya se ratnatrayarUpa saMvarAdi nirmala paryAyeM utpanna hotI haiM / AtmArthI mumukSuoM ke lie bAraha bhAvanAoM kA cintana kabhI-kabhI kA nahIM, pratidina kA kArya hai; ata: isa viSaya para vividha dRSTikoNoM se halkAbhArI sabhI prakAra kA cintana huA hai| jahA~ eka ora eka chanda meM bAraha bhAvanAoM kA cintana prastuta kara diyA gayA hai to dUsarI ora inake pratipAdana meM pUre grantha likha diye gaye haiM / 1
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuprekSA : eka anuzIlana AdhyAtmika kavivara paNDita bhAgacandajI ne eka chanda meM bAraha bhAvanAoM kA svarUpa isaprakAra prastuta kiyA hai - "jaga hai anitya tAmaiM sarana na vastu koya; tArauM duHkharAsi bhavavAsa kauM nihArie / eka cit cihna sadA bhinna paradravyani teM; azuci zarIra meM na ApAbuddhi dhArie // rAgAdika bhAva karai karma ko bar3hAvai tAte; saMvarasvarUpa hoya karmabandha DArie / tInaloka mA~hiM jinadharma eka durlabha hai| tArauM jinadharma ko na chinahU visArie // " ukta chanda para eka gaharI dRSTi DAlane para spaSTa pratibhAsita hotA hai ki isameM bAraha bhAvanAoM ke cintana kI mUladhArA pUrNataH samAhita hai| bAraha bhAvanAoM meM samAhita cintanaprakriyA meM jo kramika vikAsa dikhAI detA hai; usameM raMcamAtra bhI kRtrimatA nahIM hai| ___ putra-parivAra, kaMcana-kAminI evaM deha meM rata jagata ko ina saMyogoM kI kSaNabhaMguratA, azaraNatA, asAratA Adi ke parijJAna kI hetubhUta bAraha bhAvanAoM kI cintanaprakriyA apane Apa meM adbhuta hai| ___ anityabhAvanA meM yaha batAyA jAtA hai ki jina saMyogoM meM tU sadA rahanA cAhatA hai; ve kSaNabhaMgura haiM, anitya haiM / putra-parivAra aura kaMcana-kAminI tere sAtha sadA rahanevAle nahIM; yA to ye tujhe chor3akara cala deMge yA phira tU hI jaba maraNa ko prApta hogA, taba ye saba sahaja hI chUTa jaaveNge| - isa bAta ko sunakara yaha rAgI prANI inakI surakSA ke aneka upAya karatA hai| jaba yaha apane maraNAdi ko TAlane ke upAyoM kA vicAra karatA hai, taba azaraNabhAvanA meM yaha batAyA jAtA hai ki viyoga honA saMyogoM kA sahaja
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana svabhAva hai, unheM rokane kA koI upAya nahIM hai| koI aisI davA nahIM, maNimantra-tantra nahIM; jo tujhe yA tere putrAdi ko marane se bacA leN| 17 taba yaha soca sakatA hai ki na sahI ye saMyoga, dUsare saMyoga to mileMge hI; taba ise saMsArabhAvanA ke mAdhyama se samajhAte haiM ki saMyogoM meM kahIM bhI sukha nahIM hai, sabhI saMyoga duHkharUpa hI haiN| taba yaha soca sakatA hai ki mila-julakara saba bhoga leMge, usake uttara meM ekatvabhAvanA meM dRr3ha kiyA jAtA hai ki duHkha mila-bA~Takara nahIM bhoge jA sakate, akele hI bhogane hoNge| isI bAta ko nAsti se anyatvabhAvanA meM dRr3ha kiyA jAtA hai ki koI sAtha nahIM de sakatA / jaba yaha zarIra hI sAtha nahIM detA to strI- putrAdi parivAra to kyA sAtha deMge? azucibhAvanA meM kahate haiM ki jisa deha se tU rAga karatA hai; vaha deha atyanta malina hai, mala-mUtra kA ghara hai| isaprakAra Arambha kI chaha bhAvanAoM meM saMsAra, zarIra aura bhogoM se vairAgya utpanna kiyA jAtA hai; jisase yaha AtmA AtmahitakArI tattvoM ko samajhane ke lie taiyAra hotA hai / ina bhAvanAoM meM dehAdi parapadArthoM se AtmA kI bhinnatA kA jJAna karAke bhedavijJAna kI prathama sIr3hI bhI pAra karA dI jAtI hai / 1 jaba yaha AtmA zarIrAdi parapadArthoM se virakta hokara guNa- paryAyarUpa nijadravya kI sImA meM A jAtA hai, taba AsravabhAvanA meM AtmA meM utpanna mithyAtvAdi kaSAyabhAvoM kA svarUpa samajhAte haiN| yaha batAte haiM ki ye AsravabhAva duHkharUpa haiM, duHkha ke kAraNa haiM, malina haiM; aura bhagavAna AtmA sukhasvarUpa hai, sukha kA kAraNa hai evaM atyanta pavitra hai / isaprakAra AsravoM se bhI dRSTi haTAkara saMvara- nirjarAbhAvanA meM atIndriya Anandamaya saMvara - nirjarA tattvoM kA parijJAna karAte haiM, unheM prApta karane kI preraNA dete haiN| phira lokabhAvanA meM loka kA svarUpa batAkara bodhidurlabhabhAvanA meM yaha batAte haiM ki isa loka meM eka ratnatraya hI durlabha hai; aura saba saMyoga to anantabAra prApta hue, para ratnatraya kI prApti nahIM huI; yadi huI hotI to saMsAra
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuprekSA : eka anuzIlana se pAra ho gaye hote| anta meM dharmabhAvanA meM yaha batAte haiM ki atyanta durlabha ratnatrayarUpa dharma kI ArAdhanA hI isa manuSyabhava kA sAra hai| manuSyabhava kI sArthakatA ekamAtra trikAlI dhruva AtmA ke Azraya se utpanna samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa ratnatrayadharma kA prApti meM hI hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki bAraha bhAvanAoM kI yaha cintanaprakriyA apane Apa meM adbhuta hai, AzcaryakArI hai; kyoMki inameM saMsAra, zarIra aura bhogoM meM lipta jagata ko anantasukhakArI mArga meM pratiSThita karane kA samyak prayoga hai, saphala prayoga hai| yahI kAraNa hai ki bAraha bhAvanAoM kA cintana AtmArthI samAja kA sarvAdhika priya mAnasika dainika bhojana hai| yadyapi ina bAraha bhAvanAoM kA cintana jJAnI-ajJAnI sabhI ke lie samAnarUpa se hitakArI hai, tathApi inakA samyak svarUpa na jAna pAne ke kAraNa ajJAnIjana lAbha ke sthAna para hAni hI adhika uThAyA karate haiN| pahale zarIrAdi saMyogoM ko bhalA jAnakara unase ananta anurAga karate the; para jaba bAraha bhAvanAoM meM nirUpita zarIrAdi saMyogoM kI anityatA; azaraNatA, asAratA, azucitA Adi doSoM ko jAna lete haiM to unase dveSa karane lagate haiN| bAraha bhAvanAoM ke cintana kA saccA phala to vItarAgatA hai, usakI prApti unheM nahIM ho pAtI hai| isa sandarbha meM AcAryakalpa paNDita ToDaramalajI kA nimnAMkita kathana draSTavya hai - "anityAdi ciMtavana se zarIrAdi ko burA jAna, hitakArI na jAna kara unase udAsa honA; usakA nAma anuprekSA (ajJAnI) kahatA hai / so yaha to jaise koI mitra thA, taba usase rAga thA aura pazcAt usake avaguNa dekhakara udAsIna huaa| usIprakAra zarIrAdika se rAga thA, pazcAt anityAdi avaguNa avaloka kara udAsIna huA, parantu aisI udAsInatA to dveSarUpa hai|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana apanA aura zarIrAdika kA jahA~-jaisA svabhAva hai, vaisA pahicAna kara, bhrama ko miTAkara, bhalA jAnakara rAga nahIM karanA aura burA jAnakara dveSa nahIM karanAaisI saccI udAsInatA ke artha yathArtha anityatvAdika kA citavana karanA hI saccI anuprekSA hai|" __ sabhI prANI bAraha bhAvanAoM kA saccA svarUpa samajhakara apanA Atmahita kareM - isake lie pratyeka bhAvanA kA vistRta anuzIlana Avazyaka hai, apekSita hai| ataH sva-para hita ke lie bAraha bhAvanAoM ke pRthak-pRthak anuzIlana ke saMkalpa ke sAtha virAma letA huuN| 1. mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 229 / jJAnI aura ajJAnI NamokAra mantra par3hane se kabhI kisI dharmAtmA kI rakSA karane devatA A gaye the - yaha paurANika AkhyAna satya ho sakatA hai, isameM zaMkA karane kI koI AvazyakatA nahIM hai; para isase yaha niyama kahA~ se siddha hotA hai ki jaba-jaba koI saMkaTa meM par3egA aura vaha NamokAra mantra bolegA, taba-taba devatA AyeMge hI, atizaya hogA hii| zAstroM meM to mAtra jo ghaTA thA, usa ghaTanA kA ullekha hai| usameM yaha kahA~ likhA hai ki aisA karane se aisA hotA hI hai? yaha to isane apanI ora se samajha liyA hai, apanI isa samajha para bhI isako vizvAsa kahA~ hai? hotA to Akulita kyoM hotA, bhayAkrAnta kyoM hotA? jJAnI bhI NamokAra mantra par3ha rahA hai, zAnta bhI hai; para usakI zAnti kA AdhAra NamokAra mantra para yaha bharosA nahIM ki hameM bacAne koI devatA aaveNge| NamokAra mantra to vaha sahaja hI azubhabhAva se tathA AkulatA se bacane ke lie bolatA hai| - kramabaddhaparyAya, pRSTha 100
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ anityabhAvanA bhora kI svarNima chaTA sama kSaNika saba saMyoga haiN| padmapatroM para par3e jalabindu sama saba bhoga haiN| sAndhya dinakara lAlimA sama lAlimA hai bhAla kii| saba para par3I manahUsa chAyA vikaTa kAla karAla kI // 1 // sampUrNa saMyoga sUryodayakAlIna svarNima chaTA ke samAna kSaNabhaMgura haiN| isIprakAra puNyodaya se prApta bhoga bhI kamala ke pattoM para par3e hue jalabinduoM ke samAna kSaNabhaMgura hI haiN| bhAgyazAlI lalATa kI lAlimA bhI sAyaMkAlIna sUrya kI lAlimA ke samAna alpakAla meM hI kAlimA meM badala jAnevAlI hai; kyoMki sabhI saMyogoM para, bhogoM para, paryAyoM para vikarAla kAla kI vikaTa manahUsa chAyA par3I huI hai| aMjulI-jala sama javAnI kSINa hotI jA rhii| pratyeka pala jarjara jarA najadIka AtI jA rahI // kAla kI kAlI ghaTA pratyeka kSaNa ma~DarA rhii| kintu pala-pala viSaya-tRSNA taruNa hotI jA rahI // 2 // yaha unmatta yauvana aMjulI ke jala ke samAna pratipala kSINa hotA jA rahA hai aura deha ko jarjara kara denevAlA bur3hApA nirantara najadIka AtA jA rahA hai| mRtyu kI kAlI ghaTAeM pratyeka kSaNa zira para ma~DarA rahI hai, phira bhI paMcendriya viSayoM kI tRSNA nirantara bar3hatI jA rahI hai, javAna hotI jA rahI hai|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana dukhamayI paryAya kSaNabhaMgura sadA kaise rhe| amara hai dhruva AtamA. vaha mRtyu ko kaise vare // dhuvadhAma se jo vimukha vaha paryAya hI saMsAra hai| dhruvadhAma kI ArAdhanA ArAdhanA kA sAra hai // 3 // yaha duHkhamayI paryAya kSaNabhaMgura hai; ataH sadA kaise raha sakatI hai aura dhruvasvabhAvI amara AtmA mRtyu kA varaNa kaise kara sakatA hai? na to yaha duHkhamaya paryAya hI sadA rahanevAlI hai aura na amara AtmA kabhI maranevAlA hI hai| dhruvadhAma AtmA se vimukha paryAya hI vastutaH saMsAra hai aura dhruvadhAma AtmA kI ArAdhanA hI ArAdhanA kA sAra hai| saMyoga kSaNabhaMgura sabhI para AtamA dhruvadhAma hai| paryAya layadharmA parantu dravya zAzvata dhAma hai // isa satya ko pahicAnanA hI bhAvanA kA sAra hai| dhruvadhAma kI ArAdhanA ArAdhanA kA sAra hai // 4 // saMyoga kSaNabhaMgura hai aura AtmA trikAlI dhruvadhAma hai; paryAya nAzavAna hai aura AtmA zAzvata rahanevAlA hai| isa satya ko pahicAna lenA hI anityabhAvanA kA sAra hai aura trikAlI dhruvadhAma nija bhagavAna AtmA kI ArAdhanA hI vAstavika ArAdhanA hai, ArAdhanA kA sAra hai| bhavatApa kA abhAva bhavatApa kA abhAva to svayaM ke AtmA ke darzana se hotA hai| dUsaroM ke darzana se Aja taka koI bhavamukta nahIM huA aura na kabhI hogaa| bhavatApahArI to para aura paryAya se bhinna nija paramAtmatattva hI hai| usake darzana kA nAma hI samyagdarzana hai, usake parijJAna kA nAma hI samyagjJAna hai aura usakA dhyAna hI samyak cAritra hai| ataH usakA jAnanA, mAnanA aura dhyAna karanA hI bhava kA abhAva karane vAlA hai| - Apa kucha bhI kaho, pRSTha 14
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ anityabhAvanA : eka anuzIlana saMyoga kSaNabhaMgura sabhI para AtamA dhruvadhAma hai / paryAya layadharmA parantu dravya zAzvata dhAma hai // isa satya ko pahicAnanA hI bhAvanA kA sAra hai / dhruvadhAma kI ArAdhanA ArAdhanA kA sAra hai // pratyeka vastu svabhAva se hI nityAnityAtmaka hai| nityAnityAtmaka vastu kA asaMyogI dravyAMza nitya evaM saMyogI paryAyAMza anitya hotA hai| anityabhAvanA meM saMyogI paryAyAMza ke sambandha meM hI cintana kiyA jAtA hai| paryAyoM ke sarvAGgasvarUpa para vivecanAtmaka cintana yA vizleSaNAtmaka vicAra karanA anityabhAvanA nahIM hai; apitu paryAyoM kI asthiratA, kSaNabhaMguratA kA vairAgyaparaka cintana hI anityabhAvanA kA mukhya abhISTa hai; kyoMki Atmahita ke liesaMyogI paryAyoM para dRSTi kendrita karanA upayogI nahIM; apitu una para se dRSTi haTAnA Avazyaka hai, dRSTi ko paryAyoM para se haTAkara svabhAvasanmukha karanA Avazyaka hai| mamatva para aura paryAyoM se pRthak dravyasvabhAva kA parijJAna na hone se anAdikAla se isa AtmA ne para aura paryAyoM meM hI ekatva sthApita kara rakhA hai, kara rakhA hai, unhIM ko sarvasva mAna rakhA hai, unhIM para dRSTi kendrita kara rakhI hai; pariNAmasvarUpa anantaduHkhI hai| duHkha dUra karane ke lie nirantara prayatnazIla rahane para bhI duHkha dUra nahIM hote; kyoMki isakA puruSArtha hI ulTI dizA meM gatizIla rahatA hai| jina saMyIgoM yA paryAyoM meM isane apanatva aura mamatva sthApita kara rakhA hai, unheM yaha sthAI rakhanA cAhatA hai; usI dizA meM satata prayatnazIla bhI rahatA
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 23 hai; kintu ve to svabhAva se hI kSaNabhaMgura haiM, vinAzIka haiM; ataH unakA sthAI rahanA to asaMbhava hI hai| yahI kAraNa hai ki usakA yaha prayatna bAlU meM se tela nikAlane jaisA hI nirarthaka siddha hotA hai| zrama se thakAvaTa evaM bArabAra asaphalatA se khinnatA bar3hatI hai| pariNAmasvarUpa nirantara AkulatAvyAkulatA bar3hatI hI rahatI hai| ananta asaphalatAoM ke bAvajUda bhI yaha ajJAnI AtmA usI dizA meM prayatnazIla rahatA hai; kyoMki sukhaprApti kA saccA mArga to prApta huA nahIM aura duHkha bhI sahA jAtA nahIM; ataH jo bhI sUjhatA hai, vahI karatA rahatA hai| ___ yaha sampUrNa sthiti saMyogoM va paryAyoM ke pariNamanazIla svabhAva ke samyak jJAna-zraddhAna na hone se hI bana rahI hai; ata: anityabhAvanA meM saMyogoM va paryAyoM kI anityatA-kSaNabhaMguratA kA cintana kiyA jAtA hai| isa saMdarbha meM AcAryakalpa paNDita ToDaramalajI kA nimnAMkita kathana draSTavya hai - "tathA isa saMsArI ke eka yaha upAya hai ki svayaM ko jaisA zraddhAna hai; usI prakAra padArthoM ko pariNamita karanA cAhatA hai| yadi ve pariNamita hoM to isakA zraddhAna saccA ho jAye; parantu anAdinidhana vastue~ bhinna-bhinna apanI maryAdAsahita pariNamita hotI haiM, koI kisI ke AdhIna nahIM hai, koI kisI ke pariNamita karAne se pariNamita nahIM hotiiN| unheM pariNamita karAnA cAhe, vaha koI upAya nahIM hai, vaha to mithyAdarzana hI hai| to saccA upAya kyA hai? jaisA padArthoM kA svarUpa hai, vaisA zraddhAna ho jAya to sarvaduHkha dUra ho jaaye| jisaprakAra koI mohita hokara murde ko jIvita mAne yA jilAnA cAhe to Apa hI duHkhI hotA hai| tathA use murdA mAnanA aura yaha jilAne se jiyegA nahIM - aisA mAnanA so hI usa duHkha ke dUra hone kA upAya hai| usIprakAra mithyAdRSTi hokara padArthoM ko anyathA mAne, anyathA pariNamita karanA cAhe to Apa hI duHkhI hotA hai| tathA unheM yathArtha mAnanA aura yaha pariNamita karAne se anyathA pariNamita nahIM hoMge - aisA mAnanA so hI
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ anityabhAvanA : eka anuzIlana usa duHkha ke dUra hone kA upAya hai| bhramajanita duHkha kA upAya bhrama dUra karanA hI hai / so bhrama dUra hone se samyak zraddhAna hotA hai, vahI satya upAya jAnanA / " / 24 yahA~ eka prazna saMbhava hai ki anityabhAvanA kA cintana to mukhyarUpa se samyagdRSTi jJAniyoM ko hotA hai, munirAjoM ke bhI hotA hai; to kyA ve bhI saMyogoM aura paryAyoM kI kSaNabhaMguratA se anajAna hote haiM ? nahIM; ve saMyogoM aura paryAyoM kI kSaNabhaMguratA se bhalI-bhA~ti paricita hote haiN| ajJAnajanya AkulatA - vyAkulatA to ajJAniyoM ko hI hotI hai, samyagdRSTi jJAniyoM ko nahIM; kintu pUrNa vItarAgatA ke abhAva meM deva - zAstra - guru, ziSya, mAtA-pitA, strI- putrAdi va dehAdi saMyogoM tathA zubharAga, viziSTa kSayopazamajJAnAdi paryAyoM meM rAgAtmaka vikalpa yathAsambhava bhUmikAnusAra samyagjJAniyoM ke bhI pAye jAte haiM, iSTa saMyogoM ke viyoga meM unakA bhI citta asthira ho jAtA hai / citta kI sthiratA ke lie ve bhI saMyogoM va paryAyoM kI kSaNabhaMguratA kA bAra-bAra vicAra karate haiM, cintana karate haiM / unakA yaha cintana AmnAyasvAdhyAyarUpa hI samajhanA caahie|. cAritramoha ke tIvra udaya meM rAmacandrajI jaise samyagdRSTi dhIra-vIra mahApuruSa kA citta bhI Akula-vyAkula ho uThA thA / lakSmaNa kI mRta deha ko bhI chaha mAha taka Dhote rahanA tathA sItA ke viyoga meM pazu-pakSiyoM evaM vRkSa-latAoM se bhI samAcAra pUchate phiranA kyA sAdhAraNa vyAkulatA kA pariNAma ho sakatA hai ? phira bhI vaha AkulatA ajJAnajanya nahIM thI, rAgajanya hI thI / ajJAnajanya vyAkulatA dUra karane ke sAtha-sAtha rAga-dveSajanya vyAkulatA dUra karane ke lie bhI saMyogoM aura paryAyoM kI asthiratA - kSaNabhaMguratA kA cintana nirantara Avazyaka hai / yahI kAraNa hai ki anityAdi bhAvanAoM kA cintana jJAnI - ajJAnI, saMyamI asaMyamiyoM sabhI ko upayogI hai, Avazyaka hai, sukhakara hai, zAntidAyaka hai, parama amRta hai| 1.. mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 52 - y
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana gautamabuddha ke pAsa koI vRddha mahilA apane ikalaute mRta putra ko lekara phuNcii| unase use jIvita kara dene kA Agraha karane lagI, anurodha karane lagI, vilakha - vilakha kara rote hue prArthanA karane lagI / bahuta samajhAne para bhI jaba usane apanA Agraha nahIM chor3A to mahAtmA buddha ne usase kahA 7 25 "usa ghara se eka muTThI tila lekara Ao, jisa ghara meM Aja taka kisI kI mRtyu na huI ho|'' usa ghara kI talAza meM avivekI vRddhA binA vicAre hI daur3a par3I; para gharaghara cakkara kATane para bhI use aisA koI ghara na milA, jisameM kisI kI mRtyu na huI ho / milatA bhI kaise; kyoMki jagata meM aisA ghara honA saMbhava hI nahIM hai / saMsaraNa (parivartana) kA nAma hI to saMsAra hai / jagata kA svarUpa hI parivartanazIla hai| antatogatvA thakakara vaha punaH buddha ke pAsa pahu~cI aura apanI asaphalatA batAI to buddha kahane lage - "mRtyu eka anivArya tathya hai, use kisI bhI prakAra TAlA nahIM jA sktaa| use sahaja bhAva meM svIkAra kara lene meM hI zAnti hai, Ananda hai / satya ko svIkAra karanA hI sanmArga hai / " anityabhAvanA meM bhI vastu ke isI pakSa ko ubhArA jAtA hai, isI satya se paricita karAyA jAtA hai, isI tathya ko aneka yuktiyoM se ujAgara kiyA jAtA hai, udAharaNoM se samajhAyA jAtA hai| " rAjA rANA chatrapati, hAthina ke asavAra / maranA sabako eka dina apanI-apanI bAra // " " anityabhAvanA sambandhI ukta chanda meM bhI isI tathya ko ujAgara kiyA gayA hai / 1. paMDita bhUdharadAsajI kRta bAraha bhAvanA
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 anityabhAvanA : eka anuzIlana __dhyAna rakhane kI bAta yaha hai ki isa chanda meM to asamAnajAtIya paryAyarUpa ekakSetrAvagAhI zarIra kI nazvaratA kA hI bhAna karAyA gayA hai; para paM. daulatarAmajI ne to isa sImA ko aura bhI vistRta kara diyA hai| ve likhate haiM - "jovana gRha godhana nArI, haya gaya jana AjJAkArI / indriya bhoga china thAI, suradhanu capalA capalAI // javAnI, ghara, gAya-bhaiMsa, strI, ghor3A, hAthI, AjJAkArI sevaka, indriyoM ke bhoga - ye sabhI vastue~ bijalI ke samAna caMcala aura indradhanuSa ke samAna kSaNasthAI haiN|" niSkarSa ke rUpa meM kahA jA sakatA hai ki - "jaM kicivi uppaNNaM tassa viNAso havei niyameNa / pariNAmasarUveNa vi Na ya kiMci vi sAsayaM asthi // jammaM maraNeNa samaM, saMpajai jovaNaM jarA sahiyaM / lacchI viNAsa sahiyA, iya savvaM bhaMguraM muNaha // jo kucha bhI utpanna huA hai, usakA niyama se .nAza hogA; kyoMki pariNAmasvarUpa se to kucha bhI nitya nahIM hai| janma maraNa se, yauvana bur3hApe se evaM lakSmI vinAza se sahita hI utpanna hotI hai| isaprakAra sabhI vastuoM ko kSaNabhaMgura jaano|" anityabhAvanAsambandhI ukta kathanoM meM yadyapi saMyogI padArthoM evaM paryAyoM kI kSaNabhaMguratA kA hI jJAna karAyA gayA hai; tathApi prayojana unase virakti utpanna karanA hai, dRSTi ko vahA~ se haTAkara svabhAvasanmukha le jAnA hai| yahI kAraNa hai ki anityabhAvanA meM jahA~ eka ora paryAyoM kI anityatA kI carcA kI jAtI hai to dUsarI ora dravyasvabhAva kI nityatA kA jJAna bhI karAyA jAtA hai| 1. chahaDhAlA; paMcama DhAla, chanda 3 2. kArtikeyAnuprekSA, gAthA 4 va 5
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 27 isa dRSTi se anityabhAvanA sambandhI nimnAMkita chanda draSTavya haiM - dravyarUpa kari sarva thira, parajaya thira hai kauna ? dravyadRSTi ApA lakho, parajaya naya kari gauna // dravyadRSTi se vastu thira, paryaya athira nihAra / tAse yoga-viyoga meM, harSa-viSAda nivAra // ukta chandoM meM vastu ke dravyAMza aura paryAyAMza - donoM kI hI carcA kI gaI hai| isameM batAyA gayA hai ki dravyadRSTi se sabhI vastue~ sthira haiM aura paryAyadRSTi se koI bhI vastu sthira nahIM hai| ___ yadyapi donoM hI chandoM kI vastusvarUpa kA pratipAdana karanevAlI prathama paMktiyoM meM eka hI bAta kahI gaI hai; tathApi preraNA denevAlI dvitIya paMktiyoM meM bhinna-bhinna prakAra se preraNA dI gaI hai| prathama chanda meM kSaNasthAI paryAya kI anityatA ko gauNa karake nitya sthAI nija zuddhAtmadravya para dRSTi kendrita karane kI preraNA dI gaI hai aura dUsare chanda meM paryAyoM ke saMyoga-viyoga meM harSa-viSAda nahIM karane kI bAta kahI gaI hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki anityabhAvanA kI cintanaprakriyA kA mUla prayojana iSTa-aniSTa paryAyoM ke saMyoga-viyoga meM harSa-viSAda na karake samatAbhAva dhAraNa karane ke lie dRSTi ko para aura paryAyoM para se haTAkara dravyasvabhAva para kendrita karanA hai; kyoMki samatAbhAva kI prApti kA ekamAtra upAya vRtti kA svabhAvasanmukha honA hI hai| ___ anityabhAvanA sambandhI cintana karate hue bhI yadi samatAbhAva jAgRta nahIM hotA hai to samajhanA cAhie ki hamArI tatsasambandhI cintanaprakriyA samyak nahIM hai, kahIM koI gar3abar3I avazya hai / anityAdi bhAvanAoM kA cintana karate samaya jaisA sAmyabhAva hamArI mukhamudrA evaM hAva-bhAvoM meM parilakSita honA cAhie, 1. paNDita jayacandajI chAbar3A kRta bAraha bhAvanA 2. paNDita dIpacandajI kRta bAraha bhAvanA
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ anityabhAvanA : eka anuzIlana vaisA bahuta kama dekhane meM AtA hai; apitu cintita citta evaM vicalita mukhamudrA yahI batAte haiM ki saMyogoM ke anivArya viyoga evaM paryAyoM ke sunizcita pralaya ke cintana se hama aura adhika Akula-vyAkula ho uThe haiN| jaba anityatA Atmavastu kA paryAyagata svabhAva hai to vaha du:khakara kaise ho sakatI hai / tatsambandhI vicAra-cintana bhI AkulatA kA utpAdaka nahIM ho sktaa| yadi svabhAva aura usakA cintana-vicAra bhI AkulatA utpanna kareMge to phira sukha aura zAnti kA koI upAya hI zeSa na rahegA; kyoMki sukha aura zAnti prApta karane kA ekamAtra upAya to vastusvabhAva kA samyak jJAna-zraddhAna hI hai| _vastutaH bAta yaha hai ki paryAyagata svabhAva ke cintana kI dizA aura prakriyA samyak na hone se hI yaha saba gar3abar3I hotI hai; ata: isa dizA meM vistRta dizAbodha kI atyanta AvazyakatA hai| __ paryAyoM kI parivartanazIlatA vastu kA paryAyagata svabhAva hone se AtmArthI ke lie hitakara hI hai; kyoMki yadi paryAyeM parivartanazIla nahIM hotI to phira saMsAraparyAya kA abhAva hokara mokSaparyAya prakaTa hone ke lie avakAza bhI nahIM rhtaa| anantasukharUpa mokSa-avasthA sarvasaMyogoM ke abhAvarUpa hI hotI hai| yadi saMyoga asthAI na hokara sthAI hote to phira mokSa kaise hotA? ata: saMyogoM kI vinAzIkatA bhI AtmA ke hita meM hI hai| parivartana kA svarUpa bhI to hamAre pakSa meM hI hai| anantaduHkharUpasaMsAra kA abhAva hokara anantasukhasvarUpa mokSa to prakaTa hotA hai; para mokSa kA abhAva hokara phira saMsAra-avasthA prakaTa nahIM hotii| anantaduHkha vinAzIka hai aura anantasukha avinAzI haiN| - isase acchI bAta aura kyA ho sakatI thI? paryAyoM aura saMyogoM ko sthira rakhane kA vikalpa nirarthaka to hai hI, avicAritaramaNIya bhI hai| yadi laukikadRSTi se vicAra kareM, taba bhI mRtyu eka zAsvata satya hai, jabaki amaratA eka kAlpanika ur3Ana ke atirikta kucha nahIM
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAraha bhAvanA : eka anuzIlana hai; kyoMki bhUtakAla meM hue agaNita vIroM meM se Aja koI bhI to dikhAI nahIM detaa| yadi kisI ko sazarIra amaratA prApta huI hotI to ve Aja hamAre bIca avazya hote| kahA bhI hai - kahA~ gaye cakrI jina jItA bharatakhaNDa sArA, kahA~ gaye ve rAma ru lachamana jina rAvaNa maaraa| kahA~ kRSNa rukmaNi satabhAmA aru saMpati sagarI, kahA~ gaye ve raMgamahala aru suvarana kI nagarI // nahIM rahe ve lobhI kaurava jUjha mare rana meM, gaye rAja taja pANDava vana ko agni lagI tana meM / mohanIMda se uTha re cetana tujhe jagAvana ko, ho dayAla upadeza kareM guru bAraha bhAvana ko // 29 jinake viyoga kI kalpanA meM Apa itane Akula-vyAkula ho rahe haiM, sukhI hone ke lie jinheM Apa amara banAnA cAhate haiM; una saMyogoM aura paryAyoM ke amara ho jAne para Apako kina-kina samasyAoM kA sAmanA karanA hogA- kabhI isakA bhI vicAra kiyA hai Apane ? nahIM; to jarA kalpanA kIjie ki Apa svayaM sazarIra amara ho gaye haiM / aba ApakI mRtyu kabhI bhI nahIM hogii| Apake sAmane hI Apake putra, pautra, prapautra Adi aneka pIr3hiyA~ paidA hoMgI aura kAla-gAla meM samAtI jAveMgI aura Apako apanI A~khoM se yaha saba dekhate rahanA hogaa| sAthI saMgI, mitra Adi sabhI cale jAveMge, patnI bhii| saba kucha nayA hogA, mAtra Apa hI eka prAcInatama purAtatvIya cetana sAmagrI ke rUpa meM upalabdha rheNge| cir3iyAghara meM na sahI, kisI mandira meM hI sahI; para Apako adbhuta alabhya darzanIya vastu banakara rahanA hogA / - aisA amaratA kI Apane kalpanA bhI na kI hogI, para Apa hI batAiye ki isase atirikta aura kyA ho sakatA hai ? 1. kavivara maMgatarAmajI kRta bAraha bhAvanA, chanda 1 -
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ anityabhAvanA : eka anuzIlana zAyada Apako yaha amaratA pasanda na Ave aura Apa maranA cAheM, para dhyAna rahe amara loga marate nahIM hai; aba to anantakAla taka Apako isIprakAra rahanA hogA / 30 Apa yaha bhI soca sakate haiM ki hama hI kyoM, hamAre sabhI sAthI, iSTamitra, putra- parivAra sabhI amara hoMge, phira to akelApana nahIM khaTakegA aura na putra-parivAra ko apanI A~khoM se maratA hI dekhanA hogA; saba-kucha Aja jaisA hI rhegaa| para yadi aisA huA to samasyA aura bhI adhika ulajha jAyegI; kyoMki phira koI maregA nahIM - yaha bAta to ThIka, para utpAdana to cAlU rahegA hI; kyoMki ApakI kalpanA amaratA kI hai, ajanmA kI nahIM / isa sthiti meM bhIr3a bar3hatI hI jAvegI / janasaMkhyA kI nirantara vRddhi ke isa yuga meM isakI bhayAvahatA para prakAza DAlane kI vizeSa AvazyakatA nahIM hai / yadi Apa kaheM ki hama amaratA ke samAna ajanmA kI kalpanA bhI kreNge| yadyapi Apa apane kalpanAloka meM vicarane ke lie pUrNa svataMtra haiM, tathApi isase bhI koI samAdhAna nikalanevAlA nahIM hai; kyoMki phira to saba yoM kA yoM hI thama jAyagA, vikAsa ekadama avaruddha ho jAvegA / jarA aura pIche ko caleM to yadi Apake bApa-dAdoM ne aisI amaratA prApta kara lI hotI to Apake Ane kI sambhAvanA hI nahIM rahatI / vastusvarUpa ke viruddha kalpanAloka meM vicaraNa karane para bahuta dUra jAkara bhI kucha hAtha laganevAlA nahIM hai, sukha-zAnti prApta honevAlI nahIM hai; ataH bhalA isI meM hai ki hama paryAyoM kI nazvaratA ko sahI rUpa meM samajheM, use sahajabhAva se svIkAra kreN| sukha-zAnti prApta karane kA eka mAtra yahI upAya hai / saMyogoM aura paryAyoM kI anityatA ko jaba hama apanI mithyA mAnyatAoM aura rAga-dveSa ke cazme se dekhate haiM to vaha duHkhakara pratIta hotI hai, yadi samyagjJAna ke Aloka meM dekheM to vastu kA svabhAva hone se zAnti aura
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 31 sukhotpAdaka hI pratIta hoNgii| doSa hamArI dRSTi meM hai aura use hama khoja rahe haiM loka meM / SadravyarUpI loka to apane pariNamanasvabhAva meM pUrNa vyavasthita hai; ataH parivartana loka meM nahIM, apanI dRSTi meM karanA hai; kintu jagatajana jagata ko apane rAga-dveSAtmaka dRSTikoNa se dekhate haiM aura tadanusAra hI use pariNamita karanA cAhate haiN| ulTI gaMgA bahAne ke isa duSprayatna meM hamane anantakAla bitAyA hai aura ananta duHkha bhI uThAye haiN| aba samaya A gayA hai ki hama vastu ke pariNamanasvabhAva ko sahajabhAva se svIkAra kareM; saMyogoM kI kSaNabhaMguratA kA Apatti ke rUpa meM nahIM, sampatti ke rUpa meM prasannacitta se svAgata kareM; saMyoga-viyogoM meM sahaja samatAbhAva rakheM, saMyogoM ko milAne-haTAne ke nirarthaka vikalpoM se yathAsaMbhava virata raheM; apanI dRSTi ko pariNamanazIla saMyogoM aura paryAyoM se haTAkara apariNAmI dravyasvabhAva kI ora le jAveM; kyoMki anityabhAvanA ke samyak cintana kA yahI supariNAma hai| sabhI AtmArthIjana jagata kI kSaNabhaMguratA ko pahicAnakara svabhAvasanmukha hoM - isa pavitra bhAvanA ke sAtha virAma letA huuN| AtmAnubhUti kyA hai? sunakara nahIM, par3hakara nahIM; AtmA ko pratyakSa anubhUtipUrvaka sAkSAt jAnanA hI AtmajJAna hai aura isIprakAra jAnate rahanA hI AtmadhyAna hai| isaprakAra kA AtmajJAna samyagjJAna hai aura isIprakAra AtmadhyAna samyakcAritra hai| jaba aisA AtmajJAna aura AtmadhyAna hotA hai to usI samaya AtmapratIti bhI sahaja ho jAtI hai, AtmA meM apanApana bhI sahaja A AtA hai, atIndriya Ananda kA vedana bhI usIsamaya hotA hai, sabakucha eka sAtha hI utpanna hotA hai aura sabakA milAkara ekanAma AtmAnubhUti hai| - AtmA hI zaraNa hai, pRSTha 221
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ azaraNabhAvanA chidramaya ho nAva Dagamaga cala rahI majhadhAra meM / durbhAgya se jo par3a gaI durdaiva ke adhikAra meM // taba zaraNa hogA kauna jaba nAvika DubA de dhAra meN| saMyoga saba azaraNa zaraNa koI nahIM saMsAra meM // 1 // eka to chedavAlI nAva ho, majhadhAra meM baha rahI ho aura vaha bhI durbhAgya se durdaiva ke adhikAra meM par3a gaI ho; tathA jaba nAvika hI use ma~jhadhAra meM DubAne ko taiyAra ho to phira use kauna bacA sakatA hai? ata: yaha acchI taraha samajha lenA cAhie ki sabhI saMyoga azaraNa haiM, isa saMsAra meM koI bhI zaraNa nahIM hai| jindagI ika pala kabhI koI bar3hA nahIM paaygaa| rasa rasAyana suta subhaTa koI bacA nahIM pAyagA // satyArtha hai basa bAta yaha kucha bhI kaho vyavahAra meN| jIvana-maraNa azaraNa zaraNa koI nahIM saMsAra meM // 2 // yaha jIvana jabataka hai, tabataka hI hai; isakA eka pala bhI koI bar3hA nahIM sakatA; jaba mauta A jAyagI to na to rasa-rasAyana hI bacA pAyeMge aura na suta (putra), na subhaTa athavA na subhaTa-suta / vyavahAra se kucha bhI kaho, para satya bAta to yahI hai ki jIvana-maraNa azaraNa hai, saMsAra meM koI bhI zaraNa nahIM hai|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana nija AtmA nizcaya-zaraNa vyavahAra se paramAtamA / jo khojatA para kI zaraNa vaha AtamA bahirAtamA // dhruvadhAma se jo vimukha vaha paryAya hI saMsAra hai| dhruvadhAma kI ArAdhanA ArAdhanA kA sAra hai // 3 // nizcaya se vicAra karo to eka apanA AtmA hI zaraNa hai, para vyavahAra se paMcaparameSThI ko bhI zaraNa kahA jAtA hai| inheM chor3akara jo anya kI zaraNa khojatA hai, anya kI zaraNa meM jAtA hai; vaha AtmA bahirAtmA hai, mUr3ha hai, mithyAdRSTi hai| dhruvadhAma se vimukha paryAya hI vastutaH saMsAra hai aura dhruvadhAma kI ArAdhanA hI ArAdhanA kA sAra hai| saMyoga haiM azaraNa sabhI nija AtamA dhruvadhAma hai| paryAya vyayadharmA parantu dravya zAzvata dhAma hai // isa satya ko pahicAnanA hI bhAvanA kA sAra hai| dhruvadhAma kI ArAdhanA ArAdhanA kA sAra hai // 4 // sabhI saMyoga azaraNa haiM aura dhruvadhAma nija AtmA hI paramazaraNa hai| paryAya kA svabhAva hI nAzavAna hai, kintu dravya avinAzI hai| isa satya ko pahicAnanA hI azaraNabhAvanA kA sAra hai aura dhruvadhAma nija bhagavAna AtmA kI ArAdhanA hI vAstavika ArAdhanA hai, ArAdhanA kA sAra hai| dehadevala meM virAjamAna bhagavAna AtmA ko jAno NaviehiM jaM NavijjaI jhAijjai jhAiehiM annvryN| thutvaMtehiM thuNijjai dehatthaM kiM pi taM munnh|| - mokSapAhur3a, gAthA 103 he bhavyajIvoM! jinako sArI duniyA namaskAra karatI hai, ve bhI jinako namaskAra kareM; jinakI sArI duniyA stuti karatI hai, ve bhI jinakI stuti kareM evaM jinakA sArI duniyA dhyAna karatI hai, ve bhI jinakA dhyAna kareM - aise isa dehadevala meM virAjamAna bhagavAna AtmA ko jaano|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ azaraNabhAvanA : eka anuzIlana jindagI ika pala kabhI koI bar3hA nahIM pAyagA / rasa rasAyana suta subhaTa koI bacA nahIM pAyagA // satyArtha hai basa bAta yaha kucha bhI kaho vyavahAra meM / jIvana-maraNa azaraNa zaraNa koI nahIM saMsAra meM // "sabhI prakAra ke saMyoga aura paryAyeM adhruva haiM, anitya haiM, kSaNabhaMgura haiM; tathA dravyasvabhAva dhruva hai, nitya hai, cirasthAI hai; ata: bhalA isI meM hai ki hama isa zAzvata satya ko sahajabhAva se svIkAra kara leM tathA para aura paryAyoM se dRSTi haTAkara svabhAvasanmukha hoM / " - yadyapi isaprakAra ke cintana ke mAdhyama se anityabhAvanA meM dRSTi ko para aura paryAyoM se haTAkara svabhAvasanmukha hone ke lie bharapUra preraNA dI jAtI hai; tathApi ajJAnI ko ajJAnavaza tathA kadAcit jJAnI ko bhI rAgavaza saMyogoM aura paryAyoM ko sthira karane kI vikalpataraMgeM uThA hI karatI haiN| una nirarthaka vikalpataraMgoM ke zamana ke lie hI azaraNabhAvanA kA cintana kiyA jAtA hai| azaraNabhAvanA meM aneka yuktiyoM aura udAharaNoM ke mAdhyama se yaha spaSTa kiyA jAtA hai ki yathAsamaya svayaM vighaTita honevAle saMyogoM evaM paryAyoM kI surakSA sambhava nahIM hai, unakA vighaTana anivArya hai; kyoMki unakI yaha sahaja pariNati hI hai| saMyogoM aura paryAyoM kI surakSA meM kie gaye agaNita prayatnoM meM se Aja taka kisI kA eka bhI prayatna saphala nahIM huA hai aura na kabhI bhaviSya meM bhI saphala hogA; ataH ina nirarthaka prayAsoM meM ulajhanA ThIka nahIM hai / saMyogI padArthoM meM zarIra eka aisA saMyogI padArtha hai, jisakI surakSA sambandhI vikalpataraMgeM citta ko sarvAdhika Andolita karatI haiN| isa nazvara deha
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana kI surakSA ke vikalpa meM prANI kyA-kyA nahIM karate? aneka prakAra kI auSadhiyoM kA sevana karate haiM, kudevoM kI ArAdhanA karate haiM, maMtroM kI sAdhanA karate haiM, taMtroM kA prayoga karate haiM, suddar3ha gar3ha banavAte haiM, cikitsakoM kI zaraNa meM jAte haiM, mAMtrikoM-tAMtrikoM ke cakkara kATate haiM, caturaMgI senA taiyAra karavAte haiM; para jaba kAla A jAtA hai to ye saba-kucha kAma nahIM aate| antatogatvA isa nazvara deha ko chor3anA hI par3atA hai| deha kA viyoga hI maraNa hai, vaha anivArya hai; kyoMki koI zaraNa nahIM hai| basa, yahI azaraNa hai; isakA cintana hI mukhyataH azaraNa bhAvanA hai| jaisAki nimnAMkita chandoM se spaSTa hai - "dala-bala deI-devatA, mAta-pitA parivAra / maratI biriyA~ jIva ko, koI na rAkhanahAra // isa jIva ko maraNakAla A jAne para senA kI zakti, devI-devatA, mAtApitA aura parivArajana koI bhI nahIM bacA sktaa| sura-asura khagAdhipa jete, maga jyoM harikAla dale te / maNi-maMtra-taMtra bahu hoI, marate na bacAvai koI // jisaprakAra zera mRgoM ko nirdayatApUrvaka masala DAlatA hai; usIprakAra devatA, asura evaM vidyAdhara Adi jitane bhI zaktizAlI jIva haiM, ve sabhI kAla (yamarAja) dvArA masala diye jAte haiM / yadyapi loka meM maNi, maMtra-taMtra bahuta hote haiM; para marate samaya koI bhI nahIM bacA pAtA hai|" bAraha bhAvanA sambandhI ukta chandoM meM mukhyarUpa se yahI bhAva spaSTa kiyA gayA hai| isI bAta ko nimnAMkita chanda meM aura bhI adhika spaSTa kiyA gayA hai - "kAlasiMha ne mRgacetana ko gherA bhavavana meN| nahIM bacAvanahArA koI yoM samajhoM mana meM / 1. kavivara bhUdharadAsa kRta bAraha bhAvanA 2. paNDita daulatarAma kRta chahaDhAlA; paMcama DhAla, chanda 4
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 maMtra taMtra senA dhana sampatti rAjapATa chUTai / vaza nahIM calatA kAlaluTerA kAyanagari lUTe || cakraratana haladhara-sA bhAI kAma nahIM AyA / . eka tIra ke lagata kRSNa kI vinaza gaI kAyA // deva-dharma-guru zaraNa jagata meM aura nahIM koI / bhrama se phirai bhaTakatA cetana yU~ hI Umara khoI // azaraNabhAvanA : eka anuzIlana kAlarUpI siMha ne jIvarUpI mRga ko isa saMsArarUpI vana meM ghera liyA hai / isa jIvarUpI mRga ko kAlarUpI zera se bacAnevAlA koI nahIM hai - yaha bAta acchI taraha samajha lenI caahie| jaba kAlarUpI luTerA kAyArUpI nagara lUTatA hai, taba kisI kA vaza nahIM calatA; maMtra-taMtra saba rakhe raha jAte haiM, senA khar3I dekhatI raha jAtI hai aura rAja-pATa tathA dhana-sampatti saba chUTa jAtI hai| cakraratna aura baladeva jaisA bhAI bhI kAma nahIM AyA aura zrIkRSNa kI kAyA eka tIra ke lagane mAtra se naSTa ho gii| ata: isa jagata meM eka mAtra deva, guru evaM dharma hI paramazaraNa hai aura koI nahIM / zaraNa kI khoja meM isa jIva ne sampUrNa umra bhrama se bhaTakate hue vyartha meM hI kho dI hai| sarvAdhika sampatti aura zakti se sampanna manuSyoM meM cakravartI hotA hai aura devoM meM indr| AcArya kundakunda donoM kA udAharaNa dete hue samajhAte haiM ki jaba navanidhiyoM evaM caudaharatnoM kA dhanI cakravartI evaM vajradhArI indra bhI surakSita nahIM to sAdhAraNa jagatajana kI kyA bAta kareM? unakA kathana mUlataH isaprakAra hai : - " saggo have hi duggaM bhiccA devA ya paharaNaM vajaM / airAvaNo gaiMdo iMdassa Na vijade saraNaM // NavaNihi caudaharayaNaM haya mattagaiMda cakkesassa Na saraNaM pecchaMto kahiye cAuraMgabalaM / kAle // 1. kavivara maMgatarAya kRta bAraha bhAvanA, chanda 6 evaM 7 2. vArasa aNuvekkhA ( dvAdazAnuprekSA), gAthA 9 evaM 10
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 37 svarga jisakA kilA hai, deva jisake bhRtya haiM, vajra jisakA hathiyAra hai, airAvata hAthI jisakA vAhana hai - aise indra ko bhI koI zaraNa nahIM hai| isIprakAra kAla ke A jAne para nava nidhiyA~, caudaha ratna, caMcala ghor3e aura madonmatta hAthI tathA susajjita caturaMga senA bhI cakravartI ko zaraNa nahIM de pAte; taba sAdhAraNajana ko kauna zaraNa de ? ___ tAtparya yaha hai jisake pAsa surakSA ke itane aura isaprakAra ke sAdhana haiM, jaba use bhI samaya Ane para deha chor3anI hI par3atI hai, taba sAmAnyajana kI kyA visAta hai?" isaprakAra hama dekhate haiM ki azaraNabhAvanA meM saMyogoM aura paryAyoM kI kSaNabhaMguratA kA, azaraNatA kA gaharAI se bodha karAyA jAtA hai| ___ yahA~ eka prazna saMbhava hai ki paryAyoM kI kSaNabhaMguratA kA bodha to anityabhAvanA ke cintana meM bahuta gaharAI se karA diyA gayA thaa| isa azaraNabhAvanA meM kyA naI bAta hai ? anityabhAvanA aura azaraNabhAvanA meM mUlabhUta antara kyA hai ? anityabhAvanA meM saMyogoM aura paryAyoM ke anityasvabhAva kA cintana hotA hai aura azaraNabhAvanA meM unake hI azaraNasvabhAva kA cintana kiyA jAtA hai| anityatA ke samAna azaraNatA bhI vastu kA svabhAva hai| jisaprakAra anityasvabhAva ke kAraNa pratyeka vastu pariNamanazIla hai, nitya pariNamana karatI hai; usIprakAra azaraNasvabhAva ke kAraNa kisI vastu ko apane pariNamana ke lie para kI zaraNa meM jAne kI AvazyakatA nahIM hai| para kI zaraNa kI AvazyakatA parataMtratA kI sUcaka hai, jabaki pratyeka vastu pUrNata: svataMtra hai| __ azaraNa kA artha hai ashaay| jise para kI sahAyatA kI - zaraNa kI AvazyakatA nahIM; vastutaH vahI asahAya hai, azaraNa hai| AcArya pUjyapAda ne isI artha meM kevalajJAna ko asahAya jJAna kahA hai| jisa jJAna ko padArthoM ke jAnane meM indriya, Aloka Adi kisI kI bhI sahAyatA kI AvazyakatA nahIM hotI, use asahAya jJAna yA kevalajJAna kahate haiN| 1. sarvArthasiddhi; adhyAya 1, sUtra 9 ko TIkA
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 azaraNabhAvanA : eka anuzIlana azaraNabhAvanA ko asahAyabhAvanA nAma se bhI kahA gayA hai| eka prAcIna guTakA meM kisI ajJAta lekhaka kI likhI eka bAraha bhAvanA milI hai, jisameM anitya aura azaraNabhAvanA kA svarUpa isaprakAra diyA gayA hai - "karamayoga pudgala milani, thAvara jaMgama deh| inako Ti samujhe nahIM, athira bhAvanA eh|| guna parakhe sattA lakhai, daravadRSTi tthhraay| parasahAya mAne nahIM, yahai bhAva ashaay|| karmodaya ke yoga se prApta sthUla deha evaM anya saMyogoM ko sthira nahIM samajhanA hI anityabhAvanA hai| ___ apane guNoM ko pahacAne, sattA ko dekhe - anubhava kare, dravyadRSTi ke viSaya meM sthira ho jAve; eka dravya dUsare dravya kI sahAyatA nahIM kara sakatA - yaha svIkAra kare - yahI bhAva azaraNa bhAvanA hai|" ukta chandoM meM sarvAdhika mahattvapUrNa bAta yaha hai ki inameM bAraha bhAvanAoM kA cintana na karake unako paribhASita kiyA gayA hai, unakA svarUpa samajhAyA gayA hai| jaise prathama chanda kA antima pada hai-'athira bhAvanA eh'| aisA hI prayoga prAyaH pratyeka chanda meM pAyA jAtA hai| ___ ukta dRSTi se yadi azaraNabhAvanA sambandhI chanda ke antima pada para dhyAna .. deM to vahA~ kahA gayA hai ki 'yahai bhAva asahAya'-yaha asahAya bhAvanA hai| 'bhAvanA' ke sthAna para 'bhAva' zabda kA prayoga chandAnurodha se huA hai| isaprakAra ke prayoga anya bhAvanA sambandhI chandoM meM bhI hue haiN| jaise anityabhAvanA ko athirabhAvanA aura saMsArabhAvanA ko jagatabhAvanA kahA gayA hai-ye sabhI prayoga chandAnurodhavaza hI hue haiN| ___ azaraNa ahastakSepa kA sUcaka hai| kisI bhI dravya ke pariNamana meM kisI anya dravya kA raMcamAtra bhI hastakSepa nahIM cltaa| koI vyakti kitanA hI zaktizAlI kyoM na ho, vaha anya dravya ke pariNamana meM hastakSepa nahIM kara sktaa| 1. bAraha bhAvanA saMgraha, pRSTha 26
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 39 vastu kI isa svabhAvagata vizeSatA kA citraNa evaM paryAyoM ke svataMtra kramaniyamita pariNamana kA cintana hI azaraNabhAvanA kA mUla hai| nimittoM kI akiMcitkaratA kA sazakta digdarzana hI azaraNabhAvanA kA AdhAra hai| koI bacA nahIM sakatA' kA artha aura kyA ho sakatA hai ? __ anityabhAvanA kA kendrabindu hai-'maranA sabako eka dina, apanIapanI bAra' aura azaraNabhAvanA kahatI hai ki - 'marateM na bacAve koI'-yahI ina donoM meM mUlabhUta antara hai| yadyapi anitya aura azaraNabhAvanA sambandhI upalabdha cintana meM deha ke viyogarUpa maraNa kI hI carcA adhika hai; tathApi inakI viSayavastu mRtyu kI anivAryatA taka hI sImita nahIM hai, apitu unakA vistAra asIma hai; kyoMki unakI sImA meM sabhI prakAra ke saMyogoM tathA paryAyoM kI asthiratA evaM azaraNatA A jAtI hai| mRtyu sambandhI adhika carcA kA hetu jagatajana kI mRtyu ke prati atyadhika saMvedanazIlatA hI hai| jagatajana mRtyu ke prati jitane saMvedanazIla dekhe jAte haiM, utane kisI anya parivartana ke prati nhiiN| ___ saMvedanazIla binduoM ko sparza kara AcAryadeva hameM jAgRta karanA cAhate haiN| marmasthala para kI gaI coTa niSphala nahIM jaatii| yahI kAraNa hai ki karuNAsAgara santa mRtyu kI anivAryatA evaM azaraNatA sambandhI marma-bhedI satya ko mArmika DhaMga se prastuta kara kalpanAloka meM vicarane kI vRtti ko jhakajhora kara tor3a denA cAhate haiN| prayatna karake dekheM, zAyada baca jAyeM, koI bacA leisaprakAra kI saMzayAtmaka vRtti ko yA isIprakAra ke rAgAtmaka vikalpoM ko jar3amUla se ukhAr3a pheMkane kI cintanAtmaka vRtti hI azaraNabhAvanA hai| anitya yA azaraNa bhAvanA ke sandarbha meM mRtyu kI anivAryatA aura azaraNatA kI carcA samasta saMyogoM aura paryAyoM ke viyoga kI anivAryatA evaM azaraNatA ke pratinidhi ke rUpa meM hI samajhanA caahie| azaraNabhAvanA sambandhI ukta vizleSaNa ke sandarbha meM eka prazna yaha bhI prastuta kiyA jA sakatA hai ki azaraNabhAvanA meM azaraNa hI nahIM,zaraNa bhI batAye gaye haiM; ata: yaha kahanA ki 'koI zaraNa nahIM hai' - kyA artha rakhatA hai ?
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 azaraNabhAvanA : eka anuzIlana ukta kathana kI puSTi meM nimnAMkita chanda prastuta kie jA sakate haiM - "zuddhAtama aru paMca guru, jaga meM saranau doy| moha udaya jiya ke vRthA, Ana kalpanA hoy|| isa jagata meM apanA zuddhAtmA aura paMcaparameSThI - ye do hI zaraNa haiN| phira bhI isa jIva ke mohodaya ke kAraNa vyartha anya kalpanAe~ huA karatI haiN| zaraNa na jiya ko jagata meM, sura-nara-khagapati saar| nizcaya zuddhAtama zaraNa, parameSThI vyvhaar|| jIva ko jagata meM na to manuSya kI zaraNa prApta hotI hai, na devatAoM kI aura na vidyAdharoM kii| nizcaya se to ekamAtra apane zuddhAtmA kI hI zaraNa hai aura vyavahAra se paMcaparameSThI bhI zaraNabhUta kahe jAte haiN|" ___ yadyapi sthUladRSTi se dekhane para aisA bhrama ho jAnA asaMbhava nahIM hai, tathApi gaharAI se vicAra karane para yaha atyanta spaSTa pratIta hotA hai ki sabhI saMyoga aura paryAyeM azaraNa hI haiM; kyoMki nizcitakramAnusAra svasamaya meM honevAle saMyogoM ke viyoga evaM paryAyoM ke vyaya ko rokane meM paMcaparameSThI aura zuddhAtmA bhI to samartha nahIM hai, zaraNa nahIM hai; ataH saMyoga aura paryAyeM to azaraNa hI haiN| ___ yadi aisA hai to phira jinavANI meM nizcaya se zuddhAtmA ko aura vyavahAra se paMcaparameSThI yA ratnatrayadharma ko zaraNa kyoM kahA hai ? inheM zaraNa kahanekA tAtparya yaha kadApi nahIM hai ki ye tujhe marane se bacA leMge yA saMyogoM ke viyogoM ko roka deMge yA paryAyoM ke pariNamana ko avaruddha kara deMge yA jagata ko terI icchAnusAra pariNamita kara deNge| __ vastu kA pariNamana (saMyoga-viyogarUpa) to jaba jaisA honA hai, vaisA hI hogA; usameM to kisI bhI prakAra kA koI parivartana kisI ke bhI dvArA sambhava nahIM hai, na zuddhAtmA ke dvArA aura na paMcaparameSThI dvArA hii| hA~, yaha bAta avazya hai ki parivartana karane ke saMkalpa-vikalpoM meM ulajhe Akula-vyAkula prANI 1. paNDita jayacandrajI chAbar3A kRta bAraha bhAvanA, chanda 2 2. paNDita dIpacandajI kRta bAraha bhAvanA, chanda 2
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 41 yadi zuddhAtmA yA paMcaparameSThI kA Azraya leM, to tatsambandhI AkulatAvyAkulatA se mukta avazya ho sakate haiN| zuddhAtmA aura paMcaparameSThI kI zaraNa kA mAtra yahI Azaya hai, isase adhika aura kucha nhiiN| donoM bAteM atyanta spaSTarUpa se bhinna-bhinna haiM - (1) mRtyu se bacane ke lie zaraNa khojane kI baat| (2) AkulatA-vyAkulatA se bacakara sukhI hone ke lie zaraNa khojane kI baat| ___ zuddhAtmA aura paMcaparameSThI - donoM meM mRtyu se bacane ke lie koI zaraNa nahIM hai; kintu AkulatA-vyAkulatA se bacakara sukhI rahane ke lie zuddhAtmA aura paMcaparameSThI hI zaraNa haiN| ___ isaprakAra hama dekhate haiM ki azaraNabhAvanA meM jinheM azaraNa batAyA gayA hai, ve janama-maraNa Adi saMyoga to pUrNataH azaraNa hI haiM; ata: azaraNabhAvanA pUrNataH azaraNasvarUpa hI hai, zaraNa aura azaraNa ke mizraNarUpa nhiiN| ukta spaSTIkaraNa ke sambandha meM eka prazna sahajarUpa se upasthita hotA hai ki yadi azaraNabhAvanA azaraNarUpa hI hai, to phira usameM zaraNa kI carcA hI kyoM kI gaI ? isa anAvazyaka carcA se vyartha ke bhrama khar3e ho jAte haiN| bhAI! yaha carcA anAvazyaka nahIM, atyanta Avazyaka hai| Agama meM anAvazyaka carcAyeM nahIM kI jaatiiN| usameM jo bhI carcA hotI hai, usakA apanA eka vizeSa prayojana hotA hai| hameM usa prayojana ko samajhane kA prayatna karanA caahie| azaraNabhAvanA kA mUla prayojana saMyogoM aura paryAyoM kI azaraNatA kA jJAna karAkara dRSTi ko vahA~ se haTAkara svabhAvasanmukha le jAnA hai| isI prayojana kI siddhi ke lie saMyogoM aura paryAyoM ko azaraNa batAyA jAtA hai aura isI prayojana kI siddhi ke lie zuddhAtmA aura paMcaparameSThI ko zaraNabhUta yA paramazaraNa batAyA jAtA hai|
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 azaraNabhAvanA : eka anuzIlana antara mAtra itanA hai ki saMyogoM aura paryAyoM kI azaraNatA, dRSTi ko una para haTAne ke lie batAI jAtI hai aura zuddhAtmA ko zaraNabhUta, dRSTi ko usa para kendrita karane kI preraNA dene ke lie batAyA jAtA hai| azaraNabhAvanA meM akelI azaraNatA kI carcA apanA prayojana siddha karane meM asamartha hone se adhUrI hI rahatI; kyoMki saMyogoM aura paryAyoM ke azaraNa batAye jAne para dRSTi ko vahA~ se haTAne kI preraNA to milatI; parantu paramazaraNabhUta zuddhAtmA ke bhAna binA, zuddhAtmA ko zaraNabhUta batAye binA dRSTi jamatI kahA~? yahI kAraNa hai ki dRSTi ke viSayabhUta zuddhAtmA ko zaraNa batAnA Avazyaka samajhA gyaa| niSkarSa ke rUpa meM kahA jA sakatA hai ki azaraNabhAvanA meM saMyogoM aura paryAyoM kI azaraNatA kI carcA ko pUrNatA pradAna karanevAlI hone se zuddhAtmA kI carcA anAvazyaka nahIM, apitu paramAvazyaka hai| zuddhAtmA aura paMcaparamaSThI ke atirikta dharma ko bhI zaraNa kahA jAtA hai| ratnakaraNDazrAvakAcAra vacanikA meM paNDita sadAsukhadAsajI likhate haiM : "isa saMsAra meM eka samyagjJAna zaraNa hai, samyagdarzana zaraNa hai, samyakcAritra zaraNa hai aura samyaktapa-saMyama zaraNa hai| ina cAra ArAdhanA binA anantAnantakAla meM koI zaraNa nahIM hai tathA uttamakSamAdika daza dharma pratyakSa isa loka meM samasta kleza, duHkha, maraNa, apamAna, hAni se rakSA karanevAle haiN|" jJAna ke ghanapiNDa, Ananda ke kanda, paramazaraNabhUta nijaparamAtmatattva se aparicita prANI prAptaparyAya aura saMyogoM meM hI tanmaya haiM / ve paryAyoM ke parivartana aura saMyogoM ke vighaTana se nirantara Akula-vyAkula ho rahe haiN| vyAkulatA se bacane ke lie yadyapi ve nirantara prayatnazIla rahe haiM - zaraNa khojate rahe haiM; tathApi sthiti vahIM kI vahIM rhii| rahanA hI thI; kyoMki svayaM maraNazIla azaraNasvabhAvI paryAyoM aura saMyogoM ko zaraNa kauna de, kaise de, kyoM de ? 1. ratnakaraNDazrAvakAcAra, pRSTha 400
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana isa samasyA kA nidAna hI yaha azaraNabhAvanA hai; jisameM isa tathya kA cintana kiyA jAtA hai, bAra-bAra vicAra kiyA jAtA hai ki maraNa jinakA svabhAva hai, unheM kauna bacAve? azaraNa jinakA svabhAva hai, unheM kauna zaraNa de ? 43 unakA vighaTana to anivArya hai - isa satya kI svIkRti meM hI zAnti hai, Ananda hai / yadi zAnti aura Ananda kI cAha hai to Ananda ke dhAma aura zAnti ke sAgara AtmasvabhAva meM samA jAo, vahI paramazaraNa hai| AtmasvabhAva kI ArAdhanArUpa dharma bhI zaraNa hai, usake pratipAdaka deva - guru - zAstra bhI zaraNa haiM / ina sabakI zaraNa meM jAne se paryAyoM aura saMyogoM kA vighaTana to na miTa sakegA, para tajjanya AkulatA aura azAnti avazya miTa jAvegI / azaraNabhAvanA kA sarvAMga svarUpa spaSTa karanevAlI vRhadravyasaMgraha kI nimnAMkita paMktiyA~ bhI draSTavya haiM - 46 'athAzaraNAnuprekSA kathyate - nizcayaratnatrayapariNataM svazuddhAtmadravyaM tadbahiraMgasahakArikAraNabhUtaM paJcaparameSThyArAdhanazca zaraNaM, tasmAdvahirbhUtA ye devendracakravarttisubhaTakoTibhaTaputrAdicetanA: giridurgabhUvivaramaNimantrAjJAprasAdauSadhAdayaH punaracetanAstadubhayAtmakA mizrAzca maraNakAlAdau mahATavyAM vyAghragRhItamRgabAlasyeva mahAsamudre potacyuta pakSiNa iva zaraNaM na bhavantIti vijJeyam / tadvijJAya bhogakAMkSArUpanidAnabandhAdinirAlambane svasaMvittisamutpannasukhAmRtasAlambane svazuddhAtmanyevAlambanaM kRtvA bhAvanAM karoti / yAdRzaM zaraNabhUtamAtmAnaM bhAvayati tAdRzameva sarvakAlazaraNabhUtaM zaraNAgatavajrapaJjarasadRzaM nijazuddhAtmAnaM prApnoti / ityazaraNAnuprekSA vyAkhyAtA / " aba azaraNabhAvanA kahate haiM nizcayaratnatrayapariNata nijazuddhAtmadravya aura usake bahiraMga sahakArI kAraNabhUta paMcaparameSThI kI ArAdhanA zaraNa hai / inake atirikta indra, cakravartI, koTibhaTa subhaTa putrAdi cetana padArtha; parvata, kilA, guphA, maNi, maMtra, AjJA, mahala, auSadhi Adi acetana padArtha tathA donoM ke sammilitarUpa mizra padArtha - ye saba maraNa Adi ke samaya meM mahA-aTavI 1. vRhadravyasaMgraha, pRSTha 120, gAthA 35 kI TIkA -
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 | azaraNabhAvanA : eka anuzIlana meM vyAghra dvArA pakar3e gaye hiraNazAvaka kI bhA~ti athavA mahAsAgara meM jahAja se cyuta pakSI kI bhA~ti zaraNa nahIM hote haiM-aisA jAnanA caahie| yaha jAnakara bhogoM kI vAMchArUpa nidAnabandhAdi kA avalambana na lekara svasaMvedana se utpanna sukhAmRta ke dhAraka zuddhAtmA kA avalambana lenA hI zreyaskara hai, zaraNa hai| jo isaprakAra kI zuddhAtmA kA zaraNa grahaNa karatA hai, vaha zuddhAtmA kI zaraNa meM usIprakAra surakSita ho jAtA hai, jisaprakAra vajra ke piMjare meM mRgAdi vyAghrAdi se surakSita rahate haiN| isaprakAra azaraNa bhAvanA kA vyAkhyAna samApta huaa|" sabhI AtmArthIjana nijasvabhAva kI zaraNa grahaNa kara anantasukhI hoM - isa pAvana bhAvanA ke sAtha virAma letA huuN| Aja nahIM to kala AtmAnubhavI satpuruSoM ke samparka meM Akara zuddhAtmatattva ke pratipAdaka zAstroM ko par3hakara AtmA kI carcA-vArtA karanA alaga bAta hai aura zuddhAtmA kA anubhava karanA alg| adhikAMza jagata to gatAnugatika hI hotA hai| jo jisaprakAra ke vAtAvaraNa meM rahatA hai, usIprakAra kI bAteM karane lagatA hai, vyavahAra karane lagatA hai; parantu vastu kI gaharAI taka bahuta kama loga pahu~ca pAte haiN| adhikAMza to hA~ meM hA~ milAnevAle aura Upara se vAha-vAha karanevAle hI hote haiN| jo loga tattva kI gaharAI taka pahu~ca jAte haiM, unheM to paramatattva kI prApti ho hI jAtI hai; kintu jo apanI sthUla buddhi ke kAraNa paramatattva ko prApta nahIM kara pAte haiM, unheM bhI itanA lAbha to hotA hI hai ki ve jagata ke vAsanAmaya kaSAyamaya viSAkta vAtAvaraNa se to bahuta-kucha bace rahate haiM, unakA jIvana sahaja sAtvika banA rahatA hai, pariNAmoM meM bhI nirmalatA banI rahatI hai| tathApi yadi acchI honahAra ho to kAla pAkara unakA bhI puruSArtha jAgRta ho jAtA hai aura Aja nahIM to kala ve bhI nijatattva taka pahu~ca hI jAte haiN| - satya kI khoja, pRSTha 205 -
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsArabhAvanA dukhamaya nirarthaka malina jo sampUrNataH nissAra hai| jagajAlamaya gati cAra meM saMsaraNa hI saMsAra hai / bhramarogavaza bhava-bhava bhramaNa saMsAra kA AdhAra hai| saMyogajA civRttiyA~ hI vastutaH saMsAra hai // 1 // saMyogoM ke lakSya se AtmA meM utpanna honevAlI du:khamaya, nirarthaka, malina aura sampUrNataH nissAra cidvRttiyA~ (vikArI bhAva) hI vAstavika saMsAra hai; jagajAlamaya caturgatibhramaNa ko bhI saMsAra kahA jAtA hai| bhramaroga (mithyAtvaajJAna) ke vaza hokara bhava-bhava meM paribhramaNa hI saMsAra kA mUla AdhAra hai| saMyoga hoM anukUla phira bhI sukha nahIM saMsAra meN| saMyoga ko saMsAra meM sukha kaheM basa vyavahAra meM // dukha-dvanda haiM civRttiyA~ saMyoga hI jagaphanda hai| nija AtamA basa eka hI Ananda kA rasakanda hai // 2 // anukUla saMyogoM kI prApti hone para bhI saMsAra meM sukha kI prApti sambhava nahIM hai| anukUla saMyogoM kI prApti ko sukha mAtra vyavahAra se hI kahA jAtA hai| vAstava meM to sabhI saMyoga saMsAra ke phanda hI haiM, phande meM phaMsAnevAle hI haiM aura mAnasika dvandvarUpa civRttiyA~ bhI duHkharUpa hI haiM / Ananda kA rasakanda to ekamAtra apanA AtmA hI hai, zeSa saba to daMda-phaMda hI haiN|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 saMsArabhAvanA : eka anuzIlana maMthana kare dina-rAta jala ghRta hAtha meM Ave nahIM / raja - reta pele rAta-dina para tela jyoM pAve nahIM // sadbhAgya bina jyoM saMpadA milatI nahIM vyApAra meM / nija AtamA ke bhAna bina tyoM sukha nahIM saMsAra meM // 3 // jisaprakAra jala kA maMthana cAhe rAta-dina hI kyoM na kareM, para usameM se ghI kI prApti sambhava nahIM hai; isIprakAra reta ko rAta-dina hI kyoM na peleM, para usameM se tela kA nikalanA sambhava nahIM hai tathA jisaprakAra sadbhAgya ke binA vyApAra meM sampatti kI prApti saMbhava nahIM hai / usIprakAra nija AtmA ko jAne binA saMsAra meM sukha kI prApti sambhava nahIM hai| 0 yaha eka aisA mahAsatya hai; jisake jAne binA saMsAra se virakti aura Atmasanmukha dRSTi honA saMbhava nahIM hai| saMsAra hai paryAya meM nija AtamA dhruvadhAma hai / saMsAra saMkaTamaya parantu AtamA sukhadhAma hai // sukhadhAma se jo vimukha vaha paryAya hI saMsAra hai / dhruvadhAma kI ArAdhanA ArAdhanA kA sAra hai // 4 // saMsAra to mAtra adhruva paryAya meM hai, nija dhruvadhAma AtmA meM nahIM hai| yadyapi saMsAra saMkaTamaya hai; tathApi AtmA to sukha kA dhAma hI hai| isa sukha ke dhAma AtmA se jo paryAya vimukha hai, vahI paryAya vastutaH saMsAra hai aura dhruvadhAma nija bhagavAna AtmA kI ArAdhanA hI ArAdhanA kA sAra hai| dharma kA Arambha bhI AtmAnubhUti se hI hotA hai aura pUrNatA bhI isI kI pUrNatA meN| isase pare dharma kI kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| AtmAnubhUti hI Atmadharma hai| sAdhaka ke lie ekamAtra yahI iSTa hai| ise prApta karanA hI sAdhaka kA mUla prayojana hai| maiM kauna hU~, pRSTha 10 -
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsArabhAvanA : eka anuzIlana saMsAra hai paryAya meM, nija AtamA dhruvadhAma hai| saMsAra saMkaTamaya parantu AtamA sukhadhAma hai|| sukhadhAma se jo vimukha vaha paryAya hI saMsAra hai| dhruvadhAma kI ArAdhanA ArAdhanA kA sAra hai // "apanI-apanI sunizcita bhavitavyatAnusAra pratisamaya honevAle saMyogoM ke viyoga evaM paryAyoM ke pariNamana ko rokane yA svecchAnusAra pariNamAne meM koI bhI samartha nahIM hai; kyoMki sabhI saMyoga aura paryAyeM anitya haiM, azaraNa haiN|" - yaha bAta anitya aura azaraNabhAvanA ke anuzIlana se atyanta spaSTa ho jAne para bhI vastu ke samyak svarUpa se aparicita ajJAnI ko ajJAnavaza tathA samyakajJAnI ko bhI kadAcit rAgavaza isaprakAra kI vikalpataraMgeM utpanna ho sakatI haiM yA hone lagatI haiM ki bhale hI saMyogoM ko sthAI rUpa pradAna na kiyA jA sake; para jabataka ve haiM, tabataka to unase sukha prApta hogA hI tathA jo naye saMyoga prApta hoMge, unameM bhI kucha sukhakara ho hI sakate haiN| ___ - isaprakAra kI kalpanAoM meM ulajhe rahane se unakA upayoga saMyogoM para se haTatA nahIM hai, haTakara svabhAvasanmukha hotA nahIM hai| ___ - isa sthiti se ubharane ke lie kI jAnevAlI cintana-prakriyA kA nAma saMsArabhAvanA hai| saMsArabhAvanA meM yaha cintana kiyA jAtA hai ki saMyogoM meM sukha nahIM hai, saMyogoM meM sukha kI kalpanA hI duHkha kA mUla hai| "dAma binA nirdhana dukhI, tRSNAvaza dhanavAna / kahu~ na sukha saMsAra meM, saba jaga dekhyo chAna // " 1. kavivara bhUdharadAsa kRta bAraha bhAvanA
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 saMsArabhAvanA : eka anuzIlana ukta chanda meM isI tathya ko sazaktarUpa se ujAgara kiyA gayA hai ki sampUrNa jagata ko chAna mArA, para saMyogoM meM kahIM sukha dikhAI nahIM diyaa| yadi nirdhana dhana ke abhAva meM duHkhI haiM to dhanavAna bhI kahA~ sukhI haiM? ve bhI to tRSNAvaza hokara duHkhI hI dikhAI dete haiN| ___ saMsaraNa hI saMsAra hai aura caturgati-paribhramaNa kA nAma hI saMsaraNa hai| jinAgama meM sarvatra caturgati ke duHkhoM kA hI varNana hai / jainasamAja meM sarvAdhika par3he jAnevAle kavivara paMDita daulatarAmajI kRta sarala, sarasa, subodha grantha chahaDhAlA kA to Arambha hI caturgati-varNana se hotA hai; usakI to pahalI DhAla meM hI caturgati ke duHkhoM kA vistAra se nirUpaNa kiyA gayA hai, jo ki mUlataH paThanIya hai| ukta chahaDhAlA kI paMcama DhAla meM samAgata saMsArabhAvanA sambandhI chanda isaprakAra hai - "cahu~gati dukha jIva bhare haiM, parivartana paMca kare haiN| saba vidhi saMsAra asArA, yAmaiM sukha nAhiM lgaaraa|| cAroM gatiyA~ duHkhI jIvoM se hI bharI par3I haiN| tAtparya yaha hai ki paMcaparAvartanoM ke mAdhyama se caturgati meM bhramaNa karanevAle sabhI jIva duHkhI hI haiM, cAroM gatiyoM meM kahIM bhI sukha nahIM hai| yaha caturgati-bhramaNa rUpa saMsAra sarvaprakAra se asAra hai; isameM raMcamAtra bhI sukha nahIM hai, sAra nahIM hai|" pratikUla saMyogoM ko dUrakara evaM anukUla saMyogoM ko milAkara sukhI hone kI dizA meM kiye gaye kisI ke bhI prayatna na to Ajataka saphala hue haiM aura na kabhI hoMge; ataH saMyogoM para se dRSTi haTA lene meM hI sAra hai, zeSa saba saMsAra hai| sukha kI lAlasA se saMyogoM kI ora dekhanevAle jagata ko isa bAta kA vicAra karanA, cintana karanA, maMthana karanA atyanta Avazyaka hai ki jina saMyogoM ke lie tU itanA lAlAyita ho rahA hai, jinheM juTAne ke lie sabakucha
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAraha bhAvanA : eka anuzIlana bhUlakara jamIna-AsamAna eka kara rahA hai; unameM sukha hai bhI yA nahIM, unake mila jAne para sukha prApta hogA bhI yA nahIM? 49 kahIM aisA na ho ki sampUrNa jIvana unake juTAne meM hI bIta jAve aura ve juTa hI na pAveM; kyoMki ina saMyogoM kA juTAnA meMDhakoM ke tolane jaisA duSkara kArya hai; tarAjU para eka rakho to do uchalakara nIce kUda par3ate haiN| jabataka eka saMyoga juTatA hai, tabataka dUsarA bikhara jAtA hai| jaba dA~ta hote haiM, taba cane nahIM milate haiM; jaba cane milate haiM, tabataka dA~ta gira cuke hote haiN| jinameM patthara pacAne kI tAkata hai; unheM ghI-dUdha nahIM milatA, rUkhI roTiyA~ khAnI par3atI haiM aura jinheM saba-kucha upalabdha hai; unakA ghI, zakkara, namaka, tela saba banda hai; mU~ga kI dAla ke pAnI para jIvana calatA hai| ve cAheM to ghI-dUdha meM dinabhara DUbe raha sakate haiM, para unake sAmane hI atithi mAla ur3Ate haiM aura ve phIkI cAya pIte dekhate rahate haiM / kadAcit puNyayoga se saba saMyoga juTa bhI jAveM to bhI kyA sukha prApta ho jAvegA ? - - isa para Apa kaha sakate haiM ki isakA patA to tabhI calegA, jaba sabhI anukUla saMyoga juTa jAveMge ? nahIM, bhAI ! isa pratIkSA meM samaya gavA~nA samajhadArI nahIM hai / isaprakAra ke saMyoga Aja jinheM upalabdha haiM, unheM hI dekhakara sahI nirNaya para pahu~ca jAnA caahie| yaha sarvavidita tathya hai ki laukika dRSTi se jo vyakti sarvaprakAra se sampanna haiM, unheM Aja binA golI khAe nIMda nahIM aatii| hameM una cakravartiyoM ke anubhava se bhI lAbha uThAnA cAhie, jo chaha khaNDa pRthvI ke adhipati hokara bhI saba kucha chor3akara nagna digambara ho gaye the / hameM vairAgyabhAvanA kI nimnAMkita paMktiyoM para dhyAna denA cAhie - "maiM cakrI pada pAya niraMtara bhoge bhoga ghanere / to bhI tanaka bhaye nahiM pUrana bhoga manoratha mere //
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsArabhAvanA : eka anuzIlana rAja-samAja mahA aghakAraNa baira bddh'aavnhaaraa| vezyA sama lakSmI ati caMcala yAkA ko ptiyaaraa|| moha mahAripu baira vicAryo jaga jiya saMkaTa ddaare| gRhaM kArAgRha vanitA ber3I parijana jana rkhvaare|| samyak darzana jJAna caraNa tapa ye jiya ke hitkaarii| ye hI sAra asAra aura saba yaha cakrI citdhaarii||" isI vairAgyabhAvanA meM samAgata saMsAra ke svarUpa kA sajIva citra upasthita karanevAlI nimnAMkita paMktiyA~ bhI draSTavya haiM - "suragati meM parasampati dekhe rAga-udaya dukha hoii| mAnuSa yoni aneka vipatimaya sarvasukhI nahiM koii|| koI iSTa-viyogI bilakhai koI anisstt-sNyogii| koI dIna daridrI bigUce, koI tana ke rogii|| kisa hI ghara kalihArI nArI ke bairI sama bhaaii| kisa hI ke dukha bAhira dIkhai kisa hI ura ducitaaii| koI putra binA nita jhUrai hoya marai taba rovai| khoTI saMtati soM dukha upajai kyoM prANI sukha sovai? puNya udaya jinake tinake bhI nAhiM sadA sukha saataa| yaha jagavAsa jathAratha dekhe saba dIkhai dukhdaat|| jo saMsAra vi sukha hotA tIrthaMkara kyoM tyAgaiM? kAhe ko ziva-sAdhana karate saMjama sauM anurAgaiM?" are bhAI! jarA vicAra to karo ki yadi isa caturgati-bhramaNarUpa saMsAra meM sukha hotA to tIrthaMkara jaise puNyavaMta mahApuruSa ise chor3akara kyoM cale jAte, saMyama dhAraNa kara mukti prApta karane kA puruSArtha kyoM karate? saMyogoM meM sukha khojanA samaya aura zakti kA apavyaya hai| jisaprakAra kitanA hI maMthana kyoM na karo, pAnI meM se navanIta nikalanA sambhava nahIM hai; 1. paNDita nainasukhadAsa kRta vairAgyabhAvanA
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana kitanA hI pelo, bAlU meM se tela nikalanA sambhava nahIM hai; usIprakAra sukha kI prApti ke lie saMyogoM kI zodha-khoja meM kiye gaye sampUrNa prayatna nirarthaka hI haiM, unase sukha kI prApti kabhI bhI sambhava nahIM hai| sukha kI prApti ke lie to sukha ke sAgara nijasvabhAva kI zodha-khoja Avazyaka hai, nijasvabhAva kA Azraya Avazyaka hai, usI kA jJAna-zraddhAna Avazyaka hai, dhyAna Avazyaka hai| . - isaprakAra kA cintana hI saMsArabhAvanA kA mUla hai| jisaprakAra saMyoga na sukhasvarUpa haiM aura na sukha ke kAraNa haiM, usIprakAra na du:kharUpa haiM aura na du:kha ke kAraNa hI haiM; ve to parapadArtha haiM, nimittamAtra haiN| duHkha ke mUlakAraNa to saMyogIbhAva haiM, saMyoga ke Azraya se utpanna hue AtmA ke hI vikArIbhAva haiN| saMyogIbhAva-vikArIbhAva hI vastuta: saMsAra haiN| isa sandarbha meM nimnAMkita chanda draSTavya haiM - "paradravyana taiM prIti jo, hai saMsAra abodh| tAko phala gati cAra meM, bhramaNa kahyo shrutshodh|| aru saMsArabhAvanA eha, paradravyana sauM kIje neh| tU cetana ye jar3a saravaMga, tA" tajahu parAyo sNg|| vAstava meM to paradravyoM ke prati jo prIti kA bhAva hai, ekatva hai, rAga hai, ajJAna hai; vahI saMsAra hai| zAstroM ke zodhiyoM ne usI kA phala caturgatirUpa bhramaNa batAyA hai| ___ paradravyoM se kiyA gayA sneha vastutaH saMsAra hai| he Atman! tU cetana hai aura zarIrAdi paradravya sarvAMga jar3a haiM; isalie inase sneha chor3a do - isaprakAra kA ciMtana hI saMsArabhAvanA hai|" ukta donoM chandoM meM paradravyoM ke prati prIti - sneha ko hI saMsAra kahA gayA hai aura isI prIti ko caturgati-bhramaNa kA kAraNa batAyA gayA hai| cUMki parasaMga 1. paNDita jayacandajI chAbar3A kRta bAraha bhAvanA, chanda 3 2. bhaiyA bhagavatIdAsa kRta bAraha bhAvanA, chanda 4
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 saMsArabhAvanA : eka anuzIlana separa ke prati prIti utpanna hotI hai; isalie parasaMga ke tyAga kI bhI salAha dI gaI hai| isaprakAra yaha spaSTa hai ki AtmA meM utpanna honevAle moha-rAga-dveSa ke bhAva hI saMsAra haiM / ye bhAva paralakSya se AtmA meM hI utpanna hote haiM, AtmA kI hI vikArI paryAyeM haiM, AtmA kI hI duHkharUpa avasthAe~ haiM / 1 AtmA anAdi-ananta nitya avinAzI paramapadArtha hai aura yaha moha -rAgadveSarUpa saMsAra kSaNabhaMgura anitya hai - isa dRSTi se 'jIva saMsAra meM hai ' - yaha kahane kI apekSA 'jIva meM saMsAra hai' yaha kahanA adhika upayukta hai| - 'jIva' dravya hai aura 'saMsAra' paryAya / dravya meM paryAyeM hotI haiM, paryAyoM meM dravya nahIM / saMsAra jIvadravya kI vikArI paryAya hai; ataH yaha kahanA kisI bhI prakAra asaMgata nahIM hai ki jIva meM hI saMsAra hai, saMsAra meM jIva nahIM / jaba yaha kahA jAtA hai ki jIva saMsAra meM hai to usakA tAtparya bhI yahI hotA hai ki jIva isa samaya moha-rAga-dveSarUpa pariNamita ho rahA hai, caturgati - paribhramaNa kara rahA hai| kucha loga saMsAra zabda kA artha loka samajhate haiN| loka meM saMsAra zabda kA prayoga loka (jagata, duniyA~) ke artha meM hotA bhI hai; para saMsAra - bhAvanA ke sandarbha meM saMsAra kA artha loka, duniyA~, jagata kisI bhI sthiti meM sambhava nahIM hai; kyoMki bAraha bhAvanAoM meM saMsArabhAvanA ke samAna loka bhI eka bhAvanA hai| loka aura saMsAra bhinna-bhinna bhAvanAe~ haiM / saMsAra tIsarI bhAvanA hai aura loka dazavIM / donoM meM bindu aura sindhu kA antara hai| saMsAra bindu hai to loka sindhu / saMsAra jIva kI vikArI paryAya mAtra hai aura loka chaha dravyoM ke samUha ko kahate haiN| chaha dravyoM meM ananta jIva, anantAnanta pudgala, asaMkhya kAlANu, eka AkAza, eka dharmadravya, eka adharmadravya - ye sabhI anantAnanta dravya samAhita ho jAte haiN|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana kahA~ anAdi-ananta SadravyamayI loka aura kahA~ moha-rAga-dveSarUpa duHkhasvarUpa jIva kI kSaNabhaMgura vikArI paryAyarUpa saMsAra? __ loka mAtra jJeya hai, para saMsAra heya bhI hai| SadravyamayI loka ko mAtra jAnanA hai, para saMsAra kA to abhAva bhI karanA hai| jinAgama kA samasta upadeza bhava (saMsAra) ke abhAva ke lie hI hai| ina bAraha bhAvanAoM kA cintana bhI caturgati-bhramaNarUpa saMsAra se virakti utpanna kara moha-rAga-dveSarUpa saMsAra kA abhAva karane ke lie hI kiyA jAtA hai| ina donoM kI cintana-prakriyA meM bhI antara hai| lokabhAvanA kA vistAra SadravyoM ke svarUpAdi ke vivecanaparaka bhI ho sakatA hai aura triloka ke AkAra-prakAra ke vyAkhyAnarUpa bhii| jisaprakAra saMsthAnavicaya nAmaka dharmadhyAna meM loka kA bhaugolika cintana hotA hai; usIprakAra lokabhAvanA meM bhI ho sakatA hai| saMsArabhAvanA meM saMyogoM kI nirarthakatA evaM saMyogIbhAvoM kI duHkharUpatA kA cintana kiyA jAtA hai| yahA~ eka prazna sambhava hai ki lokabhAvanA meM bhI svarga-naraka kA varNana pAyA jAtA hai aura saMsArabhAvanA meM bhI narakAdi gatiyoM kI carcA hotI hai ? ___ hA~, hotI hai; para donoM ke dRSTikoNa evaM vivecanapaddhati meM antara hotA hai| lokabhAvanA meM adholoka, madhyaloka aura urdhvaloka kI racanA kA svarUpa batAyA jAtA hai aura saMsArabhAvanA meM tIna loka kA nahIM, cAra gatiyoM aura unameM honevAle duHkhoM kA varNana kiyA jAtA hai| cUMki cAroM gatiyoM ke jIva tIna lokoM meM hI rahate haiM; ata: jina logoM ko saMsAra aura lokabhAvanA kI cintanaprakriyA kA samyak bodha nahIM hai, unheM donoM kI ekatArUpa bhrama ho jAnA asambhava nahIM hai| lokabhAvanA kI viSayavastu kA vistRta vivecana yathAsamaya kiyA jaayegaa| yahA~ to abhI saMsArabhAvanA kA anuzIlana cala rahA hai| saMsArabhAvanA kI sImA saMyoga aura saMyogIbhAvoM taka hI hai| saMyogoM kI nirarthakatA aura saMyogIbhAvoM kI duHkharUpatA kA cintana hI saMsArabhAvanA kI
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 ____ saMsArabhAvanA : eka anuzIlana maryAdA hai| cUMki caturgati bhI saMyogarUpa hI haiM yA phira jIva ke bhAvoM kI apekSA saMyogIbhAvarUpa haiM; ata: saMsArabhAvanA meM unakA varNana sahaja hI A jAtA hai| yahA~ eka prazna yaha bhI sambhava hai ki saMyogoM kI carcA to anityaazaraNabhAvanAoM meM bharapUra A cukI hai; ata: saMsArabhAvanA meM bhI usI ke bAre meM socate rahanA kahA~ taka ucita hai? bhAI! anitya aura azaraNabhAvanA kI cintana-prakriyA se saMsArabhAvanA kI cintana-prakriyA bhinna hai| bAraha bhAvanAoM meM mUlabhUta antara paraspara cintanaprakriyA kA hI hai| use samajhe binA isIprakAra ke aura bhI anekoM prazna uTha sakate haiN| anityabhAvanA meM saMyogoM kI kSaNabhaMguratA, azaraNabhAvanA meM saMyogoM kI azaraNatA evaM saMsArabhAvanA meM unhIM saMyogoM kI nirarthakatA batAI jAtI hai| jaisA ki pahale batAyA jA cukA hai ki ina bhAvanAoM kI cintana-prakriyA meM kramika vikAsa hai| bAraha bhAvanAoM ke cintana kA ekamAtra uddezya dRSTi ko saMyogoM para se haTAkara svabhAva kI ora le jAnA hai; kyoMki saMyogIbhAvarUpa saMsAra kI utpatti-vRddhi saMyogAdhIna dRSTi kA hI pariNAma hai| jabataka isa jIva kI dRSTi saMyogoM para rahegI, tabataka moha-rAga-dveSarUpa saMyogIbhAva utpanna hote hI rheNge| moha-rAga-dveSa bhAva ke atirikta aura saMsAra hai hI kyA? isaprakAra yaha siddha hai ki saMyogAdhIna dRSTi hI saMsAra kA kAraNa hai| ___ yadi hameM bhavaduHkha se bacanA hai to saMyogAdhIna dRSTi kA tyAga karanA hI hogaa| bAraha bhAvanAoM kI cintana-prakriyA bhI isI dRSTi se pallavita huI hai| jisaprakAra anityabhAvanA meM saMyogoM kI anityatA ke sAtha-sAtha svabhAva kI nityatA kA bhI cintana kiyA jAtA hai, azaraNabhAvanA meM saMyogoM kI azaraNatA ke sAtha-sAtha svabhAva kI zaraNabhUtatA kA bhI cintana kiyA jAtA hai; usIprakAra saMsArabhAvanA meM bhI saMyogoM kI asAratA ke sAtha-sAtha svabhAva kI sArabhUtatA kA bhI bharapUra cintana kiyA jAtA hai|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana isa sandarbha meM kavivara budhajanakRta chahaDhAlA meM samAgata saMsArabhAvanA sambandhI nimnAMkita chanda draSTavya hai - - "yaha saMsAra asAra mahAna, sAra Apa meM ApA jAna / sukha dukha dukha sukha hoya, samatA cAroM gati nahiM koya // 55 yaha saMsAra mahAasAra hai, apanI AtmA hI mahAna hai, sAra hai| isa caturgatibhramaNarUpa saMsAra meM kramaza: sAMsArika sukha se duHkha aura duHkha se sAMsArika sukha to hote hI rahate haiM, para cAroM hI gatiyoM meM samatArUpI asalI sukha kahIM bhI nahIM hai| " ukta chanda meM saMsAra ko asAra aura AtmA ko sArabhUta batAyA gayA hai| yahA~ eka prazna sambhava hai ki ukta chanda meM saMsAra meM duHkha ke sAtha sukha honA bhI batAyA gayA hai; jabaki paNDita daulatarAmajI dvArA racita chahaDhAlA meM sApha-sApha likhA hai 1 "saba vidhi saMsAra asArA, yAmeM sukha nAhiM lgaaraa|" hA~ bhAI ! likhA to hai; para vahA~ samatArUpI sukha kI bAta hai, samatArUpI sukha arthAt vAstavika sukha to saMsAra meM raMcamAtra bhI nahIM hai| jarA dhyAna se dekho! yaha bAta to budhajanajI ne bhI spaSTarUpa se svIkAra kI hai ki 'samatA cAroM gati nahiM koya' / unhoMne saMsAra meM jisa sukha ko svIkAra kiyA hai; vaha to puNyodaya meM prApta honevAle viSayasukha kI bAta hai, vaha to kahane mAtra kA sukha hai| vastutaH to vaha sukha hai hI nahIM, duHkha hI hai| bAta yaha hai ki loka meM atIndriya Ananda ke sAtha viSayabhoga ko bhI to sukha hI kahA jAtA hai; ataH isa bAta kI sAvadhAnI rakhanA atyanta Avazyaka hai ki sukha zabda kA prayoga kahA~ kisa artha meM huA hai / saMyogoM kI kSaNabhaMguratA, azaraNatA evaM nirarthakatA kA bhAna hue binA dRSTi saMyogoM para se nahIM haTegI; isIprakAra svabhAva kI mahimA Ae binA dRSTi svabhAvasanmukha nahIM hogii| dhyAna rahe dRSTi ke svabhAvasanmukha hone se hI samyagdarzanAdi svabhAvabhAvoM (mokSamArga) kI utpatti aura vRddhi hotI hai /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsArabhAvanA : eka anuzIlana saMsAraduHkhoM se mukta hone ke lie mukti ke mArga kA pathika honA Avazyaka hI nahIM, anivArya hai / svabhAvasanmukhatA ke atirikta aura koI mukti kA mArga nahIM hai; kyoMki dRSTi ke saMyogavimukha aura svabhAvasanmukha hote hI svabhAva ke sAdhana saMvara-nirjarA kI utpatti hokara vRddhi Arambha ho jAtI hai aura kAlAntara meM yahI saMvara- nirjarArUpa svabhAva ke sAdhana vRddhi ko prApta hote hue mokSasvarUpa siddhatva meM pariNamita ho jAte haiM / 56 siddhatva kI prAptirUpa pAvana uddezya se hI anityabhAvanA meM saMyogoM kI anityatA evaM svabhAva kI nityatA, azaraNabhAvanA meM saMyogoM kI azaraNatA evaM svabhAva kI zaraNabhUtatA tathA saMsArabhAvanA meM saMyogoM kI nirarthakatA (asAratA) evaM svabhAva kI sArthakatA kA bharapUra digdarzana karAyA jAtA hai / sarvaprathama anityabhAvanA meM svabhAva kI nityatA evaM saMyogoM kI anityatA batAkara dRSTi ko saMyogoM para se haTAkara svabhAva kI ora jAne ke lie prerita kiyA jAtA hai; para moha-rAga-dveSa ke jora se ajJAnI aura rAga-dveSa ke jora se jJAnI bhI jaba anitya saMyogoM kI surakSA ke lie zaraNa talAzane lagate haiM to azaraNabhAvanA meM saMyogoM kI azaraNatA evaM svabhAva kI paramazaraNabhUtatA kA parijJAna aneka yuktiyoM evaM udAharaNoM ke mAdhyama se karAyA jAtA hai; parantu jaba ve Akula-vyAkula ho prApta saMyogoM meM hI sukha kI kalpanA karane lagate haiM to saMsArabhAvanA meM sukha prApti meM saMyogoM kI nirarthakatA evaM svabhAva kI sArthakatA kA jJAna karAyA jAtA hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki bhAvanAoM kI cintana- prakriyA meM pavitra uddezya kI pUrti karanevAlA eka kramika vikAsa hai; ataH yaha atyanta spaSTa hai ki saMsArabhAvanA anitya va azaraNabhAvanA meM cintita viSayoM kA piSTapeSaNa nahIM hai, apitu cintana-prakriyA kA agalA aura Avazyaka kadama hai| yaha bAta bhI atyanta spaSTa hai ki saMsAra bhAvanA meM saMsAra kI asAratA arthAt saMyogoM kI nirarthakatA tathA AtmasvabhAva kI sArabhUtatA arthAt sArthakatA kA vicAra kiyA jAtA hai, cintana kiyA jAtA hai /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 57 gaharAI se vicAra kareM to duHkha kA hI dUsarA nAma saMsAra hai| anAdikAla se caturgati meM bhaTakate hue isa jIva ne ananta duHkha bhoge haiM aura nirantara bhoga rahA hai| bar3e hI bhAgya se sahaja hI vicArazakti aura vicAra kA avasara prApta ho gayA hai; ataH avasara cUkanA yogya nhiiN| saMsAra meM sukha kI kalpanA meM ulajhe rahakara yadi yaha avasara cUka gayA to phira cAra gati aura caurAsI lAkha yoniyoM meM bhaTakane ke atirikta koI cArA nahIM rahegA; ataH saMsAra kI asAratA jAnakara sArabhUta nija zuddhAtmA kI ArAdhanA meM hI sAra hai| saMsArabhAvanA sambandhI isaprakAra ke vicAra-cintana-manana-gholana kI sArthakatA tabhI hai; jaba cintaka kI dRSTi, upayoga aura dhyAna saMyogoM para se haTakara svabhAvasanmukha ho atIndriya-Ananda kA anubhava kre| sabhI AtmArthIjana saMsAra ke du:khamayI svarUpa kA vicAra kara svabhAvasanmukha ho anantasukha ko prApta kareM - isa pAvana bhAvanA ke sAtha virAma letA huuN| bandhana tabhI taka bandhana hai, jaba taka bandhana kI anubhUti hai| yadyapi paryAya meM bandhana hai; tathApi AtmA to abandhasvabhAvI hI hai| anAdikAla ye yaha ajJAnI prANI abandhasvabhAvI AtmA ko bhUlakara bandhana para kendrita ho rahA hai| vastutaH bandhana kI anubhUti hI bandhana hai| vAstava meM 'maiM baMdhA huuN'| isa vikalpa se yaha jIva baMdhA hai| laukika bandhana se vikalpa kA bandhana adhika majabUta hai| vikalpa kA bandhana TUTa jAveM tathA abandha kI anubhUti saghana ho jAve to bAhya bandhana bhI sahaja hI TUTa jAte haiM / bandhana ke vikalpa se, smaraNa se, manana se dInatA-hInatA kA vikAsa hotA hai| abandha kI anubhUti se, manana se, cintana se zaurya kA vikAsa hotA hai, puruSArtha sahaja jAgRta hotA hai| puruSArtha kI jAgRti meM bandhana kahA~? - tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pRSTha 70
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekatvabhAvanA Ananda kA rasakanda sAgara zAnti kA nija AtamA / saba dravya jar3a para jJAna kA ghanapiNDa kevala AtamA // jIvana-maraNa sakha-dukha sabhI bhoge akelA AtamA / ziva-svarga narka-nigoda meM jAve akelA AtamA // 1 // nija bhagavAna AtmA Ananda kA rasakanda, jJAna kA ghanapiNDa evaM zAnti kA sAgara hai| eka AtmA ko chor3akara zeSa sabhI dravya jar3a haiN| isa saMsAra meM yaha AtmA jIvana-maraNa aura sukha-duHkha ko akele hI bhogatA hai aura naraka, nigoda, svarga yA mokSa meM bhI akelA hI jAtA hai| isa satya se anabhijJa hI rahate sadA bahirAtamA / pahicAnate nijatattva jo ve hI vivekI AtamA // nija AtamA ko jAnakara nija meM jame jo AtamA / ve bhavyajana bana jAyeMge paryAya meM paramAtamA // 2 // bahirAtmA ajJAnIjIva ukta tathya se aparicita hI rahate haiM / jo AtmA ukta satya yA nijAtmatattva ko pahicAnate haiM, ve hI vivekI jJAnI haiN| jo jIva nijAtmatattva ko pahicAnakara, jAnakara nija meM hI jama jAte haiM, rama jAte haiM; ve bhavyajIva paryAya meM bhI paramAtmA bana jAte haiN|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana satyArtha hai basa bAta yaha kucha bhI kaho vyavahAra meN| saMyoga haiM sarvatra para sAthI nahIM saMsAra meN| saMyoga kI ArAdhanA saMsAra kA AdhAra hai| ekatva kI ArAdhanA ArAdhanA kA sAra hai||3|| vyavahAra meM kucha bhI kyoM na kahA jAya, para satyArtha bAta to yahI hai| saMsAra meM saMyoga to sarvatra pAye jAte haiM, para sagA sAthI koI nahIM miltaa| saMyogoM kI ArAdhanA - cAha, mahimA hI saMsAra kA kAraNa hai, AdhAra hai; aura nija ekatva kI ArAdhanA hI ArAdhanA kA sAra hai| ekatva hI ziva satya hai saundarya hai ekatva meN| svAdhInatA sukha zAnti kA AvAsa hai ekatva meN|| ekatva ko pahicAnanA hI bhAvanA kA sAra hai| ekatva kI ArAdhanA ArAdhanA kA sAra hai||4|| ekatva hI satya hai, ekatva hI sundara hai aura ekatva hI kalyANakArI hai; sukha, zAnti aura svAdhInatA ekatva ke Azraya se hI prakaTa hotI hai; kyoMki inakA AvAsa ekatva meM hI hai| ekatvabhAvanA kA sAra to ekatva ko pahicAnane meM hI hai; aura ekatva kI ArAdhanA hI ArAdhanA kA sAra hai| - prazaMsA aura nindA prazaMsA mAnavasvabhAva kI eka aisI kamajorI hai ki jisase bar3e-bar3e jJAnI bhI nahIM baca pAte haiM / nindA kI A~ca bhI jise pighalA nahIM pAtI, prazaMsA kA ThaMDaka use chAra-chAra kara detI hai| - Apa kucha bhI kaho, pRSTha 68
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekatvabhAvanA : eka anuzIlana ekatva hI ziva satya hai saundarya hai ekatva meM / svAdhInatA sukha-zAnti kA AvAsa hai ekatva meM // ekatva ko pahicAnanA hI bhAvanA kA sAra hai / ekatva kI ArAdhanA ArAdhanA kA sAra hai // anitya, azaraNa va saMsArabhAvanA ke cintana meM saMyogoM kI kSaNabhaMguratA, azaraNatA va nirarthakatA tathA nijasvabhAva kI nityatA, zaraNabhUtatA evaM sArthakatA atyanta spaSTa ho jAne para bhI jJAnI - ajJAnI sabhI ko apanI-apanI bhUmikAnusAra sukha-duHkha milajulakara bhoga lene kA vikalpa thor3A-bahuta banA hI rahatA hai, jar3amUla se sApha nahIM hotA / ukta vikalpa ko jar3a - mUla se ukhAr3a pheMkane ke lie hI ekatva aura anyatvabhAvanA kA cintana kiyA jAtA hai / ekatva aura anyatvabhAvanA meM asti nAsti kA hI antara hai / jisa bAta kA ekatvabhAvanA meM astiparaka (Positive) cintana kiyA jAtA hai; usI bAta kA anyatvabhAvanA meM nAstiparaka (Negative) cintana hotA hai / - vRhadravyasaMgraha kI 35vIM gAthA kI TIkA meM ina donoM bhAvanAoM kA antara spaSTa karate hue likhA hai "ekatvAnuprekSAyAmeko'hamityAdividhirUpeNa vyAkhyAnaM, anyatvAnuprekSAyAM tu dehAdayo matsakAzAdanye, madIyA na bhavantIti niSedharUpeNa / ityekatvAnyatvAnuprekSAyAM vidhiniSedharUpa eva vizeSastAtparyaM tadeva /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana ekatva anuprekSA meM 'maiM eka hU~' ityAdi prakAra se vidhirUpa vyAkhyAna hai aura anyatva - anuprekSA meM 'dehAdi padArtha mere se bhinna haiM, mere nahIM haiM'- isaprakAra niSedharUpa se vyAkhyAna hai| isa rIti se ekatva aura anyatva ina donoM anuprekSAoM meM vidhi aura niSedharUpa hI antara hai, donoM kA tAtparya eka hI hai / " - anyatvabhAvanA kI carcA yathAsthAna hogI hI, abhI to yahA~ ekatvabhAvanA kA anuzIlana hI apekSita hai| 61 jIvana-maraNa, sukha-du:kha Adi pratyeka sthiti ko jIva akelA hI bhogatA hai, kisI bhI sthiti meM kisI kA sAtha sambhava nahIM hai / - vastu kI isI sthiti kA cintana ekatvabhAvanA meM gaharAI se kiyA jAtA hai, aneka yuktiyoM aura udAharaNoM se ukta tathya kI hI puSTi kI jAtI hai I ekatvabhAvanA kA svarUpa spaSTa karanevAlA nimnAMkita chanda draSTavya haiM " ekAkI cetana saMdA, phire sakala saMsAra / sAthI jIva na dUsaro, yahu ekatva vicAra // " ukta chanda meM yaha bAta spaSTarUpa se kahI gaI hai ki sampUrNa saMsAra meM paribhramaNa karatA huA yaha jIva pratyeka paristhiti meM sadA akelA hI rahatA hai, koI dUsarA sAtha nahIM detA / - yaha vicAra karanA hI ekatva bhAvanA hai| "Apa akelA avatare, mare akelA hoya / yoM kabahU~ yA jIva ko, sAthI sagA na koya // " isa chanda meM janma aura maraNa meM akelApana batAkara mAtra janma aura maraNa meM hI akelApana nahIM batAyA hai, apitu janma se lekara maraNa taka kI pratyeka paristhiti meM akelApana darzAyA hai| 1. bhAvanA saMgraha, pRSTha 26 2. kavivara bhUdharadAsa kRta bAraha bhAvanA eka bAta aura bhI kahI hai ki isa dukhamaya saMsAra meM kahane ke sAthI to bahuta mila jAyeMge, para sagA sAthI - vAstavika sAthI koI nahIM hotA; kyoMki vastusthiti ke anusAra koI kisI kA sAtha de hI nahIM sakatA /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 ekatvabhAvanA : eka anuzIlana isI tathya ko nimnAMkita chanda meM aura bhI adhika mArmika DhaMga se ubhArA gayA hai " janme-mare akelA cetana sukha-dukha kA bhogI / aura kisI kA kyA ika dina yaha deha judI hogI // kamalA calata na paiMDa jAya maraghaTa taka privaaraa| apane - apane sukha ko rove pitA putra dArA // jyoM mele meM paMthI jana mili neha jyoM taruvara pai raina baserA paMchI A kosa koI do kosa koI ur3a-ur3a phira thaka haare| jAya akelA haMsa saMga meM koI na para mAre // " isIprakAra kA bhAva AcArya pUjyapAda ne bhI sarvArthasiddhi meM vyakta kiyA hai| dhareM phirate / karate // jaisAki saMsArabhAvanA ke anuzIlana meM spaSTa kiyA jA cukA hai ki bAraha bhAvanAoM ke cintana kA ekamAtra uddezya dRSTi ko saMyogoM para se haTAkara svabhAva kI ora le jAnA hai; kyoMki saMyogAdhIna dRSTi hI saMsAradukhoM kA mUla hai| isI bAta ko dhyAna meM rakhate hue ekatvabhAvanA meM isa tathya kI ora bAra-bAra dhyAna AkarSita kiyA jAtA hai ki sAthI kI khoja kabhI saphala honevAlI nahIM hai; kyoMki sAtha kI bAta hI asaMbhava hai, vastusthiti ke viruddha hai / bhale hI kSaNabhaMgura sahI, azaraNa sahI, nirarthaka sahI, para saMyoga hai to sahI; kintu sAthI to jagata meM koI hai hI nhiiN| paradravyoM kA saMyoga hai, para sAtha nahIM / paradravya saMyogI haiM, parantu sAthI nahIM / saMyoga aura sAtha meM antara hai| saMyoga to mAtra saMyoga hai, para sAtha meM sahayoga apekSita hai| saMyoga meM sahayoga zAmila karane para sAtha hotA hai| gaNita kI bhASA meM hama ise isaprakAra vyakta kara sakate haiM - saMyoga + sahayoga =sAtha / do vyaktiyoM kA eka sthAna para ekatrita honA saMyoga hai, unameM paraspara sahayoga honA sAtha hai / 1. kavivara maMgatarAya kRta bAraha bhAvanA
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana beTA pahalI bAra bambaI jA rahA thaa| use gAr3I meM biThAkara pitAjI jaba ghara vApisa Aye to mA~ ne pUchA - . "kyoM, udAsa kyoM ho? beTe ko baiThane ko jagaha to mila gaI thI na?" "hA~, mila to gaI thI; para bhIr3a bahuta thI, paira rakhane ko bhI jagaha na thii| cintA jagaha kI nahIM, isa bAta kI hai ki beTA pahalI bAra bambaI jA rahA hai aura vaha bhI akelaa|" __ "akelA kyoM; Apa hI to batA rahe haiM ki gAr3I meM paira rakhane kI bhI jagaha na thI?" "bhIr3a to bahuta thI, para sAthI koI nhiiN|" bhIr3a to mAtra saMyoga kI sUcaka hai, sAtha kI nhiiN| jaba saMyoga meM sahayoga, apanApana jur3a jAtA hai to sAtha bana jAtA hai| kintu jaba koI apanA hai hI nahIM, koI kisI kA sahayoga kara hI nahIM sakatA hai; taba sAtha kI bAta hI kahA~ raha jAtI hai? jagata meM saMyoga haiM, para sAtha nhiiN| saMyoga se inkAra karanA bhI bhUla hai aura sAtha mAnanA bhI bhUla hai| yadyapi saMyoga kSaNabhaMgura haiM, azaraNa haiM, asAra haiM; para haiM avazya; kintu sAtha to hai hI nhiiN| anityabhAvanA meM saMyogoM kI anityatA, azaraNabhAvanA meM saMyogoM kI azaraNatA, saMsArabhAvanA meM saMyogoM kI asAratA samajhAI jAtI hai to ekatvabhAvanA meM saMyogoM kI svIkRti ke sAtha-sAtha sAtha se inkAra kiyA jAtA hai| sAtha se inkAra kA nAma hI akelepana (ekatva) kI svIkRti hai| ekatvabhAvanA kA mUla pratipAdya yahI akelApana (ekatva) hai| citta meM isa akelepana kI cintanadhArA kA avirAma pravAha hI ekatvabhAvanA hai| ekatvabhAvanA ke cintana-pravAha ko dekhane ke lie kavivara giradhara kA nimnAMkita chanda ullekhanIya hai -
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekatvabhAvanA : eka anuzIlana "Aye haiM akele aura jAyeMge akele saba, ___ bhogeMge akele duHkha sukha bhI akele hii| mAtA pitA bhAI bandhu suta dArA parivAra, kisI kA na koI sAthI saba haiM akele hI // giradhara chor3akara duvidhA na socakara, tattva chAna baiTha ke ekAnta meM akele hii| kalpanA hai nAma rUpa jhUThe rAva raMka bhUpa, advitIya cidAnanda tU to hai akelo hI // " ukta chanda meM antara meM paiTha jAnevAlI akelepana kI anubhUti kA tarala pravAha to hai hI, samyagdizAnirdeza bhI hai| akelApana (ekatva) hai svarUpa jisakA - aise advitIya cidAnandaghana AtmA ko asatkalpanAoM se virata hokara ekAnta meM baiThakara akele hI tattvAbhyAsa karane kI mArmika preraNA bhI isameM dI gaI hai| ekatva (akelApana) AtmA kI majabUrI nahIM, sahajasvarUpa hai| ekatva AtmA kA aisA svabhAva hai, jo anAdikAla se pratisamaya usake sAtha hai aura anantakAla taka rahegA; kyoMki vaha AtmA kA dravyagata svabhAva hai| isIprakAra anyatva bhI AtmA kA dravyagata svabhAva hI hai| nija meM ekatva aura para se anyatva vastu kI svabhAvagata vizeSatAe~ haiM, inake binA vastu kA astitva bhI sambhava nahIM hai| ___ AcArya kundakunda ne samayasAra meM isI ekatva-vibhakta AtmA ke pratipAdana kI pratijJA kI hai| sampUrNa samayasAra ekatva-vibhakta AtmA ke pratipAdana ko hI samarpita hai| jaisAki nimnAMkita paMkti se spaSTa hai - "taM eyattavihattaM dAehaM appaNo savihaveNA' usa ekatva-vibhakta AtmA ko maiM apane nijavaibhava se dikhAtA huuN|" 1. kavivara giradharakRta bAraha bhAvanA 2. samayasAra, gAthA 5
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana ekatva na kevala AtmA kA, apitu pratyeka padArtha kA saundarya hai; para ke sAtha sambandha (sAtha) kI carcA hI asat hai, visaMvAda paidA karanevAlI hai / " ekatva vastu kI akhaNDatA kA sUcaka hai, kaNa-kaNa kI svataMtra sattA kA sUcaka hai| sAtha yA sAthI kI kalpanA vastu kI akhaNDatA ko cunautI hai, svataMtra sattA ko cunautI hai| 65 ekatva kI pratIti meM svAdhInatA kA svAbhimAna jAgRta hotA hai, svAvalambana kI bhAvanA prabala hotI hai aura vRtti kA sahaja svabhAvasanmukha DhulAna hotA hai| ekatvabhAvanA ke cintana kA vAstavika suphala yahI hai| dhyAna rahe ekatva vastu kA traikAlika svabhAva hai aura tatsambandhI cintana, manana, gholana evaM tadrUpa pariNamana ekatvabhAvanA hai| akhaNDa svAdhInatA kI sUcaka aura svAvalambana kI preraka ekatvabhAvanA ke cintana se jo ullAsa aura AnandAtireka jIvana meM prasphuTita honA cAhie, dikhAI denA cAhie; vaha Aja dekhane ko nahIM milatA, Aja ke AdamI ko to akelApana kATane ko daur3atA hai| sAmAnyajanoM kI bAta to jAne dIjiye, Aja tyAgiyoM ko bhI sAtha cAhie / sAMsArika kAryoM meM to sAtha cAhie hI; para gajaba to yaha hai ki ise sAdhanA meM bhI sAtha cAhie, ArAdhanA meM bhI sAtha cAhie, jJAna meM bhI sAtha cAhie, dhyAna meM bhI sAtha cAhie / naraka - svarga kI bAta bhI jAne dIjiye; mokSa bhI akele jAnA svIkAra nahIM hai, vahA~ bhI sAtha caahie| aba to dhyAna bhI ekAnta meM na hokara samUhoM meM hotA hai / isI ko lakSa meM rakhakara maiMne bahuta pahale likhA thA - "le daulata prANapriyA ko tuma mukti na jAne pAoge / yadi ekAkI cala par3e nahIM to yahIM khar3e raha jAoge // " 1. samayasAra, gAthA 3
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 ekatvabhAvanA : eka anuzIlana ekatvabhAvanA ke svarUpa ko spaSTa karate hue brahmadeva likhate haiM - "nizcayaratnatraya hI jisakA eka lakSaNa hai - aisI ekatvabhAvanA rUpa se pariNamita isa jIva ke sahajAnantasukhAdi ananta guNoM kA AdhArabhUta kevalajJAna hI eka sahaja zarIra hai| yahA~ zarIra zabda kA artha svarUpa hai, saptadhAtumaya audArikAdi zarIra nhiiN| ___ isIprakAra Artta-raudra durdhyAna se vilakSaNa paramasAmAyika jisakA lakSaNa hai - aisI ekatvabhAvanA se pariNamita nijAtmatattva hI sadA eka zAzvata paramahitakArI bandhu hai; vinazvara aura ahitakArI putra-strI Adi nhiiN| isIprakAra parama-upekSAsaMyama jisakA lakSaNa hai - aisI ekatvabhAvanA sahita svazuddhAtmapadArtha eka hI avinAzI aura hitakArI parama-artha hai; suvarNAdi padArtha artha nhiiN| ___ isIprakAra nirvikalpa samAdhi se utpanna nirvikAra paramAnanda jisakA lakSaNa hai-aise anAkulasvabhAvayukta Atmasukha hI eka sukha hai; AkulatA kA utpAdaka indriyasukha nhiiN| __ yadi koI yaha kahe ki zarIra, bandhujana, suvarNAdi artha evaM indriyasukha Adi nizcaya se jIva ke nahIM haiM - yaha kaise kahA jA sakatA hai? usase kahate haiM ki maraNa samaya jIva akelA hI dUsarI gati meM jAtA hai, zarIrAdi jIva ke sAtha nahIM jaate| tathA jaba jIva rogoM se ghira jAtA hai, taba bhI viSaya-kaSAyAdi durdhyAna se rahita nija zuddhAtmA hI sahAyaka hotA hai| ___ yadi koI kahe ki rogAdi kI avasthA meM zuddhAtmA kisaprakAra sahAyaka hotA hai; kyA usase rogAdi miTa jAte haiM? ___ usase kahate haiM ki rogAdi ke miTane kI bAta nahIM hai; apitu yadi caramazarIra ho to zuddhAtmA kI ArAdhanA se usI bhava meM kevalajJAnAdi ko pragaTatArUpa mokSa prApta hotA hai aura yadi caramazarIra na ho to saMsAra kI sthiti
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 67 haTAkara devendrAdi sambandhI puNya kA sukha hotA hai, tatpazcAt paramparA se mokSa kI bhI prApti hotI hai| ___ mokSapAhur3a gAthA 23 meM bhI kahA hai ki tapa karane se svarga to sabhI prApta karate haiM, parantu dhyAna ke yoga se jo svarga prApta karatA hai, vaha AgAmI bhava meM akSaya sukha prApta karatA hai| isaprakAra ekatvabhAvanA kA phala jAnakara nija zuddhAtmA ke ekatva kI bhAvanA nirantara karanA caahie|" bAraha bhAvanAoM ke cintana kI eka Avazyaka zarta yaha hai ki usake cintana se Ananda kI jAgRti honI caahie| yadi aisA nahIM hotA hai to samajhanA cAhie ki kahIM kucha gar3abar3a avazya hai| ___ 'akele hI maranA hogA, akele hI paidA honA hogA, sukha-duHkha bhI akele hI bhoganA hogA' - isaprakAra ke cintana se yadi kheda utpanna hotA hai to hameM apanI cintana-prakriyA para gaharAI se vicAra karanA caahie| yadi hamArI cintana-prakriyA kI dizA sahI ho to AhlAda AnA hI caahie| jarA gaharAI se vicAra kareM to saba-kucha sahaja hI spaSTa ho jaavegaa| Apako yaha zikAyata hai ki sukha-duHkha, jIvana-maraNa saba-kucha Apako akele hI bhogane par3ate haiM; koI sagA-sambandhI bhI sAtha nahIM detaa| kyA ApakI yaha zikAyata ucita hai? jarA isa para gaura kIjiye ki koI sAtha nahIM detA hai yA de nahIM sakatA? vastusvarUpa ke anusAra jaba koI sAtha de hI nahIM sakatA hai, taba 'sAtha nahIM detA'-yaha prazna hI kahA~ raha jAtA hai? ___ jaba hama aisA socate haiM ki koI sAtha nahIM detA to hameM dveSa utpanna hotA hai; para yadi yaha soceM ki koI sAtha de nahIM sakatA to sahaja hI udAsInatA utpanna hogI, vItarAgabhAva jAgRta hogaa| 1. vRhadravyasaMgraha : gAthA 35 kI TIkA, pRSTha 125-126
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 ekatvabhAvanA : eka anuzIlana AcArya zrI pUjyapAda ekatvAnuprekSA kA prayojana aura phala batAte hue likhate haiM - "evaM hyasya bhAvayataH svajaneSu prItyanubandho na bhavati parajaneSu ca dveSAnubandho nopjaayte| tato nisaGgatAmabhyupagato mokSAyaiva ghttte|' ___ isaprakAra cintavana karate hue isa jIva ke svajanoM meM prIti kA anubandha nahIM hotA aura parajanoM meM dveSa kA anubandha nahIM hotA; isalie ni:saMgatA ko prApta hokara mokSa ke lie hI prayatna karatA hai|" ___ yadyapi vastusthiti yahI hai ki koI sAtha de nahIM sakatA; tathApi aba jarA isa bAta para bhI vicAra kara lIjie ki jIvana-maraNa aura sukha-duHkha meM yadi Apake parijana sAtha de bhI sakate hote aura dene ko taiyAra bhI hote to kyA Apa yaha cAhate ki Apake marane ke sAtha hI ApakA sabhI kunabA samApta ho jAve yA Apake bImAra hote sabhI bImAra ho jaaveN| nahIM, kadApi nahIM; to phira 'koI sAtha nahIM detA' kA kyA artha raha jAtA hai? isIprakAra kyA Apa cAhate haiM ki Apake janma ke sAtha hI Apake parivAravAloM aura iSTa mitroM kA janma bhI hotA? yadi aisA hotA to phira ApakA beTA beTA nahIM hotA, ApakA jur3avA~ bhAI hotaa| yaha bAta to Apako bhI svIkRta nahIM hogii| yadi hA~, to phira vyartha kI zikAyata kyoM? sanAtana satya kI sahaja svIkRti kyoM nahIM? ekatva hI sanAtana satya hai, sAtha kI kalpanA mAtra kalpanA hI hai| ekatva hI ziva hai, kalyANakArI hai| sAtha hI kalpanA aziva hai, duHkha kA mUla hai| ekatva hI sundara hai, sAtha kI kalpanA mAtra kalpanAramya hI hai| ekatva hI satya hai, ziva hai, sundara hai| sAtha hai hI nahIM; ataH usake kucha hone kA prazna hI upasthita nahIM hotaa| sAtha na satya hai, na asatya hai; na ziva 1. sarvArthasiddhi : adhyAya 9, sUtra 7 kI TIkA
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana hai, na aziva hai; na sundara hai, na asundara hai; kyoMki jaba vaha hai hI nahIM, taba phira kyA hai, kaisA hai?' - Adi prazna hI asambhava haiN| ___ isa para Apa kaha sakate haiM ki hama yaha to nahIM cAhate ki hamAre putraparivAra hamAre sAtha hI janmeM-mareM, duHkha bhogeM; phira bhI akelApana ..... bhAI ! mahAnatA to ekatva meM hI hai, akelepana meM hI hai| mAnava to akelA hI janmatA-maratA hai, kUkara-sUkara avazya dasa pA~ca eka sAtha paidA hote dekhe jAte haiN| sarpa ekasAtha lAkhoM paidA hote haiN| anantoM kA ekasAtha janma-maraNa to nigodiyA jIvoM meM hI dekhA jA sakatA hai - isaprakAra yadi gaharAI se vicAra kareM to janma-maraNa kA sAthI khojane kA artha nigoda ko AmaMtraNa denA hai, nigoda kI taiyArI hai| isa para koI kahe ki nigoda meM hI sahI, para sAtha mila to jAyegA na? nhiiN| sAtha nahIM; saMga milegA, saMyoga milegaa| nigoda meM bhI ananta jIvoM kA saMga hI hai, saMyoga hI hai; sAtha nahIM; kyoMki unameM paraspara sahayoga nahIM hai, mAtra ekakSetrAvagAhatva hai| cakravartitva evaM tIrthaGkaratva mila-julakara prApta nahIM hote|do-caar vyakti mila-julakara tIrthaGkara yA cakravartI nahIM banate, tIrthaGkara eka hI hotA hai aura cakravartI bhI eka hii| __ bhAI! AtmA kA akelApana abhizApa nahIM, varadAna hai| jo akelApana Aja tumheM suhAtA nahIM, vastutaH vahI Ananda kA dhAma hai| jisa sAtha ke lie tuma itane Akula-vyAkula ho rahe ho; vaha mAtra mRgatRSNA hai, kabhI prApta na honevAlI kalpanA hai| sAtha khojane ke prayAsa na to Aja taka kisI ke saphala hue haiM aura na kabhI hoNge| isa dizA meM kiyA gayA sArA zrama vyartha hI jAnevAlA hai| acchI phasala kI AzA se patthara para bIja bone jaise isa vyartha ke zrama se kyA lAbha hai?
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 ekatvabhAvanA : eka anuzIlana jJAnIjana to pukAra - pukAra kara kahate rahe haiM - "jIva tU bhramata sadaiva akelA, saMga sAthI nahIM koI terA // Teka // apanA sukha-dukha Apahi bhugate, hota kuTumba na bhelA / svArtha bhaya~ saba bichari jAta haiM, vighaTa jAta jyoM melA // rakSaka koI na pUrana hai phUTata pAra ba~dhata nahiM jIva tU bhramata sadaiva akelA // 1 // jaba, Ayu anta kI belA / jaise, duddhara jala ko ThelA // jIva tU bhramata sadaiva akelA // 2 // tana-dhana-jIvana vinaza jAta jyoM, indrajAla kA khelA / 'bhAgacanda' imi lakhakari bhAI, ho sataguru kA celA // jIva tU bhramata sadaiva akelA // 3 // isa saba cintana kA sAra yahI hai ki para kA sAtha khojane ke vyartha vikalpoM se virata ho; jJAna ke ghanapiNDa, Ananda ke kanda, zAnti ke sAgara, nija paramAtmatattva ko pahicAnakara usI meM lIna raho, saMtuSTa raho, tRpta raho / sukhI hone kA ekamAtra yahI upAya hai| ekatva - vibhakta AtmA ke pratipAdaka granthAdhirAja samayasAra meM AcArya kundakunda Adeza dete haiM, AzIrvAda dete haiM ki - " edamhi rado NiccaM saMtuThTho hohi Niccamedamhi / edeNa hohi titto hohadi tuha uttamaM sokkhaM // " he Atman ! tU isa jJAnAnanda svabhAvI AtmA meM hI nitya prItivanta ho, isameM hI nitya santoSa ko prApta ho aura isase hI tRpta ho to tujhe uttama sukha prApta hogA / " AcArya bhagavantoM kA mAtra yahI Adeza hai, yahI upadeza hai, yahI sandeza hai ki sampUrNa jagata se dRSTi haTAkara ekamAtra apane AtmA kI sAdhanA karo, ArAdhanA karo; use hI jAno, pahicAno; usI meM jama jAvo, usameM hI rama 1. samayasAra, gAthA 206
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana jAvo, usameM hI samA jAvo; isase hI atIndriyAnanda kI prApti hogIparamasukhI hone kA ekamAtra yahI upAya hai| para ko chor3ane ke lie, para se chUTane ke lie isase bhinna kucha bhI karane kI AvazyakatA nahIM hai; kyoMki para to chUTe hue hI haiN| ve tere kabhI hue hI nahIM haiM ; tUne hI unheM ajJAnavaza apanA mAna rakhA thA, apanA jAna rakhA thA aura unase rAga kara vyartha hI duHkhI ho rahA thaa| tU apane meM magana huA to ve chUTe hue hI haiN| isIlie to karuNAsAgara kArtikeya svAmI samajhAte haiM - "savvAyareNa jANaha ikkaM sarIrado bhiNNaM / jamhi du muNide jIve hodi asesaMkhaNe heyaM // pUre prayatna se zarIra se bhinna isa jIva ko hI jaano| usake jAna lene para zarIrAdi samasta bAhya padArtha eka kSaNa meM heya ho jAte haiN|" para ke sAtha ke abhilASI prANiyo! tumhArA saccA sAthI AtmA kA akhaNDa ekatva hI hai, anya nhiiN| yaha ekatva tumhArA saccA sAthI hI nahIM, airAvata hAthI bhI hai| isakA Azraya grahaNa karo, isa para car3ho aura svayaM antara ke dharmatIrtha ke pravartaka tIrthaMkara bana jAvo; dharma kI dhavala pANDuka zilA para tumhArA janmAbhiSeka hogA, pAvana pariNatiyoM kI pravAhita ajasra dhArA meM snAna kara tuma dhavala niraMjana ho jaaoge| sArA loka nija akhaNDa ekatva ke Azraya se utpanna dhavala niraMjana pAvana pariNatiyoM ke ajasra pravAha meM nimagna ho, Anandamagna ho - isa pAvana bhAvanA ke sAtha virAma letA huuN| buddhi bhI bhavitavya kA anusaraNa karatI hai| jaba khoTA samaya AtA hai to bar3e-bar3e buddhimAnoM kI buddhi para bhI patthara par3a jAte haiN| ___- Apa kucha bhI kaho, pRSTha 64 1. kArtikeyAnuprekSA, gAthA 79
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyatvabhAvanA jisa deha meM Atama rahe vaha deha bhI jaba bhinna hai| taba kyA kareM unakI kathA jo kSetra se bhI anya haiN| haiM bhinna parijana bhinna purajana bhinna hI dhana-dhAma haiN| hai bhinna bhaginI bhinna jananI bhinna hI priya vAma hai // 1 // jisa deha meM yaha AtmA rahatA hai, jaba vaha ekakSetrAvagAhI deha bhI AtmA se bhinna hai to jo kSetra se bhinna hai, unakI kyA bAta kareM? ve to sarvathA bhinna haiM hii| nagaravAsI, kuTumbIjana, bhAI-bahina, mA~-bApa, pati yA patnI, dhana-dhAnya evaM makAna Adi sabhI AtmA se bhinna hI haiN| anuja-agraja suta-sutA priya suhRda jana saba bhinna haiN| ye zubha azubha saMyogajA civRttiyA~ bhI anya haiM / svonmukha civRttiyA~ bhI AtamA se anya haiN| caitanyamaya dhruva AtamA guNabheda se bhI bhinna hai // 2 // choTe-bar3e bhAI, putra-putrI, priya mitrajana Adi sabhI to AtmA se bhinna haiM hI, parantu para ke lakSya se AtmA meM hI utpanna honevAlI zubhAzubhabhAvarUpa tathA svalakSya se utpanna honevAlI zuddhabhAvarUpa civRttiyA~ bhI AtmA se anya hI haiM, bhinna hI haiM; caitanyamaya dhruva AtmA to guNabheda se bhI bhinna paramapadArtha hai|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana guNabheda se bhI bhinna hai Ananda kA rasakanda hai / hai saMgrahAlaya zaktiyoM kA jJAna kA ghanapiNDa hai // vaha sAdhya hai ArAdhya hai ArAdhanA kA sAra hai / dhruvadhAma kI ArAdhanA kA eka hI AdhAra hai // 3 // yaha guNabheda se bhI bhinna paramapadArtha Ananda kA kanda, jJAna kA ghanapiNDa evaM ananta zaktiyoM kA saMgrahAlaya hai / vaha paramapadArtha sAdhya bhI hai, ArAdhya bhI hai aura ArAdhanA kA sAra bhI vahI hai| dhruvadhAma nija bhagavAna AtmA kI ArAdhanA kA ekamAtra AdhAra vahI paramapadArtha nija AtmA hai| jo jAnate isa satya ko ve hI vivekI dhanya haiM / dhruvadhAma ke ArAdhakoM kI bAta hI kucha anya hai // anyatva ko pahicAnanA hI bhAvanA kA sAra hai / ekatva kI ArAdhanA ArAdhanA kA sAra hai // 4 // 73 jo jIva isa satya ko jAnate haiM, ve hI vivekI haiM, ve hI dhanya haiM; kyoMki dhruvadhAma ke ArAdhakoM kI bAta hI kucha aura hai| anyatvabhAvanA kA sAra AtmA kA para se bhinnatva pahicAnanA hI hai evaM akhaNDa eka AtmA kI ArAdhanA hI ArAdhanA kA sAra hai / taba prazna uThatA hai ki Akhira 'maiM hU~ kauna?' yadi eka bAra yaha prazna hRdaya kI gaharAI se uThe aura usake samAdhAna kI saccI jijJAsA jage to isakA uttara milanA durlabha nhiiN| para yaha 'maiM' para kI khoja meM svayaM ko bhUla rahA hai| kaisI vicitra bAta hai ki khojane vAlA khojane vAle ko hI bhUla rahA hai| sArA jagata para kI saMbhAla meM itanA vyasta najara AtA hai ki 'maiM kauna hU~?' - yaha socane-samajhane kI use phursata hI nahIM hai / "maiM" zarIra, mana, vANI aura moha-rAga- -dveSa, yahA~ taka ki kSaNasthAyI paralakSI buddhi se bhinna eka traikAlika, zuddha, anAdi-ananta, caitanya, jJAnAnandasvabhAvI dhruvatatva hU~, jise AtmA kahate haiM / - maiM kauna hU~? pRSTha 7
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ hothe anyatvabhAvanA : eka anuzIlana jisa deha meM Atama rahe vaha deha bhI jaba anya hai| taba kyA kareM unakI kathA jo kSetra se bhI bhinna haiN| jo jAnate isa satya ko ve hI vivekI dhanya haiN| dhruvadhAma ke ArAdhakoM kI bAta hI kucha anya hai // saMyogoM kI anityatA, azaraNatA evaM asAratA; anitya, azaraNa evaM saMsArabhAvanA meM batAI jA cukI hai| ekatvabhAvanA meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki koI bhI saMyoga sukha-duHkha ke sAthI nahIM hote, sampUrNa sukha-duHkha jIva akele hI bhogatA hai| aba anyatvabhAvanA meM yaha samajhAte haiM ki paramArtha se vicAra kareM to AtmA zarIrAdi sarva saMyogoM se atyanta bhinna hI hai| anyatvabhAvanA kA svarUpa spaSTa karate hue AcArya kundakunda likhate haiM - "aNNaM imaM sarIrAdigaM pijaM hojja bAhiraM davvaM / NANaM daMsaNamAdA evaM ciMtehi aNNattaM // AtmA jJAna-darzanasvarUpa hai aura zarIrAdika sabhI bAhya padArtha isase bhinna haiM - isaprakAra cintana karanA anyatvabhAvanA hai|" isIprakAra kA bhAva kArtikeyAnuprekSA meM vyakta kiyA gayA hai, jo ki isaprakAra hai - "jo jANiUNa dehaM, jIvasarUvAdu taccado bhiNNaM / appANaM pi ya sevadi kajakaraM tassa aNNattaM // 1. bArasa aNuvekkhA, gAthA 23 2. kArtikeyAnuprekSA, gAthA 82
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 75 'jIva ke svarUpa se deha bhinna hai' - jo jIva isa tAttvika marma ko jAnakara apane AtmA kA sevana (anubhava) karatA hai, anyatvabhAvanA usI ke lie kAryakArI hai arthAt saphala hai|" __ AcArya amitagati bhI jIva se bhinna dehAdi saMyogoM para se dRSTi haTA lene kI preraNA dete hue sAmAyika pATha meM kahate haiM - "yasyAsti naikyaM vapuSApi sArddha, tasyAsti kiM putrakalatramitraiH / pRthakkRte carmaNi romakUpA, kuto hi tiSThanti zarIramadhye // 27 // jisa AtmA kA zarIra ke sAtha bhI aikya nahIM hai; usakA putra, patnI aura mitra ke sAtha aikya kaise ho sakatA hai? ThIka hI hai; kyoMki zarIra se camar3I dUra kara dene para romachidra kaise raha sakate haiM?" aura bhI dekhie - "na santi bAhyA mama kecanArthA, bhavAmi teSAM na kadAcanAham / itthaM vinizcitya vimucya bAhya, svasthaH sadA tvaM bhava bhadra muktyai // 23 // koI bAhya zarIrAdi sAMsArika padArtha na to mere haiM aura na maiM unakA hU~ - aisA nizcaya karake he bhadrajIva! tU bAhyapadArtha ko chor3a aura mukti kI prApti ke lie nirantara svastha ho arthAt apanI AtmA meM hI pUrNataH lIna rh|" isa sandarbha meM AcArya pUjyapAda kA kathana bhI draSTavya hai - "zarIra se anyatva kA cintana karanA anyatvAnuprekSA hai| yathA - bandha kI apekSA abheda hone para bhI lakSaNa ke bheda se maiM anya huuN| zarIra aindriya hai, maiM atIndriya huuN| zarIra ajJa hai, maiM jJAtA huuN| zarIra anitya hai, maiM nitya huuN| zarIra Adi-antavAlA hai aura maiM anAdyananta huuN| saMsAra meM paribhramaNa karate hue mere lAkhoM zarIra atIta ho gaye, maiM usase bhinna hI hU~ - isaprakAra zarIra se bhI jaba maiM anya hU~, taba he vatsa! maiM bAhya padArthoM se bhinna hoU~ to isameM kyA Azcarya ? - isaprakAra mana ko samAdhAnayukta karanevAle ko isa zarIrAdika meM spRhA utpanna
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyatvabhAvanA : eka anuzIlana nahIM hotI hai aura isase tattvajJAna kI bhAvanApUrvaka vairAgya kA prakarSa hone para Atyantika mokSasukha kI prApti hotI hai / " " , 'saMyoga anitya haiM, azaraNa haiM, asAra haiM, sAtha denevAle nahIM haiM isa tathya se anityAdi bhAvanAoM ke cintana se bhalIbhA~ti paricita ho jAne para bhI ajJAnI ko ajJAnavaza evaM jJAnI ko bhI kadAcit rAgavaza thor3e-bahuta isaprakAra ke vikalpa bane hI rahate haiM ki anitya sahI, azaraNa sahI, asAra sahI, sAthI na sahI; para zarIrAdi saMyogI padArtha haiM to apane hI; nizcaya se na sahI, para vyavahAra se to apane haiM hI; jinavANI meM bhI to vyavahAra se unheM apanA kahA hai I 76 vyavahAra ke bala se utpanna isIprakAra kI vikalpataraMgoM ke zamana ke lie saMyogI paradravyoM se nija paramAtmatattva kI pAramArthika atyanta bhinnatA kA aneka prakAra se kiyA gayA cintana hI anyatvabhAvanA hai| isI cintana ke bala se vyavahAra pakSa zithila hotA hai aura pAramArthika nizcaya pakSa prabala hotA hai / pratisamaya vRddhiMgata vyavahAra kI nirbalatA aura paramArtha kI prabalatA hI nirjarA hai, jo mukti kA sAkSAt kAraNa hai| AtmA aura zarIrAdi saMyogoM meM paraspara bhinnatA aura abhinnatA kI vAstavika sthiti kyA hai ? - isa bAta kA sodAharaNa citraNa karate hue paMDitapravara daulatarAmajI likhate haiM - - " jala-paya jyoM jiya-tana melA, pai bhinna-bhinna nahi bhelA / to pragaTa jude dhana dhAmA, kyoM hai ika mili suta rAmA // yadyapi AtmA aura zarIra pAnI aura dUdha kI bhA~ti mile hue haiM; tathApi ve abhinna nahIM haiM, pUrNata: bhinna-bhinna hI haiN| jaba ekakSetrAvagAhI zarIra bhI jIva se bhinna hai to phira dhana-makAna, putra- patnI to prakaTa hI bhinna haiM, ve jIva ke kaise ho sakate haiM?" 1. sarvArthasiddhi : adhyAya 9, sUtra 7 kI TIkA 2. chahaDhAlA, paMcama DhAla, chanda 7
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 77 isIprakAra kA bhAva 'padmanaMdipaMcaviMzati' meM bhI vyakta kiyA gayA hai - "kSIranIravadekatra sthityordehdehino| bhedo yadi tato'nyeSu kalatrAdiSu kA kthaa|| deha aura AtmA kI sthiti dUdha aura pAnI ke samAna ekatrita mAtra hai| jaba ekakSetrAvagAhI zarIra aura AtmA hI bhinna-bhinna haiM to pratyakSa bhinna strI Adi kA kyA kahanA?" ___ paNDita dIpacandajI kRta bAraha bhAvanA meM yaha bAta aura bhI adhika spaSTarUpa se kahI gaI hai - "jA tana meM nita jiya vasai, so na Apano hoy| to pratakSa jo para daraba, kaise apane hoy|| jisa zarIra meM jIva nitya rahatA hai, jaba vaha zarIra hI apanA nahIM hotA, taba jo paradravya pratyakSa para haiM, ve apane kaise ho sakate haiM?" yahA~ eka prazna saMbhava hai ki jaba anyatvabhAvanA meM zarIrAdi saMyogoM se jIva ko atyanta bhinna batAnA hI abhISTa hai to phira yahA~ yaha kahane se kyA sAdhya hai ki jIva aura zarIra pAnI aura dUdha ke samAna mile hue haiM? bhAI! bAta yaha hai ki anAdikAla se yaha ajJAnI prANI yaha mAnatA A rahA hai ki jIva aura zarIra eka hI haiM; kyoMki ise sazarIra jIva to sarvatra dikhAI dete haiM, para deha se bhinna bhagavAna AtmA kabhI dikhAI nahIM diyA tathA jinavANI meM bhI vyavahAranaya se jIva aura zarIra ko eka kahA gayA hai| samayasAra kI 27vIM gAthA meM sApha-sApha likhA hai - "vavahAraNayo bhAsadi jIvo deho havadi khalu ekko / vyavahAranaya se jIva aura zarIra eka hI hai|" para sAtha-sAtha yaha bhI likhA hai - "Na du Nicchayasya jIvo deho ya kadA vi ekaThTho / 1. padmanaMdipaMcaviMzati : adhyAya 6, zloka 49
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 anyatvabhAvanA : eka anuzIlana nizcayanaya se jIva aura deha kadApi eka nahIM ho sakate / " jaba jinavANI meM vyavahAra se hI sahI, jIva aura zarIra ko eka kahA gayA hai to use vaise hI to nahIM ur3AyA jA sktaa| vyavahAranaya se kathita jIva aura zarIra kI ekatA kA vAstavika svarUpa kyA hai ? - yaha bAta bhalIprakAra samajhe binA unakI paraspara pAramArthika bhinnatA bhI sahI rUpa meM samajha meM nahIM A sktii| jIva aura deha kI pAramArthika bhinnatA samajhane ke lie pahale unakI vyAvahArika ekatA kI vAstavika sthiti jAnanA Avazyaka hai, anyathA vyavahArika ekatA kI tAtkAlika upayogitA ke sAtha-sAtha svAbhAvika bhinnatA kA bhI bhalIbhA~ti paricaya prApta nahIM hogA, pAramArthika prayojana kI bhI siddhi nahIM hogI ataH deha aura AtmA kI pAramArthika bhinnatA ke sAtha-sAtha vyAvahArika ekatA kA jJAna bhI Avazyaka hI nahIM, anivArya hai; para dhyAna rahe inakI pAramArthika bhinnatA to bhinnatA jAnane ke lie hai hI, vyAvahArika ekatA kA svarUpa jAnanA bhI pAramArthika bhinnatA jAnane ke lie hI hai / anyatvabhAvanA meM mUlabhUta prayojana para se anyatva hai, ekatva nahIM / vyAvahArika ekatA ko to prayojanapurataH mAtra jAna lenA hai, vahA~ jamanA nahIM hai; ramanA nahIM hai; para pAramArthika bhinnatA ko to jAnanA bhI hai, mAnanA bhI hai aura para se bhinna nija meM jamanA bhI hai. ramanA bhI hai, nija meM hI samA jAnA hai| 1 para se bhinna nija meM samA jAnA hI vAstavika anyatvabhAvanA hai| chahaDhAlA ke ukta kathana meM ' jala-paya jyoM jina-tana melA' kahakara jIva aura zarIra kI ekatA kI vAstavika sthiti spaSTa kI gaI hai aura 'pai bhinna-bhinna nahiM bhelA' kahakara pAramArthika bhinnatA spaSTa kara dI gaI hai| ukta pada meM bahuta gaharI bAta kahI gaI hai ki jIva aura zarIra kI ekatA vAstavika ekatA nahIM; mAtra milAvaTa hai, melA hai| jisaprakAra mele meM vibhinna prakAra ke loga sarvaprakAra se bhinna-bhinna hokara bhI ekatrita ho jAte haiM; unake ekatrita ho jAne se ve eka nahIM ho jAte, bhinna
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 79 bhinna hI rahate haiN| usIprakAra jIva aura zarIra sarvaprakAra se bhinna-bhinna hokara bhI ekatrita ho gaye haiN| unake ekatrita ho jAne se ve eka nahIM ho jAte, bhinnabhinna hI rahate haiN| jisaprakAra ekatrita vyaktiyoM ke samUha ko melA kahA jAtA hai, para vastutaH una samUhagata vyaktiyoM meM pratyeka kA vyaktitva raMcamAtra bhI vilIna nahIM hotA, khaNDita nahIM hotA; svataMtrarUpa se akhaNDita banA rahatA hai; kyoMki amilamilApa svabhAvavAle vyakti vastutaH kabhI mila hI nahIM sakate haiN| melA to melA hai, usameM ekatA saMbhava nahIM hai| mele meM ekatA khojanA mele kA melApana kho denA hai| usIprakAra ekatrita deha aura AtmA ko vyavahAra jIva kahA jAtA hai, para vastutaH deha aura AtmA kabhI bhI eka nahIM hote, paraspara vilIna nahIM hote; unakA svarUpa khaNDita nahIM hotA, svataMtrarUpa se akhaNDita hI banA rahatA hai; kyoMki amila-milApavAle jar3a aura cetana padArtha kabhI mila hI nahIM sakate haiN| jIva aura zarIra kA bhI melA to melA hI hai, unameM ekatA khojanA donoM ke svarUpa ko khaNDita kara denA hai| __jisaprakAra dUdha to dUdha hai aura pAnI pAnI, dUdha kabhI pAnI nahIM ho sakatA aura na pAnI duudh| dUdha meM pAnI milA dene se na to dUdha pAnI ho jAtA hai aura na pAnI dUdha, mila jAne para bhI dUdha dUdha rahatA hai aura pAnI paanii| vastutaH ve milate hI nahIM, mAtra mile dikhate haiM; kyoMki kisI anya meM milanA unakA svabhAva hI nahIM hai| kisI meM milane meM svayaM ko miTA denA hotA hai aura koI vastu svayaM ko kabhI miTA nahIM sakatI hai| vastu hI use kahate haiM; jo kabhI miTe nahIM, sadA satrUpa hI rhe| ata: koI vastu kabhI kisI meM milatI nahIM, mAtra milI kahI jAtI hai| yahI kAraNa hai ki dUdha bhI pAnI meM kabhI milatA nahIM, saMyoga dekhakara mAtra milA kahA jAtA hai| usIprakAra jIva jIva hai aura deha deha; jIva kabhI deha nahIM ho sakatA hai aura na deha jiiv| jIva aura deha ekakSetrAvagAha ho jAne para bhI na to jIva deha
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyatvabhAvanA : eka anuzIlana ho jAtA hai aura na deha jIva; saMyogIdazA meM bhI jIva jIva rahatA hai aura deha deha / vastutaH ve milate hI nahIM, mAtra mile dikhate haiM; kyoMki kisI meM milanA unakA svabhAva hI nahIM hai| kisI meM milane meM svayaM ko miTA denA par3atA hai aura koI vastu svayaM ko kabhI miTA nahIM sakatI hai| vastu hI use kahate haiM, jo kabhI miTe nahIM, sadA satrUpa hI rhe| ataH koI vastu kisI meM kabhI milatI nahIM, mAtra milI kahI jAtI hai| yahI kAraNa hai ki jIva meM deha kabhI milatI nahIM, ekakSetrAvagAharUpa saMyoga dekhakara mAtra mile kahe jAte haiM, haiM to ve paraspara atyanta bhinna-bhinna hii| isa satya ke gahare maMthana kA nAma hI anyatvabhAvanA hai| isI kI samyaka jAnakArI ke lie kahA gayA hai - 'jala-paya jyoM jiya-tana melA, pai bhinna-bhinna nahiM bhelaa|' vibhinna saMyogoM ke mele meM khoye nija zuddhAtmatattva ko khojanA, pahicAnanA, pAnA, use sabase bhinna nirAlA jAnanA, usakA hI sadA cintana karanA, usakI hI bhAvanA bhAnA, usI kA dhyAna karanA, usI meM jamanA-ramanA, usI meM lIna ho jAnA, vilIna ho jAnA, usI meM sampUrNataH samA jAnA hI anyatvabhAvanA ke cintana kA mUla prayojana hai; kyoMki isa bhavasAgara se pAra hone kAsaMsaraNarUpa saMsAraduHkhoM se chUTane kA ekamAtra yahI upAya hai, samasta zAstroM kA yahI sAra hai| AcArya yogIndudeva bhI yahI preraNA dete haiM - "puggalu aNNu ji aNNa jiu, aNu vi sahu vvhaaru| cayahi vi puggalu gahahi jiu, lahu pAvahi bhvpaaru|| pudgala anya hai, jIva anya hai, anya saba vyavahAra bhI anya hai; ataH he Atman! tU pudgala ko chor3a aura apane AtmA ko grahaNa kara, isase tU zIghra hI saMsAra se pAra hogaa| 1. yogasAra dohA 55
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana jo appA suddha vi muNai, asui-sarIra-vibhiNNu / jo jANai satthaI sayala, sAsaya-sukkhaha~ lINu // jo jIva azuci zarIra se bhinna zuddha AtmA ko jAnatA hai, zAzvata sukha meM lIna vaha AtmA samasta zAstroM ko jAna jAtA hai| bhAvArtha yaha hai ki jisane samasta zAstroM ke sArabhUta nija zuddhAtmatattva ko jAna liyA aura usI meM lIna ho gayA, mUla prayojana siddha ho jAne se usane eka prakAra se samasta zAstroM ko hI jAna liyA hai|" Atmopalabdhi kI vidhi meM zarIrAdi saMyogI parapadArthoM se bhinnatva kI bhAvanA kA kyA sthAna hai, kyA mahattva hai, kyA krama hai?-yaha bAta kavivara paMDita banArasIdAsa ke nimnAMkita chanda meM atyanta spaSTarUpa se mukharita huI hai - "prathama sudriSTi sauM sarIrarUpa kIjai bhinna, tAmaiM aura sUcchama sarIra bhinna mAniye / aSTa karma bhAva kI upAdhi soU kIjai bhinna, tAhU maiM subuddhikau vilAsa bhinna jAniye // tAmaiM prabhu cetana virAjata akhaNDarUpa, vahai zrutagyAna ke pravAMna ura Aniye / vAhI ko vicAra kari vAhI maiM magana hajai, vAko pada sAdhibe kauM aisI vidhi ThAniye // sarvaprathama sutIkSNa dRSTi se AtmA ko audArikAdi sthUla zarIroM se bhinna jAnanA cAhie, phira taijasa-kArmANa sUkSma zarIroM se bhI bhinna jAnanA-mAnanA caahie| tadanantara aSTa karmoM ke udaya se honevAle jIva ke moha-rAga-dveSarUpa aupAdhikabhAvoM arthAt bhAvakoM se bhinna jAnanA caahie| - isaprakAra nokarma, dravyakarma aura bhAvakarma se athavA varNAdi aura rAgAdibhAvoM se AtmA ko bhinna jAnane ke bAda subuddhi ke vilAsa arthAt ina 1. yogasAra dohA, 95 2. nATaka samayasAra, baMdhadvAra, chanda 55
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyatvabhAvanA : eka anuzIlana bhedavijJAna sambandhI vikalpoM se bhI bhinna jJAnAnandasvabhAvI trikAlI dhruva nija paramAtmatattva ko pahicAnanA caahie| ina dehAdirUpa mandira meM akhaNDarUpa nija cetanaprabhu virAjamAna hai| samyak zrutajJAna pramANa se pramANita arthAt jAne gaye usa cetanaprabhu ko hI hRdaya meM dhAraNa karanA cAhie, usI kA vicAra karanA cAhie, cintana karanA cAhie, usI meM hI magana ho jAnA cAhie, lIna ho jAnA cAhie; usa cetanaprabhu kI sAdhanA kI-ArAdhanA kI yahI vidhi hai, aisI hI vidhi hai|" ukta chanda meM AtmasAdhanA kI vidhi kA vyavasthita krama se vivecana kiyA gayA hai, sAdhaka ke lie preraNAprada mArgadarzana diyA gayA hai| chanda kI antima paMkti meM spaSTa kahA gayA hai ki AtmA ke paramapada ko sAdhane ke lie isaprakAra kI vidhi apanAnA caahie| para se bhinnatA kA jJAna hI bhedavijJAna hai aura para se bhinna nija cetana bhagavAna kA jAnanA, mAnanA, anubhava karanA hI AtmAnubhUti hai, AtmasAdhanA hai, AtmArAdhanA hai| sampUrNa jinAgama aura jina-adhyAtma kA sAra isI meM samAhita hai| anyatvabhAvanA ke cintana kI carama pariNati bhI yahI hai| ___ anAdikAla se yaha AtmA para ko apanA mAnakara usI meM raca-paca rahA hai; isIkAraNa cAra gati aura caurAsIlAkha yoniyoM meM paribhramaNa karatA huA ananta duHkha bhI bhoga rahA hai| para se ekatva aura mamatva ke kAraNa hI apane ko sahI rUpa meM jAna bhI nahIM pA rahA hai, pahicAna bhI nahIM pA rahA hai| para se ekatva aura mamatva tor3ane ke lie para se anyatva kA cintana jisa gaharAI se honA cAhie; jabataka usa gaharAI se nahIM kiyA jAyegA, tabataka para ke prati honevAle ekatva aura mamatva ko nahIM tor3A jA sakatA hai, isake lie satat prayAsa atyanta Avazyaka hai| para se ekatva aura mamatva tor3ane kA ekamAtra upAya pratyeka vastu kI svataMtra sattA kA samyak bodha hI hai| apanI sImA meM sarvaprabhutAsampanna kisI bhI vastu ko anyavastu kA mAnanA-jAnanA mahAmoha hai, mahA-ajJAna hai, mithyAtva nAmaka mahApApa hai|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana isa mahApApa se bacane kA ekamAtra yahI upAya hai ki hama vastu kI svataMtratA kA avirAma cintana kareM, manana kreN| nirantara calanevAlI yaha cintanaprakriyA hI anyatvabhAvanA hai| __ isa saMdarbha meM paNDitapravara jayacandajI chAbar3A hamArA mArgadarzana isaprakAra karate haiM - "apane-apane sattva kU~, sarva vastu vilsaay| aise citavai jIva taba, parateM mamata na thaay|| 'pratyeka vastu svataMtrarUpa se apanI-apanI sattA meM vilAsa kara rahI hai, kisI kA kisI meM koI hastakSepa nahIM hai; kyoMki ve vastue~ sampUrNataH bhinnabhinna hai' - jaba jIva isaprakAra kA cintavana karatA hai, taba usake parapadArthoM se mamatva utpanna nahIM hotaa|" ___ 'saMyoga anitya haiM, azaraNa haiM, asAra haiM, sAtha nahIM dete, hamase atyanta bhinna haiM' - yaha saba jAna liyA, acchI taraha jAna liyA; aba kyA kareM? basa inakA hI vicAra, inakA hI cintana; kaba taka calegA yaha saba aura kyA hogA isase? ___kucha nahIM, mAtra itane se kucha nahIM hogaa| yaha to mAtra vikalpAtmaka prArambha hai, isase to mAtra jamIna taiyAra hotI hai, bIja to aba DAlanA hai| bIja DAle binA taiyAra jamIna bhI kucha phala nahIM de sakatI; para dhyAna rahe patthara para par3A bIja bhI aMkurita nahIM hotaa| jaba vaha aMkurita hI nahIM hotA to phira pallavita hone kA, pUrNa hone kA, saphala hone kA avakAza hI kahA~ rahatA hai ? ___ hA~, to saMyogoM kI anityatA, azaraNatA, asAratA, asaMgatA, pRthakatA; cintana-mananapUrvaka bhalIbhA~ti jAna lene para inheM dhAraNa kara lenA hai, dhAraNA meM le lenA hai, labdhijJAna meM DAla denA hai, surakSita kara denA hai; ina para se upayoga haTA lenA hai| upayoga ko ina para se haTAkara inase bhinna nitya, paramazaraNabhUta, sArabhUta, eka nija zuddhAtmatattva meM lagAnA hai, lagAye rahanA hai| cintana-manana ke vikalpoM se bhI virata hokara mAtra nija ko hI jAnate rahanA hai, mAtra jAnate
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 anyatvabhAvanA : eka anuzIlana rahanA hai aura kucha nahIM karanA hai; jAnane kA vikalpa bhI nahIM karanA hai, jAnanA bhI sahaja hone denA hai| kartRtva kA tanAva raMcamAtra bhI nahIM rakhanA hai; basa mAtra sahaja jAnanA, jAnanA, jAnanA hone do| hone to do ghar3I do ghar3I isa sahaja pariNamana ko; isase antara se anantavIrya ullasita hogA, Ananda kA sAgara taraMgita ho uThegA, deha-devala meM virAjamAna devatA ke pradeza-pradeza meM Ananda kI taraMgeM ullasita ho utthegii| deha-devala bhI usakI taraMgoM se taraMgAyita ho romAMcita ho uThegA, tejoddIpta ho utthegaa| jaba yaha saba tere antara meM ghaTita hogA, tabhI para se ekatva aura mamatva vighaTita hogA; tabhI anyatvabhAvanA kA cintana saphala hogA - sArthaka hogaa| . hogA, avazya hogA; nirAza hone kI AvazyakatA nahIM, eka na eka dina yaha saba avazya ghaTita hogaa| yadi antara kI ruci jAgRta rahI, viveka kuNThita na huA, to eka na eka dina para meM ekatva ke, mamatva ke bAdala vighaTita hoMge hI, rAga ke tantu bhI ttuutteNge| samyak dizA meM kiyA gayA samyak puruSArtha kabhI niSphala nahIM jaataa| sarvaprabhutAsampanna, para se bhinna, nija zuddhAtmatattva ko jana-jana jAne, pahicAne; usI meM jame, rame aura atIndriya AnandAmRta kA pAna kara Anandamagna hoM - isa pAvana bhAvanA se virAma letA huuN| vahI satpuruSa hai satpuruSa kI saccI pahicAna hI yahI hai ki jo trikAlI dhruvarUpa nija paramAtmA kA svarUpa batAye aura usI kI zaraNa meM jAne kI preraNA de; vahI satpuruSa hai| duniyAdArI meM ulajhAne vAle, jagata ke prapaMca meM phaMsAne vAle puruSa kitane hI sajjana kyoM na hoM, satpuruSa nahIM hai - isa bAta ko acchI taraha samajha lenA caahie| - nimittopAdAna, pRSTha 34
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 azucibhAvanA jisa deha ko nija jAnakara nita rama rahA jisa deha meN| jisa deha ko nija mAnakara raca-paca rahA jisa deha meM || jisa deha meM anurAga hai ekatva hai jisa deha meN| kSaNa eka bhI socA kabhI kyA-kyA bharA usa deha meM // 1 // he Atman ! jisa deha ko apanA jAnakara, apanA mAnakara tU usameM dina-rAta rama rahA hai, raca-paca rahA hai; jisa deha meM tUne ekatva sthApita kara rakhA hai aura jisa deha meM terA itanA anurAga hai; usa deha meM kyA-kyA bharA hai? - isa bAta kA vicAra kyA tUne kabhI eka kSaNa bhI kiyA hai ? kyA-kyA bharA usa deha meM anurAga hai jisa deha meN| usa deha kA kyA rUpa hai Atama rahe jisa deha meM || malina mala pala rudhira kIkasa vasA kA AvAsa hai| jar3arUpa hai tana kintu isameM cetanA kA vAsa hai|| 2 // jisa deha meM nija bhagavAna AtmA rahatA hai aura jisa deha meM terA itanA anurAga hai; usa deha kA vAstavika svarUpa kyA hai, rUpa kyA hai ? - isa bAta kA vicAra bhI tUne kabhI kiyA? yaha deha atyanta malina, mala-mUtra, khUna- mA~sa, pIpa evaM carbI kA ghara hai / yadyapi yaha zarIra jar3arUpa hai, tathApi isameM caitanyabhagavAna AtmA virAjamAna hai|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 azucibhAvanA : eka anuzIlana cetanA kA vAsa hai durgandhamaya isa deha meN| zuddhAtamA kA vAsa hai isa malina kArAgeha meM // isa deha ke saMyoga meM jo vastu palabhara aaygii| vaha bhI malina mala-mUtramaya durgandhamaya ho jAyagI // 3 // isa durgandhamaya zarIra meM caitanya bhagavAna rahate haiM, isa mailI-kucailI jela meM zuddhAtmA kA AvAsa hai| isa deha kI sthiti to aisI hai ki pavitra se bhI pavitra jo vastu isa malina deha ke saMyoga meM eka kSaNa ko bhI AvegI; vaha bhI malina ho jAvegI, mala-mUtra-maya ho jAvegI, durgandhamaya ho jaavegii| kintu raha isa deha meM nirmala rahA jo AtamA / vaha jJeya hai zraddheya hai basa dhyeya bhI vaha AtamA // usa AtamA kI sAdhanA hI bhAvanA kA sAra hai| dhruvadhAma kI ArAdhanA ArAdhanA kA sAra hai // 4 // kintu Azcarya kI bAta to yaha hai ki isa mahAmalina deha meM rahakara bhI yaha bhagavAna AtmA sadA nirmala hI rahA hai| yaha nirmala AtmA hI paramajJeya hai - paramazuddhanizcaya naya kA viSaya hai, paramabhAvagrAhIzuddhadravyArthika naya kA viSaya hai; zraddheya hai - dRSTi kA viSaya hai aura vaha bhagavAna AtmA hI dhyAna kA viSaya hai, dhyeya hai| azucibhAvanA kA sAra ukta bhagavAna AtmA kI sAdhanA hI hai aura dhruvadhAma nija bhagavAna AtmA kI ArAdhanA hI ArAdhanA kA sAra hai| he prabho! kitane Azcarya kI bAta hai, jina bhogoM ko tuccha jAnakara Apane svayaM tyAga kiyA hai, ve unheM hI iSTa mAna rahe haiM aura Apase hI unakI mAMga kara rahe hai, Apako hI unakA dAtA batA rahe haiN| he prabho! Apake anantajJAna kI mahimA to ananta hai hI, para ajJAniyoM ke ajJAna kI mahimA bhI ananta hai, anyathA ve isaprakAra vyavahAra kyoM karate? - tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pRSTha 78
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ azucibhAvanA : eka anuzIlana isa deha ke saMyoga meM jo vastu palabhara aaygii| vaha bhI malina mala-mUtramaya durgandhamaya ho jAyagI // kintu raha isa deha meM nirmala rahA jo AtamA / vaha jJeya hai zraddheya hai basa dhyeya bhI vaha AtamA / "zarIrAdi saMyoga anitya haiM, azaraNa haiM, asAra haiM, sAtha nahIM dete, apane AtmA se ekadama bhinna haiM" - anityAdi bhAvanAoM ke cintana se isa pAramArthika satya se bhalIbhA~ti paricita ho jAne para bhI jJAnIjanoM ko rAgavaza bhUmikAnusAra deha atyanta nikaTavartI saMyogI padArtha hone se deha sambandhI vikalpataraMgeM uThA hI karatI haiN| deha sambandhI ukta rAgAtmaka vikalpataraMgoM ke zamana ke lie jJAnIjanoM dvArA kiyA jAnevAlA deha sambandhI azucitA kA bAra-bAra cintana hI azucibhAvanA hai| jaisA ki paNDita daulatarAmajI kahate haiM - "pala rudhira rAdha mala thailI, kIkasa vasAdi taiM mailii| nava dvAra bahaiM ghinakArI, asa deha kare kima yaarii|| ___ kapha aura carbI Adi se mailI yaha deha mAMsa, khUna evaM pIparUpI mala kI thailI hai| isake A~kha, kAna, nAka, mu~ha Adi nau dvAroM se nirantara ghRNAspada maile padArtha hI bahate rahate haiN| he Atman ! tU aisI ghRNAspada isa deha se yArI (mitratA, sneha) kyoM karatA hai?" isa sandarbha meM paNDita bhUdharadAsajI kI nimnAMkita paMktiyA~ bhI draSTavya haiM - 1. chahaDhAlA; paMcama DhAla, chanda 8
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ azucibhAvanA : eka anuzIlana "deha apAvana athira ghinAvana, yAmaiM sAra na koii| sAgara ke jala sauM zuci kIjai, to bhI zuddha na hoii|| sAta kudhAtamayI malamUrata, cAma lapeTI sohai| antara dekhata yA sama jaga meM, avara apAvana ko hai| nava maladvAra stra nizi-vAsara, nAma lie ghina aavai| vyAdhi upAdhi aneka jahA~ taha~, kauna sudhI sukha pAvai? poSata to dukha doSa karai ati, soSata sukha upjaavai| durjana deha svabhAva barAbara, mUrakha prIti bddh'aavai|| rAcana joga svarUpa na yAko, viracana joga sahI hai| yaha tana pAya mahAtapa kIje, yAmaiM sAra yahI hai| yaha deha atyanta apavitra hai, asthira hai, ghinAvanI hai, isameM raMcamAtra bhI sAra nahIM hai, sAgaroM ke jala se dhoye jAne para bhI zuddha honevAlI nahIM hai| camar3e meM lipaTI zobhAyamAna dikhanevAlI yaha deha sAta kudhAtuoM se bharI huI mala kI mUrti hI hai; kyoMki antara meM dekhane para patA calatA hai ki isake samAna apavitra anya koI padArtha nahIM hai| __ isake nava dvAroM se dina-rAta aisA maila bahatA rahatA hai, jisake nAma lene se hI ghRNA utpanna hotI hai| jise aneka vyAdhiyA~ aura upAdhiyA~ nirantara lagI rahatI haiM, usa deha meM rahakara Ajataka kauna buddhimAna sukhI huA hai? ___ isa deha kA svabhAva durjana ke samAna hai; kyoMki isameM bhI durjana ke samAna poSaNa karane para duHkha aura doSa utpanna hote haiM aura zoSaNa karane para sukha utpanna hotA hai| phira bhI yaha mUrkha jIva isase prIti bar3hAtA hai| isakA svarUpa ramane yogya nahIM hai, apitu yaha chor3ane yogya hI hai; ata: he bhavya prANiyoM ! isa mAnava tana ko pAkara mahAtapa karo; kyoMki isa naradeha pAne kA sAra Atmahita kara lene meM hI hai|" ukta chandoM meM deha ke azuci svarUpa kA vairAgyotpAdaka citraNa kara anta meM yahI kahA gayA hai ki 'asa deha kare kima yArI' arthAt aisI azuci deha 1. pArzvapurANa, pRSTha 34-35
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana se kyA prema karanA? tathA 'rAcana joga svarUpa na yAko, viracana joga sahI hai' arthAt isakA svarUpa ramane yogya nahIM hai, apitu yaha chor3ane yogya hI hai| he Atman ! deha yadi apavitra hai to rahane de ise apavitra; tujhe isase kyA lenA-denA? tU to isase atyanta bhinna paramapavitra bhagavAna AtmA hai| tU to apane ko phicaan| tU isa deha ke mamatva evaM sneha meM par3akara kyoM ananta duHkha uThA rahA hai? isase sarvaprakAra sneha tor3akara svayaM meM hI samA jAne meM hI sAra hai| isI bAta ko paNDita jayacandajI chAbar3A isaprakAra vyakta karate haiM - "nirmala apanI AtmA, deha apAvana geh| jAni bhavya nijabhAva ko, yAsoM tajo sneh|| apanI AtmA atyanta nirmala hai aura yaha deha apavitratA kA ghara hai|he bhavyo! isaprakAra jAnakara isa deha se sneha chor3o aura nijabhAva kA dhyAna kro|" isaprakAra ke cintana kA mUla uddezya deha ke prati virakti utpanna kara dehadevAlaya meM virAjamAna deha se bhinna nija bhagavAna AtmA ke darzana-jJAnaramaNatA kI ruci utpanna karanA hI hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki azucibhAvanA meM deha sambandhI azuciMtA kA cintana kiyA jAtA hai; tathApi isake cintana kI sImA deha kI azucitA taka hI sImita nahIM hai, apitu isameM AtmA kI pavitratA kA cintana evaM ramaNatA bhI samAhita ho jAtI hai| kArtikeya svAmI to spaSTa likhate haiM - "jo paradehaviratto, Niyadehe Na ya karedi annuraayN| appasarUva suratto, asuitte bhAvaNA tsy||' jo bhavya jIva paradeha (strI Adi kI deha) se virakta hokara apanI deha meM bhI anurAga nahIM karatA hai tathA apane AtmasvarUpa meM anurakta rahatA hai, usake azucibhAvanA hotI hai|" 1. paNDita jayacandajI kRta bArahabhAvanA 2. kArtikeyAnuprekSA, gAthA 87
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ azucibhAvanA : eka anuzIlana ukta chanda meM deha se virakti aura AtmasvarUpa meM anurakti kI bAta to atyanta spaSTarUpa se kahI hI gaI hai; para eka naI bAta aura bhI kahI gaI hai, jo sahajarUpa se anyatra dekhane meM nahIM aatii| isameM deha ke bhI paradeha aura svadeha - aise do bheda kara diye gaye haiM / 90 eka kSetrAvagAhI nikaTavartI saMyogI padArtha hone ke kAraNa nijadeha meM to sAmAnyajanoM kA sahaja sneha pAyA hI jAtA hai, para sparzanAdi indriyoM ke upabhoga kI vastu hone se strI Adika ke zarIra meM bhI rAga hotA hI hai / sparzanAdi indriyoM ke viSayoM se virakti utpanna karane ke uddezya se strI Adika kI deha kI apavitratA kA bhI digdarzana karAyA jAtA rahA hai / brahmacarya dharma kI pUjA ke prasaMga meM dazalakSaNapUjana meM bhI isaprakAra kA eka chanda prApta hotA hai, jo ki isaprakAra hai - " kUre tiyA ke azuci tana meM, kAmarogI rati kare / bahu mRtaka sar3ahiM masAna mA~hiM, kAga jyoM coMce bhare // kAmavAsanA se pIr3ita vyakti striyoM ke apavitra zarIra meM anurAga karatA hai aura vaha usa apavitra zarIra ke sAtha isaprakAra kA vyavahAra karatA hai ki jisaprakAra kauA zmazAna meM par3e hue sar3e mRtaka kalevara meM bAra-bAra coMce mAra kara karatA hai / ukta sandarbha meM 'padmanandi paJcaviMzati' kA nimnAMkita chanda bhI draSTavya hai - "yUkAdhAma kacAH kapAlamajinAcchannaM mukhaM yoSitAM / tacchidre nayane kucau palabharau bAhU tate kIkase // mUtramalAdisadma jaghanaM prasyandivarco gRhaM / mahatAM mahatAM rAgAya saMbhAvyate // 1 tundaM pAdasthUNamidaM kimatra jinake bAla juoM ke ghara haiM, kapAla aura ceharA camar3e se AcchAdita hai, donoM netra usa cehare ke chidra haiM, donoM stana mA~sa se bhare hue haiM, donoM bhujAyeM haDDiyA~ haiM, udara malamUtrAdi kA sthAna hai, jaMghA pradeza bahate hue mala kA ghara 1. padmanandi paMcaviMzati : adhyAya 12, chanda 15
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana hai tathA paira DhUMTha ke samAna hai; striyoM kA aisA yaha apavitra zarIra kyA mahAn puruSoM ke lie anurAga kA kAraNa ho sakatA hai? nahIM, kadApi nhiiN|" yadyapi ukta sampUrNa kathana strI zarIra ko lakSya meM lekara kiyA gayA hai; tathApi isakA Azaya yaha kadApi nahIM hai ki puruSa zarIra pavitra hotA hai| puruSa zarIra bhI strI zarIra ke samAna hI mala-mUtra kA ghara evaM rakta, mA~sa aura haDDiyoM kA hI piNDa hai| ___cAhe naradeha kI carcA ho, cAhe nArIdeha kI; isIprakAra cAhe svadeha kI carcA ho yA paradeha kI; azucibhAvanA meM sabhI dehoM kI carcA unakI svabhAvagata azucitA ke digdarzana ke lie hI hotI hai; kyoMki azucibhAvanA ke cintana kA prayojana sva-para deha evaM tatsambandhI bhogoM se virakti utpanna karanA hotA hai| ___ yaha zarIra svayaM to azuci hai hI, isake saMsarga meM AnevAlA pratyeka padArtha bhI isake saMyoga se apavitra ho jAtA hai| zuddha, sAttvika, susvAdu, sundaratama bhojana isake saMsarga meM Ate hI ucchiSTa ho jAtA hai, mu~ha meM DAlate hI apavitra ho jAtA hai, cabAyA huA grAsa hAtha meM lete svayaM ko bhI glAni utpanna hotI hai| peTa meM pahu~ca jAne ke bAda vamana ho jAve to use koI chUne ko bhI taiyAra nahIM hotaa| adhika kAla taka deha ke samparka meM rahane para to vaha mala-mUtra meM pariNamita ho hI jAtA hai| __prAtaH zuddha, sApha, sundara, vastra pahanate haiM to zAma taka hI maile-kucaile ho jAte haiM, pasIne kI gandha Ane lagatI hai| nirmala jala se snAna karane para bhI yaha zarIra to nirmala nahIM hotA, jala avazya mailA ho jAtA hai| isa bAta kI carcA karate hue snAnASTaka meM kahA gayA hai - "sanmAlyAdi yadIyasaMnidhivazAdaspRzyatAmAzrayed viNmUtrAdibhRtaM rasAdighaTitaM vIbhatsu yatpUti ca / AtmAnaM malinaM karotyapi zuciM sarvAzucInAmidaM saMketaikagRhaM nRNAM vapurapAM snAnAtkathaM zuddhayati // 1. padmanandi paMcaviMzati : adhyAya 25, chanda 1
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ azucibhAvanA : eka anuzIlana jisa zarIra kI samIpatA ke kAraNa uttama mAlA Adi padArtha chUne ke yogya nahIM rahate haiM, jo mala-mUtrAdi se bharA huA hai, rasa-rudhirAdi saptadhAtuoM se racA gayA hai, bhayAnaka hai, durgandha se yukta hai tathA jo nirmala AtmA ko bhI malina karatA hai, samasta apavitratAoM ke eka saMketagRha ke samAna yaha manuSyoM kA zarIra jala ke snAna se kaise zuddha ho sakatA hai?" isI bAta ko samajhAte hue maMgatarAyajI kahate haiM : "tU nita pokhe yaha sUkhe jyoM dhove tyoM mailI / niza-dina kare upAya deha kA roga dazA phailI // mAta-pitA raja-vIraja milakara banI deha terI / mA~sa hAr3a naza lahU rAdha kI pragaTa vyAdhi gherI // kAnA pauMDA par3A hAtha yaha cUse to rovai / phale ananta ju dharmadhyAna kI bhUmi virSe bovai|| kezara candana puSpa sugandhita vastu dekha sArI / deha parasa taiM hoya apAvana nizadina mala jArI // jyoM-jyoM tU isa deha ko puSTa karatA hai, tyoM-tyoM hI yaha sUkhatI jAtI hai; tathA jyoM-jyoM dhotA hai, tyoM-tyoM mailI hotI jAtI hai| yadyapi tU ise svastha rakhane ke prayatna meM dina-rAta lagA rahatA hai, tathApi yaha rogoM se hI ghiratI jAtI hai| mAtA-pitA ke raja-vIrya se nirmita yaha terI deha rakta, mA~sa, pIpa, hAr3a, nasa kI vyAdhiyoM se nirantara ghirI hI rahatI hai| ___ yaha deha kAne ganne ke samAna tere hAtha par3a gaI hai| tU ise cUsane kA prayoga karegA to ronA pdd'egaa| yadi isa kAne gannerUpI rogI deha ko dharmadhyAnarUpI bhUmi meM bo degA to anantasukharUpa phlegii| nirantara mala baha rahA hai-aisI isa deha ke sparzamAtra se sugandhita kezara, candana evaM phUla apavitra ho jAte haiN|" ukta sampUrNa kathana kA saMkSipta sAra mAtra itanA hI hai ki svabhAva se hI azuci deha ke mamatva evaM anurAga meM hI yaha durlabha narabhava gamA denA ucita 1. maMgatarAya kRta bAraha bhAvanA
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 93 nahIM hai, buddhimAnI kA kAma nahIM hai / isa deha se atyanta bhinna svabhAva se hI paramapavitra nija bhagavAna AtmA kI sAdhanA-ArAdhanA karanA hI isa mAnavajIvana meM ekamAtra karane yogya kArya hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki anityabhAvanA se lekara azucibhAvanA taka kA sampUrNa cintana saMyogI padArthoM ke irda-girda hI ghUmatA rahA hai| saMyogI padArthoM meM bhI AtmA ke atyanta nikaTavartI saMyogI padArtha hone se zarIra hI kendrabindu banA rahA hai| anityabhAvanA meM mRtyu kI carcA karake zarIra ke saMyoga kI hI kSaNa - bhaMguratA kA cintana kiyA gayA hai| azaraNabhAvanA meM 'marane se koI bacA nahIM sakatA' kI bAta karake zarIra ke saMyoga ko azaraNa kahA jAtA hai| isa saMsAra meM aneka dehoM ko dhAraNa kiyA, para kisI deha ke saMyoga meM sukha prApta nahIM huA / zarIra ke saMyoga-viyoga kA nAma hI to janma-maraNa hai; janma-maraNa ke ananta duHkha bhI jIva akelA hI bhogatA hai, koI bhI saMyoga sAtha nahIM detA; dehAdi sabhI saMyogI padArtha AtmA se atyanta bhinna hI haiM - yahI cintana ekatva aura anyatva bhAvanAoM meM hotA hai| sva aura para zarIra kI azucitA kA vicAra hI azucibhAvanA meM kiyA jAtA hai| isaprakAra yaha nizcita hai ki ukta sampUrNa cintana deha ko kendrabindu banAkara hI calatA hai| ukta sampUrNa cintanaprakriyA kA ekamAtra prayojana dRSTi ko dehAdi saMyogI padArthoM para se haTAkara svabhAvasanmukha le jAnA hai| ukta prayojana ko lakSya meM rakhakara hI anityAdi bhAvanAoM kI cintana-prakriyA kA svarUpa nirdhAraNa huA hai| anAdikAla se hI isa AtmA ne ajJAnavaza ina dehAdi saMyogI padArthoM meM ekatva aura mamatva sthApita kara rakhA hai, inameM hI sukha-duHkha kI kalpanA kara rakhI hai| isa ekatva, mamatva aura ajJAna ke kAraNa ina zarIrAdi saMyogI padArthoM ke prati ise ananta anurAga banA rahatA hai| usI anurAgavaza yaha nirantara inhIM kI sAja-sa~bhAla meM lagA rahatA hai / yadyapi yaha satya hai ki isake sa~bhAlane ke vikalpoM se dehAdi saMyogoM ke pariNamana meM koI antara nahIM par3atA hai; tathApi yaha unakI sa~bhAla ke vikalpoM
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ azucibhAvanA : eka anuzIlana meM svayaM ulajhA hI rahatA hai, unake sahaja hI anukUla pariNamana meM prasanna evaM pratikUla pariNamana meM khedakhinna to huA hI karatA hai / 94 samaya Ane para jaba yaha AtmA jinAgama ke abhyAsa evaM sadguruoM ke satsamAgama se upalabdha tattvajJAna ko tarka kI kasauTI para kasakara dekhatA hai to buddhi ke stara para yaha bAta samajha meM bhalI-bhA~ti Ane lagatI hai ki ye dehAdi saMyogI padArtha anitya haiM, azaraNa haiM, asAra haiM, atyanta azuci haiM, mujhase atyanta bhinna haiM, sukha-duHkha ke sAthI nahIM haiM - apane sukha-duHkha svayaM mujhe akele hI bhogane par3ate haiM / maiM to ina zarIrAdi saMyogoM aura nimitta se honevAle saMyogI bhAvoM tathA nija nirmala paryAyoM evaM guNabheda se bhI bhinna svayaM bhagavAna AtmA hU~, ananta guNoM kA dhAma hU~, anantAnanta zaktiyoM kA saMgrahAlaya hU~, jJAna kA ghanapiNDa evaM Ananda kA kanda paramaprabhu paramezvara hU~ / isa vikalpAtmaka saccI samajha kI avirala cintanadhArA ke prabala pravAha se dehAdi saMyogoM ke prati vidyamAna ekatva, mamatva evaM anurAga kI pakar3a kucha DhIlI par3ane lagatI hai; kAla paka jAne para anta meM ekasamaya aisA AtA hai ki jaba yaha AtmA isa cintana-dhArA ko bhI pArakara ina dehAdi saMyogoM se bhinna nija bhagavAna AtmA kA anubhava karane lagatA hai, taba anAdikAlIna mithyAtvagranthi ko bhedakara samyagdarzana aura samyagjJAna se sampanna ho jAtA hai / samyagdarzana aura samyagjJAna se sampanna ho jAne para bhI asthiratA ke kAraNa jaba upayoga bAhara AtA hai to anAdikAlIna abhyAsavaza ina dehAdi saMyogoM ko sa~bhAlane kI vikalpataraMgeM phira zira uThAne lagatI haiN| yadyapi unameM vaha jora to nahIM rahatA, jo mithyAtva kI upasthiti meM rahatA thA; tathApi citta taraMgAyita to ho hI jAtA hai| yadyapi dehAdi saMyogoM ke prati honevAlA ekatva, mamatva aura ananta anurAga upazamita ho gayA hai; tathApi apratyAkhyAnAdi sambandhI anurAga to vidyamAna hI hai / yadyapi ananta anurAga ke samakSa usakI zakti anantaveM bhAga
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana mAtra hai ; tathApi use itanA kamajora bhI nahIM samajhanA cAhie ki vaha anurAga citta ko taraMgAyita hI na kara ske| ___ AdinAtha bhagavAna kI divyadhvani kA lAbha chor3akara bharata cakravartI ko sATha hajAra varSa taka lar3ane ke lie prerita karanevAlI, bAdhya karanevAlI, vikalpataraMgeM asthiratAjanya anurAga kA hI pariNAma thiiN| ukta asthiratAjanya vikalpataraMgoM ke zamana ke lie zarIrAdi saMyogoM kI anityatA, azaraNatA, asAratA, pRthakatA, azucitA Adi kI cintanadhArA jJAniyoM ko bhI calatI rahatI hai aura calatI rahanI caahie| ___ jyoM-jyoM yaha cintanadhArA prabala se prabalatara evaM prabalatara se prabalatama hotI jAtI hai; tyoM-tyoM ukta asthiratAjanya vikalpataraMgeM nirantara kamajora par3atI jAtI haiM aura jyoM-jyoM ve vikalpataraMgeM kamajora par3atI jAtI haiM; tyoMtyoM yaha cintanadhArA aura bhI adhika prabalarUpa dhAraNa karatI jAtI hai| cintana kI yaha prabalatA ukta vikalpataraMgoM ko upazamita kara svayaM bhI upazamita ho jAtI hai aura AtmA nirvikalpa samAdhi meM samA jAtA hai| antara kA jora kamajora par3ate hI samAdhi bhaMga ho jAtI hai aura citta meM phira usIprakAra kI vikalpataraMgeM uThane lagatI haiN| una vikalpataraMgoM ko zamana karane ke lie phira vahI saMyogoM kI anityAdi sambandhI evaM nijasvabhAva ke sAmarthya sambandhI cintanadhArA cala par3atI hai| vaha cintanadhArA pUrvokta kramAnusAra prabalatA ko prApta hotI huI rAgAtmaka vikalpataraMgoM ko upazamita karake svayaM upazamita ho jAtI hai aura AtmA phira nirvikalpa samAdhi meM samA jAtA hai| __ antara kA jora kamajora par3ate hI samAdhi phira bhaMga ho jAtI hai| phira vahI krama Arambha hotA hai - vikalpataraMgoM kA uThanA, unake viruddha jJAnAtmaka cintana kA jAgRta honA, pratisamaya vikalpataraMgoM kA nirbala aura vairAgyotpAdaka cintanadhArA kA sabala hote jAnA aura anta meM donoM hI vilIna hokara samAdhi meM samA jAnA tathA anta meM antara kA jora kamajora par3ate hI samAdhi kA bhaMga ho jaanaa|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ azucibhAvanA : eka anuzIlana isaprakAra kI cintanaprakriyA yadyapi caturtha aura paJcama guNasthAna meM bhI calatI rahatI hai; tathApi usameM vaha tejI nahIM hotI, jo muni avasthA meM pAI jAtI hai| svarUpa ke sAdhaka paramavItarAgI bhAvaliMgI digambara munirAjoM ke yaha gati itanI tIvra hotI hai ki pratyeka antarmuhUrta meM yaha cakra eka bAra to ghUma hI jAtA hai| yahI kAraNa hai ki bAraha bhAvanAoM kI carcA mukhyarUpa se munirAjoM ke sandarbha meM kI jAtI hai / 96 anavaratarUpa se calanevAlI isa sampUrNa prakriyA se cAritramoha sambandhI anurAga bhI nirantara kSINa se kSINatara evaM kSINatara se kSINatama hotA jAtA hai aura eka dina aisA bhI A jAtA hai ki yaha AtmA ananta kAla taka ke lie apane meM hI samA jAtA hai; phira usakI samAdhi kabhI bhaMga nahIM hotI, apane meM hI magna vaha AtmA ananta kAla taka anantasukha bhogatA hai / isa sthiti para pahu~ca jAne para bAraha bhAvanAoM kI cintanaprakriyA se bhI sadA ke lie pAra ho jAtA hai / bAraha bhAvanAoM ke cintana kA mUla prayojana ukta sthiti taka pahu~canA hI hai / isaprakAra hama dekhate haiM ki ina bAraha bhAvanAoM ke cintana kI upayogitA mithyAtvI mumukSu AtmArthI se lekara apanI-apanI bhUmikAnusAra tabataka nirantara Avazyaka hai, jabataka ki yaha AtmA pUrNa vItarAgI hokara anantakAla taka ke lie samAdhi meM samAhita nahIM ho jAtA hai| buddhipUrvaka kI jAnevAlI AtmasAdhanA yA AtmArAdhanA kI prakriyA aura vidhi to mAtra yahI hai / jo AtmArthI buddhipUrvaka ukta vidhi ko apanAte hue ugratA se AtmonmukhI prabala puruSArtha karate haiM, lagatA hai unakA bhavitavya acchA hai aura unake saMsAra se pAra hone kA samaya A gayA hai, tabhI to ve isa patanonmukhI bhogapradhAna yuga meM bhogoM se virakta ho AtmonmukhI samyak puruSArtha meM saMlagna haiM / sabhI AtmArthI zarIrAdi saMyogoM kI azucitA evaM nijasvabhAva kI zucitA ko bhalI-bhA~ti jAnakara, pahicAnakara; saMyogoM se virata ho, nijasvabhAva meM rata hokara anantasukhI hoM - isa pAvana bhAvanA se virAma letA hU~ /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ AstravabhAvanA saMyogajA civRttiyA~ bhramakUpa AstravarUpa haiN| dukharUpa haiM dukhakaraNa haiM azaraNa malina jar3arUpa haiN| saMyoga virahita AtamA pAvana zaraNa cidrUpa hai| bhramarogahara saMtoSakara sukhakaraNa hai sukharUpa hai||1|| saMyoga ke Azraya se utpanna honevAlI caitanya kI rAga-dveSarUpa vRttiyA~ bhrama kA kuA~ hai, AsravabhAvarUpa haiM, duHkhasvarUpa haiM, duHkha kI kAraNa haiM, malina haiM, jar3a haiM, azaraMNa haiM aura saMyogoM se rahita bhagavAna AtmA paramapavitra hai, paramazaraNa hai, caitanyarUpa hai, bhramaroga ko haraNa karanevAlA, saMtoSa karanevAlA, sukha karanevAlA aura AnandarUpa hai| isa bheda se anabhijJatA mada moha madirA pAna hai| isa bheda ko pahicAnanA hI AtmA kA bhAna hai| isa bheda kI anabhijJatA saMsAra kA AdhAra hai| isa bheda kI nita bhAvanA hI bhavajaladhi kA pAra hai||2|| AtmA aura Asrava ke isa bheda ko nahIM jAnanA moharUpI madirA kA pAna karanA hai aura donoM ke bheda ko pahicAna lenA hI AtmA kA saccA jJAna hai| isa bheda ko nahIM pahicAnanA hI saMsAra kA mUla kAraNa hai| isa bheda kI nirantara bhAvanA hI saMsAra samudra kA kinArA hai|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 AsravabhAvanA : eka anuzIlana isa bheda se anabhijJa hI rahate sadA bahirAtamA / jo jAnate isa bheda ko ve hI vivekI AtamA // yaha jAnakara pahicAnakara nija meM jame jo AtamA / ve bhavyajana bana jAyeMge paryAya meM paramAtamA // 3 // bahirAtmA jIva isa bheda se sadA anabhijJa hI rahate haiM aura jo isa bheda (rahasya) ko jAnate haiM, ve hI vivekIjIva haiM / isa rahasya ko jAnakara, pahicAnakara jo AtmA apane meM jama jAyeMge, rama jAyeMge; ve bhavyajana paryAya meM bhI paramAtmA bana jAyeMge / haiM heya AsravabhAva saba zraddheya nija zuddhAtamA / priya dhyeya nizcaya jJeya kevala zreya nija zuddhAtamA // isa satya ko pahicAnanA hI bhAvanA kA sAra hai| dhruvadhAma kI ArAdhanA ArAdhanA kA sAra hai // 4 // zubhAzubhabhAvarUpa sampUrNa AsravabhAva heya haiM aura apanA zuddhAtmA zraddheya hai, dhyeya hai, nizcaya se jJeya bhI vahI hai; paramapriya evaM zreSTha bhI vahI hai| isa satya ko pahicAnanA hI AsravabhAvanA kA sAra hai aura dhruvadhAma nija bhagavAna AtmA kI ArAdhanA hI ArAdhanA kA sAra hai / sarvajJatA ke nirNaya se kramabaddhaparyAya ke nirNaya se mati vyavasthita ho jAtI hai, karttatva kA ahaMkAra gala jAtA hai, sahaja jJAtAdRSTApane kA puruSArtha jAgRta hotA hai, para meM pheraphAra karane kI buddhi samApta ho jAtI hai; isakAraNa tatsaMbaMdhI AkulatA - vyAkulatA bhI calI jAtI hai, atIndriya Ananda pragaTa hone ke sAtha-sAtha ananta zAMti kA anubhava hotA hai / sarvajJatA ke nirNaya aura kramabaddhaparyAya kI zraddhA se itane lAbha to tatkAla prApta hote haiN| isake pazcAt jaba vahI AtmA, AtmA ke Azraya se vItarAgapariNati kI vRddhi karatA jAtA hai, taba eka samaya yaha bhI AtA hai ki jaba vaha pUrNa vItarAgatA aura sarvajJatA ko svayaM prApta kara letA hai| AtmA se paramAtmA banane kA yahI mArga hai| - kramabaddhaparyAya, pRSTha 66-67
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ AstravabhAvanA : eka anuzIlana saMyogajA civRttiyA~ bhramakUpa AsravarUpa haiN| dukharUpa haiM dukhakaraNa haiM azaraNa malina jar3arUpa haiN| saMyoga virahita AtamA pAvana zaraNa cidrUpa hai| bhramarogahara saMtoSakara sukhakaraNa hai sukharUpa hai| zarIrAdi saMyogI padArthoM meM ekatva-mamatva evaM inhIM zarIrAdi ke lakSya se AtmA meM utpanna honevAlI rAga-dveSarUpa vikalpataraMgeM bhAvAsrava haiM, tathA inhIM bhAvAtravoM ke nimitta se kArmANa vargaNAoM kA karmarUpa pariNamita honA dravyAsrava hai| bhAvAsrava va dravyAsrava - ina do bhedoM ke atirikta mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga - ina pA~ca bhedoM meM bhI Asrava vibhAjita kiyA jAtA hai| ye pA~coM bhAva bhI bhAva aura dravya ke rUpa meM do-do prakAra ke hote haiN| inameM bhAvamithyAtvAdi AtmA ke vikArI pariNAma haiM aura dravyamithyAtvAdi kArmANa vargaNA ke karmarUpa pariNamana haiN| zarIrAdi saMyogoM ke samAna ye AsravabhAva bhI anitya haiM, azaraNa haiM, azuci haiM, AtmasvabhAva se anya haiM, caturgati meM saMsaraNa (paribhramaNa) ke hetu haiM, duHkharUpa haiM, duHkha ke hetu haiM, jar3a haiN| inase bhinna jJAnAdi ananta guNoM kA akhaNDapiNDa bhagavAna AtmA nitya hai, paramazaraNabhUta hai, saMsAraparibhramaNa se rahita, paramapavitra, Ananda kA kanda hai aura atIndriyAnanda kI prApti kA hetu bhI hai| - isaprakAra kA cintana hI AsravabhAvanA hai|
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ AstravabhAvanA : eka anuzIlana isa saMdarbha meM AcArya kundakunda kA nimnAMkita kathana draSTavya hai - "NAdUNa AsavANaM asucittaM ca vivarIyabhAvaM ca / dukkhassa kAraNaM ti ya tado NiyattiM kuNadi jIvo // jIvaNibaddhA ede adhuva aNiccA tahA asaraNA ya / dukkhA dukkhaphalaM tti ya NAdUNa Nivattade tehiM // AsravoM kI azucitA, viparItatA evaM duHkhakAraNatA jAnakara jIva unase nivRtti karatA hai / 100 jIva se nibaddha ye Asrava adhruva haiM, anitya haiM, azaraNa haiM, duHkharUpa haiM aura duHkharUpa hI phalate haiM yaha jAnakara jJAnI unase nivRtta hotA hai| " ukta kathana ko sodAharaNa spaSTa karate hue AcArya amRtacandra' AtmakhyAti' meM likhate haiM - "jisaprakAra jala meM sevAla (kAI) jala ke maila ke rUpa meM upalabdha hotA hai, usIprakAra AsravabhAva bhI AtmA meM maila ke rUpa meM hI upalabdha hote haiM; isalie ve azuci haiM, apavitra haiN| tathA bhagavAna AtmA sadA hI atyanta nirmala caitanyamAtra bhAva se upalabdha hotA hai; ataH atyanta zuci hai, paramapavitra hai / jar3asvabhAvavAle hone se AsravabhAva dUsaroM ke dvArA jAne jAte haiM; ata: ve caitanya ( AtmA ) se anyasvabhAvavAle haiM aura bhagavAna AtmA sadA hI vijJAnaghanasvabhAvavAlA hone se svayaM ko jAnatA hai; ataH caitanya se ananya hai / AkulatA utpanna karanevAle hone se Asrava duHkha ke kAraNa haiM aura bhagavAna AtmA nirAkulasvabhAvI hone ke kAraNa na to kisI kA kArya hai aura na kisI kA kAraNa hai; ataH duHkha kA akAraNa hI hai| vRkSa aura lAkha kI bhA~ti vadhya ghAtakasvabhAvavAle hone se jIva ke sAtha nibaddha hone para bhI aviruddhasvabhAva kA abhAva hone se AsravabhAva jIva nahIM haiN| 1. samayasAra gAthA 72 va 74 2. samayasAra gAthA 72 kI TIkA (hindI anuvAda)
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 101 mRgI ke vega kI bhA~ti ghaTate-bar3hate hone se Asrava adhruva haiM, para caitanyamAtra jIva dhruva hai| zIta-dAha jvara ke Aveza kI bhA~ti anukrama se utpanna hone ke kAraNa AsravabhAva anitya haiM aura vijJAnaghanasvabhAvI jIva nitya hai| jisaprakAra vIryaskhalana ke sAtha dAruNa kAmasaMskAra naSTa ho jAtA hai, kisI se rokA nahIM jA sakatA; usIprakAra karmodaya samApta hone ke sAtha hI Asrava nAza ko prApta ho jAte haiM, unheM rokanA saMbhava nahIM hai; ata: Asrava azaraNa haiM; kintu svayaMracita citzaktirUpa jIva zaraNa sahita hai| / AkulasvabhAvavAle hone se Asrava duHkharUpa hai aura nirAkulasvabhAvavAlA hone se AtmA sukharUpa hai| bhaviSya meM AkulatA utpanna karanevAle pudgalapariNAma (karmabaMdha) ke hetu hone se Asrava duHkhaphalarUpa haiM aura samasta pudgalapariNAma kA ahetu hone se AtmA sukhaphalarUpa haiN|" samayasAra aura AtmakhyAti ke ukta kathana meM jahA~ eka ora AsravabhAvoM ko adhruva, anitya, azaraNa, azuci, jar3a, duHkharUpa evaM du:kha ke kAraNa batAyA gayA hai to dUsarI ora bhagavAna AtmA ko dhruva, nitya, paramazaraNabhUta, paramapavitra, cetana, sukhasvarUpa evaM sukha kA kAraNa batAyA gayA hai| ukta sampUrNa kathana kA ekamAtra uddezya 'AsravabhAva - moha-rAga-dveSarUpa vikArIbhAva heya haiM aura saMyoga tathA saMyogIbhAvoM se bhinna bhagavAna AtmA parama-upAdeya hai' - yaha batAnA hai| ___ 'moha-rAga-dveSarUpa AsravabhAva AtmA ke svabhAvabhAva nahIM; vibhAva haiM, saMyogIbhAva haiN| bhagavAna AtmA unase bhinna jJAnAnandasvabhAvI hai|' - yaha bAta buddhi ke stara para khyAla meM A jAne para ajJAnIjanoM kA mithyAtva se grasta citta isa tathya ko svIkAra nahIM kara pAtA; phalataH moha-rAga-dveSarUpa AtravabhAvoM se unakA ekatva-mamatva banA hI rahatA hai| yadyapi jJAnIjanoM kA ekatva-mamatva moha-rAga-dveSarUpa bhAvoM se nahIM hotA; tathApi tajjanya vikalpataraMgeM unake bhI bhUmikAnusAra uThA hI karatI haiM, 1. samayasAra gAthA 74 kI TIkA (hindI anuvAda)
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 AsravabhAvanA : eka anuzIlana rAga-dveSa utpanna hote hI rahate haiN| ukta rAga-dveSa aura vikalpataraMgoM ke zamana ke lie jJAnIjanoM ko evaM AsravabhAvoM se ekatva-mamatva tor3ane ke lie ajJAnIjanoM ko bhI AsravabhAvoM kI adhruvatA, anityatA, azaraNatA, azucitA, jar3atA, duHkharUpatA evaM duHkhakAraNatA tathA AtmA kI dhruvatA, nityatA, zaraNabhUtatA, cetanatA, pavitratA, sukharUpatA evaM sukha ke kAraNarUpatA kA vicAra-cintana-manana nirantara karate rahanA caahie| moha-rAga-dveSarUpa bhAva Asravatattva haiM aura unake saMdarbha meM nirantara kiyA jAnevAlA ukta cintana AsravabhAvanA hai| dhyAna rahe AtravabhAvanA Astravatattva nahIM, saMvaratattva hai; kyoMki tattvArthasUtra meM bArahabhAvanAoM kA varNana saMvaratattva ke prakaraNa meM AtA hai| vahA~ anuprekSAoM ko saMvara ke kAraNoM meM ginAyA gayA hai| tattvArthasUtra meM ukta kathana mUlataH isaprakAra hai - "AsravanirodhaH sNvrH| sa guptismitidhrmaanuprekssaapriisshjycaaritraiH| Asrava ke nirodha ko saMvara kahate haiN| vaha saMvara tIna gupti, pA~ca samiti, daza dharma, bAraha bhAvanA, bAIsa parISahajaya aura pA~ca prakAra ke cAritra se hotA hai|" bAraha bhAvanAoM ke cintana kA mUla prayojana para aura vikAra se bhinna nija bhagavAna AtmA meM hI ramaNatA kI tIvra ruci utpanna karanA hai, tatsaMbaMdhI puruSArtha ko vizeSa jAgRta karanA hai| isI prayojana kI siddhi ke lie anitya se lekara azucibhAvanA taka saMyogoM kI anityatA, azaraNatA, asAratA, bhinnatA, azucitA kA cintana kiyA jAtA hai; isa bAta kA vicAra kiyA jAtA hai ki ye saMyoga mAtra saMyoga haiM, AtmA ke sukha-duHkha meM sAtha denevAle nahIM haiN| ___ cU~ki saMyoga pararUpa hI hote haiM; ata: ukta chaha bhAvanAoM meM vizeSa kara para kI pRthakatA kA hI vairAgyaparaka cintana hotA hai; kintu AsravabhAvanA meM vibhAva kI viparItatA kA cintana mukhya hotA hai| 1, tattvArthasUtra adhyAya 9, sUtra 1 va 2
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 103 isaprakAra hama dekhate haiM ki anityAdi chaha bhAvanAoM ke cintana kI viSayavastu zarIrAdi saMyoga haiM aura AsravabhAvanA ke cintana kI viSayavastu saMyogIbhAva haiN| parasaMyoga se yA para ke lakSya se AtmA meM utpanna honevAle moha-rAgadveSarUpa AsravabhAva hI saMyogIbhAva haiM, vibhAva haiM aura ve AtmasvabhAva se viparIta haiN| unakI isa viparItatA ko hI samayasAra aura AtmakhyAti ke ukta kathanoM meM aneka hetuoM se sodAharaNa samajhAyA gayA hai| AsravabhAvoM kI viparItatA bhI to AtmasvabhAva se hI siddha karanA hai; ataH jina binduoM se Asrava kA svarUpa spaSTa karate haiM, sAtha meM unhIM binduoM se AtmasvabhAva kA spaSTIkaraNa bhI sahaja Avazyaka ho jAtA hai; ataH kahA jAtA hai ki AtmA nitya hai, Asrava anitya haiM; AtmA dhruva hai, Asrava adhruva haiM; AtmA paramazaraNa hai, Asrava azaraNa haiM; AtmA cetana hai, Asrava jar3a haiM;AtmA sukhasvarUpa hai, Asrava duHkhasvarUpa haiM; AtmA sukha kA kAraNa hai, Asrava duHkha ke kAraNa haiN| __ isaprakAra yadyapi ye AsravabhAva AtmA meM hI utpanna hote haiM, AtmA se nibaddha haiM ; tathApi AtmasvabhAva se anya haiM, viparItasvabhAvavAle haiM; ataH heya haiM; zraddheya nahIM, dhyeya nahIM, upAdeya bhI nahIM, mAtra jJAna ke jJeya haiM; aura AsravabhAvoM se anya yaha bhagavAna AtmA paramajJeya hai, paramazraddheya hai, paramadhyeya hai,parama-upAdeya hai| - isaprakAra kA satat ciMtana hI AsravabhAvanA hai| mAtra Asrava ke kAraNoM kA, bheda-prabhedoM kA vicAra karate rahanA AsravabhAvanA nahIM hai| AsravabhAvanA meM AsravoM ke svarUpa ke sAtha-sAtha jisa AtmA kI paryAya meM ye moha-rAga-dveSarUpa AsravabhAva utpanna hote haiM, phira bhI jo AtmA ina moha-rAga-dveSa bhAvoM se bhinna hai, paramapavitra hai, dhruva hai; usa AtmA kA bhI vicAra hotA hai, ciMtana hotA hai| usake sAtha-sAtha AsravabhAvoM kA bhI cintana isaprakAra hotA hai ki jisase AsravabhAvoM se virakti evaM
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 AsravabhAvanA : eka anuzIlana AtmasvabhAva meM anurakti utpanna ho; kyoMki AsravabhAvanA ke ciMtana kA uddezya AsravoM kA nirodha hai, AsravabhAva kA abhAva karanA hai, unheM jar3amUla se ukhAr3a pheMkanA hai| ___ AsravabhAvoM ko jar3amUla se ukhAr3a pheMkane ke lie yaha Avazyaka hai ki hama sampUrNa AsravoM ko heya jAneM, sampUrNataH heya mAneM; cAhe ve pApAsrava hoM, cAhe puNyAtrava; cAhe azubhAsrava hoM, cAhe shubhaastrv| zubha se zubha Asrava ke prati moha (upAdeyabuddhi) mithyAtva nAmaka azubhatama Asrava hai| tIrthaMkara nAmakarma kA baMdha karanevAle zubhatama bhAvoM meM bhI yadi upAdeyabuddhi rahatI hai to vaha anantasaMsAra kA kAraNarUpa mithyAtva nAmaka azubhatama AsravabhAva hai| ___ isa sandarbha meM AdhyAtmikasatpuruSa zrIkAnajI svAmI ke vicAra bhI draSTavya ___ "hAr3a, mAMsa, camar3A Adimaya zarIra azuci hai - yaha bAta to dUra hI rahI tathA pApabhAva azuci haiM, apavitra haiM-yaha bhI sabhI kahate haiM; para yahA~ to yaha kahate haiM ki dayA, dAna, vrata AdirUpa jo puNyabhAva haiM; ve bhI azuci haiM, apavitra haiM / AhAhA! jisa bhAva se tIrthaMkara nAmakarma ba~dhatA hai, vaha bhAva bhI malina hai - aisA yahA~ kahate haiN| yaha bAta zubhabhAvoM meM dharma mAnanevAle ajJAniyoM ko kaThina lagatI hai, aTapaTI lagatI hai, burI lagatI hai; parantu svarUpa ke rasika-AsvAdI jJAnI puruSa to zubhabhAvoM ko-puNyabhAvoM ko malina hI jAnate haiM, isakAraNa heya mAnate haiN| rAga kI cAhe jitanI mandatA kA zubhapariNAma kyoM na ho, tathApi vaha maila hai, azuci hai, jahararUpa hai| zAstra meM puNyabhAva ko kisI jagaha vyavahAra se amRtarUpa bhI kahA hai, tathApi vaha vAstava meM to jahara hI hai| amRta kA sAgara to ekamAtra bhagavAna AtmA hai-jinako andara meM aisA bhAna huA ho, svAda AyA ho; una dharmI jIvoM ko AtmA ke bhAnapUrvaka jo rAga kI mandatA kA pariNAma hotA hai, usa AtmabhAna kA Aropa karake sAtha meM honevAle zubharAga ko vyavahAra se amRta kaha diyA gayA hai; tathApi nizcaya se to jahara hI hai, azuci hai, apavitra hai|" 1. pravacanaratnAkara bhAga 3, pRSTha 56
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 105 AsravabhAvanA meM AsravoM ke bheda-prabhedoM ke vistAra meM jAne kI apekSA AsravoM ke heyatva kA cintana adhika Avazyaka hai, adhika upayogI hai aura AsravoM se bhinna bhagavAna AtmA ke upAdeyatva kA ciMtana usase bhI adhika Avazyaka hai, usase bhI adhika upayogI hai| upalabdha bAraha bhAvanAoM meM lagabhaga sarvatra hI ukta bhAva upalabdha hotA / ukta saMdarbha meM paMDita zrI jayacandajI chAbar3A kRta bAraha bhAvanA kA nimnAMkita chaMda draSTavya hai - "Atama kevala jJAnamaya, nizcayadRSTi nihAra / saba vibhAva pariNAmamaya, AsravabhAva viDAra // nizcayadRSTi se dekheM to bhagavAna AtmA to mAtra jJAnamaya hai, vibhAvapariNAmarUpa samasta AsravabhAva usameM haiM hI nhiiN| jJAnamaya AtmasvabhAva ke ajJAna ke kAraNa paryAya meM jo vibhAvapariNAmarUpa AsravabhAva utpanna ho rahe haiM, ve saba viDArane yogya haiM, heya haiN|" bra. cunnIbhAI desAI kRta bAraha bhAvanA meM samAgata AsravabhAvanA saMbaMdhI nimnAMkita chanda bhI draSTavya haiM - "pUrvakathita mithyAtva Adi je Astravabheda bakhAne / nizcaya so Atama ke nAhIM yoM ciMtana ura Ane // dravya aura bhAvAstrava soM hai bhinna AtamA merA / bArambAra bhAvanA bhAvai miTai sakala jaga pherA // " isIprakAra kA bhAva zrI nathamalajI bilAlA kRta bAraha bhAvanA meM upalabdha hotA hai, jo isaprakAra hai - "Asrava teM prANI saMsAra viSai bhramai / udadhi viSai jimi kATha nAhiM thiratA pmaiN|| dIjie / yAtaiM Asrava sakala pUra taja avinAzI cidrUpa tAhi bhaja lIjie || jisaprakAra sAgara kI hiloroM meM DolatA kATha kA Tukar3A sthiratA prApta nahIM kara pAtA hai; usIprakAra yaha prANI AsravoM ke kAraNa bhavasAgara meM ghUmatA
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 AsravabhAvanA : eka anuzIlana hI rahatA hai, kahIM bhI sthiratA prApta nahIM kara pAtA hai| ataH saMpUrNa zubhAzubha AsravoM ko pUrNata: tyAga dIjie aura caitanyasvarUpa avinAzI nija AtmA ko bhaja lIjie arthAt caitanyasvarUpa avinAzI nija AtmA kA hI dhyAna kIjie - isI meM sAra hai|" AsravabhAvanA sambandhI ukta kathana yadyapi ati saMkSepa meM haiM, eka-eka chanda meM hI haiM; tathApi unameM AsravabhAvoM kI heyatA aura AtmasvabhAva kI upAdeyatA kA nirdeza avazya hai| __ AtmasvabhAva ke AzrayapUrvaka zubhAzubhabhAvarUpa AsravabhAvoM se mukta honA hI AsravAnuprekSA ke cintana kA vAstavika phala hai| svAmI kArtikeya kArtikeyAnuprekSA meM likhate haiM - "ede mohayabhAvA, jo parivajjei uvasame liinno| heyaM ti maNNamANo, Asava aNupehaNaM tassa // 14 // evaM jANaMto vi hu, paricayaNIye vi jo Na prihdd'| tassAsavANuvekkhA, savvA vi NiratthayA hodi // 13 // jo puruSa upazama pariNAmoM meM lIna hokara pUrvakathita mithyAtvAdibhAvoM ko heya mAnatA huA chor3atA hai, usake hI AsravabhAvanA hotI hai| . isaprakAra jAnatA huA bhI jo tyAgane yogya pariNAmoM ko nahIM chor3atA hai, usakA AsravabhAvanA saMbaMdhI sampUrNa ciMtana nirarthaka hai|" ukta kathana se atyanta spaSTa hai ki AsravabhAvanA ke ciMtana kI sArthakatA AsravabhAvoM ko heya jAnakara, heya mAnakara tyAga dene meM hI hai| azubhAsravarUpa pApAsavoM ko to sampUrNa jagata sahajarUpa se heya svIkAra kara letA hai; parantu zubhAstravarUpa puNyAtrava bhI heya haiM - yaha bAta sAmAnyajanoM ko AsAnI se gale nahIM utrtii| unheM yaha vikalpa banA hI rahatA hai ki zubha aura azubha athavA puNya aura pApa samAnarUpa se heya kaise ho sakate haiM? unakA aMtaraMga zubhAsrava-puNyAtrava ko sahajarUpa se heya svIkAra nahIM kara pAtA hai|
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 107 aise jIvoM ko samajhAte hue kavivara paMDita banArasIdAsajI likhate haiM - "sIla tapa saMjama virati dAna pUjAdika, athavA asaMjama kaSAya viSaibhoga hai| koU subharUpa koU azubhasvarUpa mUla vastu ke vicArata duvidha karmaroga hai // aisI baMdhapaddhati bakhAnI vItarAga deva, Atama dharama meM karama tyAga-joga hai / bhaujala taraiyA rAga-dveSa ko haraiyA mahA mokha ko karaiyA eka suddha upayoga hai // " ukta chanda meM atyanta spaSTarUpa se kahA gayA hai ki cAhe zIla, tapa, saMyama, vrata, dAna aura pUjana Adi kA zubharAga ho athavA asaMyama, kaSAya aura viSayabhoga Adi kA azubharAga ho; mUlavastu ke vicAra karane para zubha aura azubha-donoM hI prakAra ke bhAva karmarUpI roga hI haiM, karmabaMdha ke kAraNa hI haiM, mokSa ke kAraNa nhiiN|| vItarAgI sarvajJa bhagavAna ne karmoM ke Asrava aura baMdha kI paddhati isIprakAra batAI hai; ataH AtmahitakArI dharma meM zubha aura azubha saMbhI karma samAnarUpa se tyAgane yogya hI haiN| saMsArasAgara se pAra utAranevAlA, rAga-dveSa ko haranevAlA aura anantasukhamaya mahAna mokSa kA karanevAlA to ekamAtra zuddhopayoga hI hai, zubha aura azubhabhAvarUpa azuddhopayoga nhiiN| * ukta sandarbha meM AcAryakalpa paMDita ToDaramalajI kA nimnAMkita kathana draSTavya hai - "Asravatattva meM jo hiMsAdirUpa pApAsrava haiM, unheM heya jAnatA hai; ahiMsAdirUpa puNyAsrava haiM, unheM upAdeya mAnatA hai; parantu yaha to donoM hI karmabandha ke kAraNa haiM, inameM upAdeyapanA mAnanA vahI mithyAdRSTi hai| vahI samayasAra ke bandhAdhikAra meM kahA hai - 1. samayasAra nATaka; puNya-pApa ekatva dvAra, chanda 7
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 AsravabhAvanA : eka anuzIlana sarva jIvoM ke jIvana-maraNa, sukha-duHkha apane karma ke nimitta se hote haiN| jahA~ anya jIva anya jIva ke ina kAryoM kA kartA ho, vaha mithyAdhyavasAya bandha kA kAraNa hai| vahA~ anya jIvoM ko jilAne kA athavA sukhI karane kA adhyavasAya ho, vaha to puNyabandha kA kAraNa hai aura mArane kA athavA duHkhI karane kA adhyavasAya ho, vaha pApabandha kA kAraNa hai| isaprakAra ahiMsAvat satyAdika to puNyabaMdha ke kAraNa haiM aura hiMsAvat asatyAdika pApabandha ke kAraNa hai| ye sarva mithyAdhyavasAya haiM, ve tyAjya haiM; isalie hiMsAdivat ahiMsAdika ko bhI bandha kA kAraNa jAnakara heya hI maannaa| __ hiMsA meM mArane kI buddhi ho; parantu usakI Ayu pUrNa hue binA maratA nahIM hai, yaha apanI dveSapariNati se Apa hI pApa bA~dhatA hai| ahiMsA meM rakSA karane kI buddhi ho; parantu usakI Ayu avazeSa hue binA vaha nahIM jItA hai, yaha apanI prazasta rAgapariNati se Apa hI puNya bA~dhatA hai / isaprakAra yaha donoM heya haiM; jahA~ vItarAga hokara jJAtA-dRSTArUpa pravarte, vahA~ nirbandha hai; so upAdeya hai| so jabataka aisI dazA na ho, tabataka prazastarAgarUpa pravartana karo; parantu zraddhAna to aisA rakho ki yaha bhI bandha kA kAraNa hai, heya hai; zraddhAna meM ise mokSamArga jAne to mithyAdRSTi hI hotA hai|" isaprakAra hama dekhate haiM ki bandha ke hetu hone se pApAsrava ke samAna puNyAsrava bhI heya hI haiN| yadyapi AsravabhAvanA meM puNya aura pApa - donoM prakAra ke AsravoM kI heyatA kA cintana kiyA jAtA hai; tathApi gaharAI meM jAkara vicAra kareM to pApAsravoM kI apekSA puNyAtravoM kI heyatA kA adhika vicAra karanA hI vAstavika AsravabhAvanA hai; kyoMki pApabhAvoM ko to sabhI heya jAnate haiM, mAnate haiM, kahate bhI haiM; jJAnIjana to ve haiM, jinheM puNyabhAva bhI heya pratibhAsita hoN| mukhyarUpa se jina munirAjoM ke ye bhAvanAe~ hotI haiM, unake to prAyaH pApabhAva 1. mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 226
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 109 hote hI nahIM haiN| jinake pApabhAva haiM hI nahIM, ve unake heyatva ke cintana meM bahumUlya samaya kyoM barbAda kareMge ? yogasAra meM kahA hai " jo pAu vi so pAu suNi savva i ko vi muNei / jo puNNu vi pAu vi bhaNai so buha ko vi have // - pApa ko pApa to sArA jagata jAnatA hai; jJAnI to vaha hai, jo puNya ko bhI pApa jAne / tAtparya yaha hai ki jo pApAsrava ke samAna puNyAsrava ko bhI heya mAnatA hai, vahI jJAnI hai / " yahA~ eka prazna saMbhava hai ki anuzIlana to AsravabhAvanA kA cala rahA hai, isameM puNya-pApa kI bAta bIca meM kahA~ se A TapakI ? bhAI ! isameM viSayAntara nahIM hai, kyoMki bhAvAsrava aura dravyAsrava ke samAna puNyAsrava aura pApAsrava bhI Asrava ke hI bheda haiM, Asrava ke hI prakAra haiM / Asrava ke sabhI prakAroM kI carcA yadi Asrava kI carcA ke sAtha nahIM huI to kahA~ hogI ? pahale spaSTa kiyA jA cukA hai ki AraMbha kI chaha bhAvanAe~ mukhyarUpa se vairAgyaparaka haiM aura anta kI chaha bhAvanAoM kI cintanadhArA mukhyarUpa se tattvaparaka hotI hai / AsravabhAvanA meM Asravatattva ke sAtha-sAtha baMdhatattva aura puNya-pApa tattvoM kI carcA bhI apekSita hai, kyoMki baMdhabhAvanA yA puNyapApabhAvanA nAma kI koI svataMtra bhAvanA nahIM hai; ataH AsravabhAvanA meM puNyapApa aura baMdha saMbaMdhI cintana honA svAbhAvika hI hai / dUsarI bAta yaha bhI to hai ki puNya-pApa aura baMdha ko chor3akara akele Asrava kA cintana saMbhava hI nahIM hai; kyoMki bhAvAsrava aura bhAvabaMdha meM vizeSa antara hI kyA hai? jina moha-rAga-dveSa bhAvoM ko bhAvAsrava kahate haiM; unhIM ko bhAvabaMdha bhI kahA jAtA hai| yaha moha rAga-dveSa bhAva hI puNya-pApa baMdha ke 1. joindu : yogasAra, dUhA 71
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ AsravabhAvanA : eka anuzIlana kAraNa haiN| puNya-pApa aura Asrava-baMdha paraspara isaprakAra anusyUta haiM ki unakA saMpUrNataH pRthak-pRthak cintana karanA sahajasAdhya nahIM hai| virAgI vivekiyoM kI pravRtti sahajasAdhya kAryoM meM hI dekhI jAtI hai, muktimArga bhI sahajasAdhya hI hai; ataH jJAnIjanoM kA cintana bhI sahajasAdhya hI hotA hai| prazna : puNya, pApa, Asrava, bandha tattvoM kA cintana to AsravabhAvanA meM hotA hai; para jIva aura ajIva tattva kA cintana kauna-sI bhAvanA meM hogA? kyoMki Asrava, baMdha, puNya aura pApa ke pahale jIva-ajIva tattvoM kA ciMtana bhI to honA caahie| uttara : jIva kA cintana to sabhI bhAvanAoM meM samAnarUpa se calatA hI hai, cintana kA mUla AdhAra to vahI hai| AsravabhAvanA meM bhI isakA cintana hotA hai - yaha spaSTa kiyA hI jA cukA hai| ___ 'jIva nitya hai, Asrava anitya haiM; jIva dhruva hai, Asrava adhruva haiM; jIva sazaraNa hai, Asrava azaraNa haiM; jIva zuci hai, Asrava azuci haiM; jIva cetana hai, Asrava jar3a haiM, jIva sukhasvarUpa hai, Asrava duHkhasvarUpa haiM; jIva sukha kA kAraNa hai, Asrava duHkha ke kAraNa haiN|' - ukta kathana meM Asrava ke sAtha jIva kA bhI cintana AyA hI hai| Arambha kI chaha bhAvanAoM meM zarIrAdi ajIvoM se jIva kI bhinnatA batAI hai aura yahA~ Asrava, bandha, puNya aura pApa se bhinnatA batAI jA rahI hai| zarIra anitya hai, azaraNa hai, asAra hai, azuci hai, jIva se bhinna hai aura jIva zarIra se bhinna hai, dhruva hai, paramazaraNa hai, sAra hai, zuci hai -yaha saba jIva-ajIva tattvoM kA hI to cintana hai| bhedavijJAna kI dRSTi se ina bhAvanAoM kI cintanaprakriyA kA bhI saMketa pahale kiyA jA cukA hai| AraMbha kI chaha bhAvanAoM meM ajIva se jIva kA bhedajJAna karAyA gayA hai aura isa AsravabhAvanA meM Asrava, baMdha, puNya aura pApa se bhedajJAna karAyA jA rahA hai|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 111 yahI kAraNa hai ki AsravabhAvanA meM dravyAsrava kI apekSA bhAvAsrava ke cintana kI pradhAnatA rahatI hai| ajIva, Asrava, baMdha, puNya, pApa se bhinna bhagavAna AtmA kI ArAdhanA, sAdhanA hI saMvara hai, nirjarA hai; jinakI vistRta carcA Age saMvara-nirjarA bhAvanAoM meM hogI hii| puNya-pAparUpa moha-rAga-dveSa bhAvoM se bhagavAna AtmA kI bhinnatA kI samyak jAnakArI binA anAdikAlIna ajJAna dUra nahIM hotA aura karmoM kA Asrava bhI nahIM ruktaa| samayasAra meM to yahA~ taka kahA hai - "jAva Na vedi visesaMtaraM tu AdAsavANa dohaMpi / aNNANI tAvadu so kohAdisu vaTTade jIvo // kohAdisu vaTuMtassa tassa kammassa saMcao hodi / jIvassevaM baMdho bhaNido khalu savvadarisIhi // jaiyA imeNa jIveNa appaNo AsavANa ya taheva / NAdaM hodi visesaMtaraM tu taiyA Na baMdho se // jabataka yaha jIva AtmA aura Asrava - ina donoM meM paraspara antara aura bheda nahIM jAnatA hai; tabataka vaha ajJAnI rahatA huA krodhAdikarUpa AsravabhAvoM meM hI pravartita rahatA hai| krodhAdika meM pravartamAna jIva ke karmoM kA saMcaya hotA hai| jIva ko karmabaMdhana kI prakriyA sarvajJadeva ne isIprakAra batAI hai| jaba yaha jIva AtmA aura AsravoM kA antara aura bheda jAnatA hai, taba use baMdha nahIM hotaa|" ata: yaha atyanta Avazyaka hai ki hama AtmA aura AtmA kI hI paryAya meM utpanna moha-rAga-dveSarUpa-puNya-pAparUpa AsravabhAvoM kI paraspara bhinnatA bhalI-bhA~ti jAneM, bhalI-bhA~ti pahicAneM tathA AtmA ke upAdeyatva evaM AsravoM 1. samayasAra gAthA 69-70-71
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 AsravabhAvanA : eka anuzIlana ke heyatva kA nirantara cintana kareM, vicAra kareM; kyoMki nirantara kiyA huA yahI cintana, yahI vicAra AsravabhAvanA hai| dhyAna rahe ukta cintana, vicAra to AsravabhAvanA kA vyAvahArikarUpa hai arthAt yaha to vyavahAra-AsravabhAvanA hai| nizcaya-AsravabhAvanA to AsravabhAvoM se bhinna bhagavAna AtmA ke zraddhAna, jJAna va dhyAnarUpa pariNamana hai| yaha AsravabhAvanA svayaM saMvararUpa hone se AsravabhAvoM kI nirodhaka aura vItarAgabhAvoM kI utpAdaka hai| AsravabhAvoM kI nirodhaka evaM vItarAgabhAvoM kI utpAdaka isa AsravabhAvanA kA nirantara cintana kara AsravabhAvoM se bhinna bhagavAna AtmA ke zraddhAna, jJAna evaM dhyAnarUpa pariNamana kara sampUrNa jagata vItarAgI sukhazAnti ko prApta kareM - isa pAvana bhAvanA se virAma letA huuN| svabhAva ke sAmarthya ko dekha! deha meM virAjamAna, para deha se bhinna eka cetanatattva hai| yadyapi usa cetanatattva meM moha-rAga-dveSa kI vikArI taraMgeM uThatI rahatI hai, tathApi vaha jJAnAnandasvabhAvI dhruvatatva unase bhinna paramapadArtha hai, jisake Azraya se dharma pragaTa hotA hai| usa pragaTa hone vAle dharma ko samyagdarzana-jJAna aura cAritra kahate haiN| samyagdarzana-jJAna-cAritra dazA antara meM pragaTa ho, isake lie paramapadArtha jJAnAnandasvabhAvI dhruvatatva kI anubhUti atyanta Avazyaka haiN| usa anubhUti ko hI AtmAnubhUti kahate haiM / vaha AtmAnubhUti jise pragaTa ho gaI, 'para' se bhinna caitanya AtmA kA jJAna jise ho gayA; vaha zIghra hI bhava-bhramaNa se chuTa jaayegaa| 'para' se bhinna caitanya AtmA kA jJAna hI bhedajJAna hai| yaha bhedajJAna aura AtmAnubhUti siMha jaisI paryAya meM bhI utpanna ho sakatI hai aura utpanna hotI bhI hai| ata: he mRgarAja! tujhe ise prApta karane kA prayatna karanA caahie| he mRgarAja! tU paryAya kI paramAtmA kA vicAra mata kara, svabhAva ke sAmarthya kI ora dekha! - tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pRSTha 47
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 saMvarabhAvanA dehadevala meM rahe para deha se jo bhinna hai / hai rAga jisameM kintu jo usa rAga se bhI anya hai // guNabheda se bhI bhinna hai paryAya se bhI pAra hai / jo sAdhakoM kI sAdhanA kA eka hI AdhAra hai // 1 // yaha bhagavAna AtmA yadyapi deharUpI mandira meM rahatA hai, para deha se bhinna hI hai / isIprakAra rAgAdi vikArIbhAva isameM hI utpanna hote haiM, para yaha unase bhI bhinna hai| adhika kyA kaheM? ananta guNavAlA hone para bhI yaha AtmA guNabheda se bhinna evaM nirmala paryAyoM se bhI pAra hai| sAdhakoM kI sAdhanA kA ekamAtra AdhAra bhI yahI zuddhAtmA hai / maiM hU~ vahI zuddhAtmA caitanya kA mArtaNDa hU~ / Ananda kA rasakanda hU~ maiM jJAna kA ghanapiNDa hU~ // maiM dhyeya hU~ zraddheya hU~ maiM jJeya hU~ maiM jJAna hU~ basa eka jJAyakabhAva hU~ maiM maiM svayaM bhagavAna hU~ // 2 // aisA zuddhAtmA aura koI nahIM, maiM hI hU~ / caitanyarUpI sUrya, Ananda kA kanda aura jJAna kA ghanapiNDa AtmA maiM hI huuN| maiM hI dhyAna kA dhyeya, zraddhAna kA zraddheya, paramajJAna kA jJeya huuN| mAtra jJeya hI nahIM, jJAna bhI maiM hI huuN| basa, maiM to eka jJAyakabhAva hI hU~ / adhika kyA kahU~? maiM svayaM bhagavAna hU~ /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 saMvarabhAvanA : eka anuzIlana yaha jAnanA pahicAnanA hI jJAna hai zraddhAna hai| kevala svayaM kI sAdhanA ArAdhanA hI dhyAna hai // yaha jJAna yaha zraddhAna basa yaha sAdhanA ArAdhanA / basa yahI saMvaratattva hai, basa yahI saMvarabhAvanA // 3 // yaha jAnanA hI samyagjJAna hai, yaha pahicAnanA hI samyagdarzana hai aura mAtra apanI sAdhanA apanI ArAdhanA hI samyakcAritra hai, dhyAna hai| yaha jJAna-zraddhAna evaM yahI sAdhanA-ArAdhanA hI saMvaratattva hai aura yahI saMvarabhAvanA bhI hai| isa satya ko pahicAnate ve hI vivekI dhanya haiN| dhuvadhAma ke ArAdhakoM kI bAta hI kucha anya hai // zuddhAtamA ko jAnanA hI bhAvanA kA sAra hai| dhuvadhAma kI ArAdhanA ArAdhanA kA sAra hai // 4 // jo jIva isa satya ko jAnate haiM, pahicAnate haiM; ve hI vivekI haiM, ve hI dhanya haiM; kyoMki dhruvadhAma nija bhagavAna ke ArAdhakoM kI bAta hI kucha aura hotI hai, gajaba kI hotI hai| saMvarabhAvanA kA sAra zuddhAtmA ko jAnanA hI hai aura dhruvadhAma nija bhagavAna kI ArAdhanA hI ArAdhanA kA sAra hai| svabhAva se to pratyeka AtmA svayaM jJAnAnandasvabhAvI paripUrNa tatva hai hI, paryAya meM bhI pUrNatA prApta karane ke lie use para kI ora jhAMkane kI AvazyakatA nhiiN| yaha svayaM apanI bhUla se duHkhI hai aura svayaM apanI bhUla meTakara sukhI bhI ho sakatA hai| pratyeka AtmA svayaM bhagavAnasvarUpa hai aura yadi puruSArtha kare to bhagavAnasvarUpa AtmA kI anubhUti karane meM bhI samartha hai| - satya kI khoja, pRSTha 201
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMvarabhAvanA : eka anuzIlana maiM dhyeya hU~ zraddheya hU~ maiM jJeya hU~ maiM jJAna huuN| basa eka jJAyakabhAva hU~ maiM maiM svayaM bhagavAna huuN|| yaha jJAna yaha zraddhAna basa yaha sAdhanA aaraadhnaa| basa yahI saMvaratattva hai basa yahI sNvrbhaavnaa|| "Asrava kA nirodha saMvara hai| vaha saMvara tIna gupti, pA~ca samiti, daza dharma, bAraha bhAvanA, bAIsa parISahajaya aura pA~ca prakAra ke cAritra se hotA hai|" mahAzAstra tattvArthasUtra ke ukta kathana se eka bAta atyanta spaSTa hai ki saMvarabhAvanA aura saMvaratattva meM kAraNa-kArya kA sambandha hai; kyoMki ukta kathana meM bAraha bhAvanAoM ko saMvara ke kAraNoM meM ginAyA gayA hai aura saMvarabhAvanA bhI bAraha bhAvanAoM meM eka bhAvanA hai| isaprakAra yaha bAta sahaja hI spaSTa ho jAtI hai ki saMvarabhAvanA kAraNa hai aura saMvaratattva kArya hai| yadi kAraNa-kArya ko abhedadRSTi se dekheM to saMvarabhAvanA aura saMvaratattva eka hI siddha hote haiN| jaba saMvarabhAvanA sambandhI upalabdha samagra cintana para dRSTi DAlate haiM to adhikAMzataH yahI dikhAI detA hai ki saMvarabhAvanA meM saMvara aura usake kAraNoM kA cintana binA bhedabhAva kie samagrarUpa se hI huA hai| isa saMdarbha meM saMvarabhAvanA sambandhI nimnAMkita kathana draSTavya hai - 1. AcArya umAsvAmI : tattvArthasUtra, adhyAya 9, sUtra 1-2
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 saMvarabhAvanA : eka anuzIlana "nija svarUpa meM lInatA, nizcayasaMvara jAni / samiti gupti saMjama dharama, dharai pApa kI hAni // nizcayasaMvarabhAvanA to nijasvarUpa meM lInatA hI hai| vyavahAra se pApanirodhaka gupti, samiti, dharma, saMyamAdi ko bhI saMvarabhAvanA kahate haiN| jJAna-virAga vicAra ke, gopai mana-vaca-kAya / thira hai apane Apa meM, so saMvara sukhadAya // jJAna aura vairAgyaparaka cintanapUrvaka apane upayoga ko mana-vacana-kAya se haTAkara jo apane Apa meM sthira hote haiM, unake saMvara yA saMvaraMbhAvanA hotI hai| gupti samiti vara dharma dhara, anuprekSA cita ceta / pariSahajaya cAritra lahi, yaha chaha saMvara heta // hai saMvara sukhamaya mahA, jaha~ 'jaga' agha nahiM leza / gupti samiti dharmAdi taiM, kareM na karama praveza // zreSTha gupti, samiti aura dharma ke dhAraNa karane se, anuprekSAoM ke cintavana se, pariSahajaya aura cAritra se saMvara hotA hai arthAt ye chaha saMvara ke kAraNa haiN| yaha saMvara mahAsukhamaya hai| gupti, samiti va dharmAdimaya hone se isameM karma kA praveza evaM pApa leza bhI nahIM hai|" ukta chandoM meM saMvarabhAvanA kA jo cintana kiyA gayA hai; usameM cAhe nAmamAtra ko hI sahI, para saMvara ke hetuoM ko bhI ginAyA gayA hai tathA saMvarabhAvanA ke svarUpa ko bhI nizcaya-vyavahAra kI saMdhipUrvaka spaSTa karane kA prayAsa kiyA gayA hai| saMvara aura saMvarabhAvanA meM bheda na karake saMvarabhAvanA ko bhI 'saMvara' zabda se hI abhihita kiyA gayA hai| 'nizcaya saMvara jAni' aura 'so saMvara sukhadAya' padoM se yaha bAta atyanta spaSTa hai| 1. paNDita jayacandajI chAbar3A kRta bAraha bhAvanA 2. paNDita dIpacandajI kRta bAraha bhAvanA 3. bAbU jagamohanadAsajI kRta bAraha bhAvanA
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 117 dUsarI mahattvapUrNa bAta yaha hai ki ukta chandoM meM saMvara ko 'sukhamaya' aura 'sukhadAya' kahA gayA hai| dhyAna rahe Asrava kA nirodha saMvara hai| tAtparya yaha hai ki saMvara Asrava kI abhAvapUrvaka utpanna honevAlI sthiti hai, dazA hai, paryAya hai| - yaha bAta Arambha meM hI spaSTa ho cukI hai| isaprakAra spaSTa hai ki Asrava aura saMvara paraspara virodhI bhAva haiM; kyoMki Asrava duHkhamaya aura saMvara sukhamaya, Asrava duHkhadAyaka arthAt duHkha kA kAraNa hai aura saMvara sukhadAyaka arthAt sukha kA kAraNa hai| isakAraNa saMvara Asrava kA pratidvandvI hai, niSedhaka hai; usakA abhAva karake utpanna honevAlA parAkramI sajjanottama yoddhA hai, ananta AnandadAyaka hai, vandanIya hai, abhinandanIya hai| saMvara kA veSa dhAraNa kiye samyagjJAna kI vandanA karate hue paNDita banArasIdAsajI likhate haiM - "Atama kau ahita adhyAtama rahita aiso, Astrava mahAtama akhaNDa aMDavata hai| tAko visatAra gilibe kau paragaTa bhayau, brahmaDa ko vikAsa brahamaMDavata hai|| jAmaiM saba rUpa jo saba meM saba rUpa sauM pai, sabani sauM alipta AkAsa-khaMDavata hai / sohai gyAnabhAna suddha saMvara ko bhesa dharai, tAkI ruci-rekha kauM hamArI daNDavata hai // adhyAtma (AtmajJAna) se rahita, AtmA kA ahita karanevAlA AsravabhAva mahA andhakAra akhaNDa aNDe ke samAna jagata ko ghere hue hai| usake vistAra ko samApta karane ke lie yA sImita karane ke lie jaga-vikAsI sUrya ke samAna jisakA prakAza hai aura jisameM saba padArtha pratibimbita hote haiM athavA vaha svayaM una saba padArthoM ke AkArarUpa hotA hai, phira bhI AkAza ke pradezoM ke samAna unase alipta rahatA hai| zuddha saMvara kA veSa dhAraNa kie vaha jJAnarUpI sUrya zobhAyamAna ho rahA hai, usakI prabhA ko hamArA aSTAMga namaskAra (daNDavata) hai|" 1. samayasAra nATaka : saMvara dvAra, chanda 2
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 saMvarabhAvanA : eka anuzIlana yahA~ eka prazna sambhava hai ki AsravabhAvanA ke nirUpaNa meM Asrava ko duHkharUpa aura duHkha kA kAraNa batAyA gayA thA aura usake viruddha AtmA ko sukharUpa aura sukha kA kAraNa batAyA thA; para yahA~ Asrava ke viruddha saMvara ko sukharUpa aura sukha kA kAraNa batAyA jA rahA hai| __ AtmA svabhAva se hI sukharUpa hai aura usake Astraya se sukha kI utpatti hotI hai; ata: vaha sukha kA kAraNa bhI hai| - AsravabhAvanA meM yaha batAyA gayA thA aura yahA~ yaha batA rahe haiM ki sukhasvabhAvI AtmA ke Azraya se moha-rAgadveSa kA abhAva hokara jo anAkula Ananda utpanna hotA hai, vahI saMvara hai; ataH saMvara sukharUpa hai tathA moha-rAga-dveSa ke abhAvarUpa samyagdarzana-jJAnacAritrarUpa pariNamana hI saMvara hai| yaha darzana-jJAna-cAritrarUpa pariNamana mokSamArga hone se sukha kA kAraNa bhI hai| AsravabhAvanA meM moha-rAga-dveSarUpa AsravabhAvoM ke viruddha, moha-rAgadveSa pariNAmoM se bhinna AtmasvabhAva kI trikAlI sukhamayatA aura sukhakAraNatA kI bAta thI aura yahA~ saMvarabhAvanA meM moha-rAga-dveSarUpa AsravabhAvoM ke viruddha unake abhAvapUrvaka utpanna honevAle vItarAgabhAvarUpa saMvara kI sukharUpatA aura sukhakAraNatA kI bAta hai| saMvara kI sukharUpatA sukhakAraNatA vyakta hai, mokSamArgarUpa hai aura trikAlI AtmA kI sukharUpatA aura sukhakAraNatA zaktirUpa hai| prazna : jaba saMvarabhAvanA ke upalabdha ciMtana meM adhikAMza cintana saMvaratattva aura saMvarabhAvanA ko eka mAnakara hI huA hai to phira donoM ko eka hI kyoM na mAna liyA jAe? uttara : yaha ThIka nahIM hai; kyoMki isase saMvarabhAvanA ke cintana kI viSayavastu kA kSetra bahuta vyApaka ho jAyagA, usakI sImA meM samagra mokSamArga hI samAhita ho jaaygaa| dhyAna rahe saMvarabhAvanA saMvara ke aneka kAraNoM meM se mAtra eka kAraNa hai|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana saMvaratattva ke vizleSaNa meM saMvara ke sabhI kAraNoM para vistRta prakAza DAlA jA sakatA hai, jaisAki tattvArthasUtra Adi granthoM meM kiyA gayA hai; para saMvarabhAvanA meM una sabakI vistRta carcA karanA nizcitarUpa se sImA kA ullaghaMna hogaa| saMvara ke kAraNoM meM tIna gupti, pA~ca samiti, daza dharma, bAraha bhAvanAe~, bAIsa parISahajaya evaM pA~ca prakAra kA cAritra sabhI A jAte haiN| samyagdarzanajJAna bhI saMvara ke kAraNa yA saMvararUpa hI haiN| isaprakAra saMvara kI carcA meM sampUrNa mukti kA mArga hI samAhita ho jAtA hai; para kyA saMvarabhAvanA meM sabhI kA cintana samAhita hai? ___ nahIM, kadApi nahIM; saMvarabhAvanA ke cintana kI apanI sImAe~ haiM / yadi aisA na mAnA jAya to phira muktimArga sambandhI sampUrNa cintana eka saMvarabhAvanA meM hI samAhita ho jaavegaa| dhyAna rahe saMvara ke kAraNoM meM gupti, samiti, dharma Adi ke sAtha bAraha bhAvanAe~ bhI haiN| isaprakAra to saMvarabhAvanA meM hI zeSa gyAraha bhAvanAe~ bhI garbhita ho jAveMgI, unakA pRthak astitva hI saMbhava na hogA, jo kisI bhI sthiti meM ucita nahIM hogaa| isaprakAra yaha spaSTa hai ki saMvarabhAvanA ke cintana meM saMvara ke kAraNoM ke vistAra meM jAnA abhISTa nahIM hai, unakA saMkSiptollekha hI paryApta hai| isIprakAra kI pravRtti upalabdha bAraha bhAvanA sAhitya meM dekhane meM bhI AtI hai| saMvarabhAvanA kI cintanaprakriyA meM bhedavijJAna aura AtmAnubhUti kI mukhyatA hai; gupti, samiti Adi bheda-prabhedoM ke vistAra meM jAne kI nhiiN| jaisA ki nimnAMkita ullekhoM se spaSTa hai - "jina puNya-pApa nahIM kInA, Atama anubhava cita diinaa| tina hI vidhi Avata roke, saMvara lahi sukha avloke|| jinhoMne puNya-pAparUpa AsravabhAvoM ko na karake AtmA ke anubhava meM citta ko lagAyA hai| unhoMne hI Ate hue dravyakarmoM ko roka diyA hai| isaprakAra 1. paNDita daulatarAmajI : chahaDhAlA; paMcama DhAla, chanda 10
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 saMvarabhAvanA : eka anuzIlana dravyAsrava va bhAvAsrava ke abhAvapUrvaka jinhoMne dravya saMvara va bhAva saMvara prApta kiyA hai; unhIM ne sukha dekhA hai arthAt sukha prApta kiyA hai|" ukta chanda meM AtmAnubhava ko hI saMvara kahA gayA hai| AtmAnubhava yA AtmAnubhava kI bhAvanA hI vAstavika saMvarabhAvanA hai| AtmAnubhava bhedavijJAnapUrvaka hotA hai; ataH AtmAnubhava ke sAtha bhedavijJAna kI bhAvanA bhI saMvarabhAvanA meM bharapUra kI jAtI hai aura vizeSarUpa se kI jAnI caahie| AcArya amRtacandra to yahA~ taka kahate haiM - "saMpadyate saMvara eSa sAkSAcchuddhAtmatattvasya kiloplmbhaat| sa bhedavijJAnata eva tasmAt tadbhedavijJAnamatIva bhaavym|| zuddhAtmatattva kI upalabdhi se hI sAkSAt saMvara hotA hai aura zuddhAtmatattva kI upalabdhi bhedavijJAna se hI hotI hai| isalie vaha bhedavijJAna atyanta bhAne yogya hai - bhAvanA karane yogya hai|" aura bhI dekhie - "bhedavijJAnataH siddhAH siddhA ye kila kecana / asyaivAbhAvato baddhA baddhA ye kila kecana // Ajataka jitane bhI jIva siddha dazA ko prApta hue haiM, ve saba bheda-vijJAna se hI hue haiM aura jo jIva saMsAra meM baMdhe haiM, karmoM se ba~dhe haiM; ve saba isa bhedavijJAna ke abhAva se hI ba~dhe hue haiN|" saMvara kI mahimA batAte hue paNDita jayacandajI chAbar3A likhate haiM - "bhedavijJAna kalA pragaTai, taba zuddhasvabhAva lahai apanA hii| rAga-dveSa-vimoha sabahi gala jA~ya imai duTha karma rukAhIM / ujjvala jJAna prakAza karai bahu toSa dharai paramAtama maahiiN| yoM munirAja bhalI vidhi dhAratu kevala pAya sukhI ziva jAhIM // 1. samayasAra, kalaza 129 2. samayasAra, kalaza 131 3. samayasAra, pRSTha 318
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 121 bArahabhAvanA : eka anuzIlana jaba bhedavijJAna kI kalA pragaTa hotI hai, taba jIva apanA zuddhasvabhAva prApta karatA hai aura tabhI sabhI rAga-dveSa-moha gala jAte haiM aura duSkarma Ane se ruka jAte haiM; ujvala jJAna kA prakAza hotA hai aura zuddhAtmA meM paramasaMtoSa prApta hotA hai| isaprakAra munirAja uttama vidhi ko dhAraNa kara kevalajJAna ko prApta karate haiM aura anantasukhI hokara mokSa meM cale jAte haiN|" ___ zAzvata atIndriya Ananda kI upalabdhi meM bhedavijJAna ke yogadAna kI carcA karate hue kavivara paNDita banArasIdAsajI likhate haiM - "pragaTi bhedavijJAna, Apaguna paraguna jaane| para paranati parityAga, zuddha anubhau thiti tthaane| kari anubhau abhyAsa, sahaja saMvara prgaasai| Asrava dvAra nirodhi, karamaghana-timira vinaasai|| chaya kari vibhAva samabhAva bhaji, niravikalapa nija pada ghai| nirmala visuddhi sAsuta suthira, parama atIndriya sukha lhai|| bhedavijJAna pragaTa hone para apane aura parAye kI pahicAna ho jAtI hai; ataH vaha bhedavijJAnI jIva paraparaNati kA parityAga karake zuddhAtmA ke anubhava meM sthiratA karatA hai, abhyAsa karatA hai| abhyAsa ke dvArA Asrava ke dvAroM kA nirodha kara saMvara ko prakAzita karatA hai| karmajanya ghane aMdhakAra kA nAza karatA hai; vibhAvoM kA nAza kara samabhAva ko bhajakara nirvikalpa nijapada ko prApta kara nirmala, vizuddha, zAzvata, sthira, atIndriya paramAnanda ko prApta karatA hai|" ___ dharma kA AraMbha saMvara se hI hotA hai; kyoMki mithyAtva nAmaka mahApApa kA nirodhaka, mithyAjJAnAMdhakAra kA nAzaka evaM anantAnubandhI kaSAya kA vinAzaka saMvara hI hai| jaba bhI kisI jIva ko dharma kA AraMbha hotA hai, taba sabase prathama mithyAtva, ajJAna aura anantAnubandhI kaSAya sambandhI asaMyama ke abhAva-pUrvaka hI hotA 1. samayasAra nATaka; saMvara dvAra, chanda 11
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 saMvarabhAvanA : eka anuzIlana hai| mithyAtva, ajJAna aura asaMyama AsravabhAva haiM - inheM yadi eka nAma se kahanA ho to rAgabhAva nAma se kahA jAtA hai| isaprakAra rAgabhAva Asrava haiM aura inake abhAva meM honevAlA vItarAgabhAva saMvara hai| yaha saMvara hI muktimArga kA AraMbhika praveza-dvAra hai| isa saMvara kI utpatti bhedavijJAnapUrvaka huI AtmAnubhUti ke kAla meM hI hotI hai| ataH saMvarabhAvanA meM bhedavijJAna aura AtmAnubhUti kI bhAvanA hI pradhAna hai| bhedavijJAna mAtra do vastuoM ke bIca bheda jAnane kA nAma nahIM hai| SadravyamayI sampUrNa loka ko sva aura para - ina do bhAgoM meM vibhakta kara, para se bhinna sva meM ekatva sthApita karanA hI saccA bhedavijJAna hai| __ anitya, azaraNa aura azuci jar3a zarIra to para hai hI; apanI hI AtmA meM utpanna moha-rAga-dveSarUpa azuci AsravabhAva bhI para hI haiN| jar3a zarIra evaM puNya-pAparUpa zubhAzubhabhAva to dUra, gaharAI meM jAkara vicAra kareM to AtmA ke Azraya se AtmA meM hI utpanna honevAle saMvara, nirjarA, mokSarUpa vItarAgabhAva (zuddhabhAva) bhI paryAya hone se para kI sImA meM hI Ate haiM; sva to para aura paryAya se bhinna ekamAtra jJAnAnandasvabhAvI dhruva Atmatattva hI hai| samyagdarzana-jJAna-cAritra ke mokSamArgarUpa nirmala bhAva bhI dhyeya nahIM haiM, zraddheya nahIM haiM, paramajJeya bhI nahIM haiM; ArAdhya bhI nahIM haiM / ArAdhya to anantaguNoM kA akhaNDa piNDa eka caitanyasvabhAvI nijAtmatattva hI hai| ___yadyapi sabhI AtmA jJAnAnandasvabhAvI haiM, samAna haiM; tathApi svayaM ko chor3akara koI anya AtmA ArAdhya nahIM hai, zraddheya nahIM hai, paramajJeya bhI nahIM haiM; kyoMki ve saba para haiM, pratyeka vyakti kA sva to nijazuddhAtmatattva hI hai| eka ora para aura nijaparyAya se bhI rahita jJAnAnandasvabhAvI nijazuddhAtmatattva 'sva' hai aura dUsarI ora sampUrNa parapadArtha, jinameM parajIva bhI sammilita haiM tathA para ke lakSya se nijAtmA meM hI utpanna honevAle moha-rAgadveSarUpa zubhAzubhabhAva evaM nijAtmA ke Azraya se nijAtmA meM hI utpanna honevAle samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa vItarAgabhAva haiM; ye sabhI 'para' haiN|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bArahabhAvanA : eka anuzIlana 123 isaprakAra sampUrNa jagata ko sva aura para meM vibhAjita karake para se vimukha hokara svasanmukha honA hI bhedavijJAna hai, AtmAnubhUti hai, saMvara hai, saMvarabhAvanA hai, saMvarabhAvanA kA phala hai| zraddhAguNa kI jo nirmalaparyAya ukta 'sva' meM ekatva sthApita karatI hai, ahaM sthApita karatI hai, mamatva sthApita karatI hai, ahaMkAra karatI hai, mamakAra karatI hai, ekAkAra hotI hai; usI nirmalaparyAya kA nAma samyagdarzana hai| isIprakAra jJAnaguNa kI jo nirmalaparyAya ukta 'sva' ko nija jAnatI hai, vaha samyagjJAna hai| usI kA dhyAna karanevAlI, usI meM lIna ho jAnevAlI, jama jAnevAlI, rama jAnevAlI, samA jAnevAlI cAritraguNa kI nirmalaparyAya samyakcAritra hai| ___ - yahI samyagdarzana-jJAna-cAritra mukti kA mArga hai, zubhAzubhabhAvarUpa AsravabhAvoM ke nirodharUpa hone se saMvara hai, saMvarabhAvanA hai| atIndriya Anandamaya hone se yahI ratnatraya saMvarabhAvanA kA sumadhura phala bhI hai| dharma kA AraMbha saMvara se hI hotA hai| saMvara svayaM prakaTa paryAyarUpa dharma hai| paryAya ke bindu kA svabhAva ke sindhu meM samA jAnA hI vAstavika dharma hai| bindu kI surakSA bhI sindhu meM samA jAne meM hI hai; kyoMki sindhu se bichur3ane para bindu kA vinAza nizcita hI hai| Ananda kI jananI saMvarabhAvanA jJAna kI gaMgA hai, subuddhirUpI chainI hai, mukti kI nasainI hai| dhyAna rahe gaMgAjala ko bhI tabataka sthiratA prApta nahIM hotI; jabataka ki vaha sAgara meM na samA jaave| saMvarabhAvanA saMbaMdhI cintanadhArA ko bhI tabataka sthiratA prApta nahIM hotI, jabataka vaha jJAnasAgara AtmA meM na samA jaave| jisaprakAra gaMgA kI jaladhArA jaba apanA astitva khokara sAgara meM sampUrNataH samarpita ho jAtI hai, samA jAtI hai, usase ekameka he jAtI hai; taba vaha svayaM bhI sAgara ho jAtI hai| usIprakAra saMvara saMbaMdhI cintanadhArA (saMvarAnuprekSA - saMvarabhAvanA) bhI jaba apanA astitva khokara jJAnasAgara (jJAnAnandasvabhAvI trikAlI dhruva AtmA) meM sampUrNataH samarpita ho jAtI hai,
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 saMvarabhAvanA : eka anuzIlana - samA jAtI hai, usI meM vilIna ho jAtI hai; taba vaha dharma bana jAtI hai, AtmA bana jAtI hai, dharmAtmA bana jAtI hai| AtmA kA dharmarUpa pariNamita ho jAnA hI dharmAtmA bana jAnA hai| dharmapariNata AtmA ko hI dharmAtmA kahA jAtA hai| dharmapariNati ko prApta AtmA hI mukti prApta karatA hai; ata: yaha bhAvanA mukti kI nasainI hI hai| atIndriyaAnanda kI utpAdaka hone se Ananda kI jananI bhI hai| bhedavijJAnamaya hone se subuddhirUpI chainI to hai hii| kavivara paNDita daulatarAmajI kahate haiM - "jina paramapainI subudhi chainI DAri antara bhediyaa| varaNAdi aru rAgAdi se nijabhAva ko nyArA kiyaa| nijamAMhi nija ke hetu nija kara Apako Apai ghyo| guNa-guNI jJAtA jJAna jJeya ma~jhAra kachu bheda na rhyo|" yahA~ unakI hI prazaMsA, unakI hI stuti, unako hI vaMdanA kI gaI hai, jinhoMne paramapainI subuddhirUpI chainI ko antara meM DAlakara, sva-para kA bhedavijJAna kara, varNAdi parapadArthoM aura rAgAdibhAvoM se nijabhAva ko nyArA kara liyA hai aura apane lie hI, apane dvArA hI, apane meM hI, apane ko grahaNa kara liyA hai| ataH aba guNa-guNI, jJAna-jJeya evaM jJAtA ke bIca koI bheda nahIM raha gayA hai| saba abheda anubhUti meM ekameka ho samAhita ho gaye haiN| ___ varNAdi mAne pudgalAdi parapadArtha aura rAgAdi mAne apanI hI AtmA meM utpanna honevAle cidvikaar| nijabhAva mAne jJAnAnandasvabhAvI trikAlI dhruva nijshuddhaatmtttv| ___ pudgalAdi parapadArthoM evaM cidvikAroM se bhinna apane AtmA ko jAnanA, pahicAnanA aura pRthak anubhava karanA hI varNAdi aura rAgAdi se nijabhAva ko nyArA karanA hai| yaha saba subuddhirUpI paramapainI chenI se hI saMbhava hai| 1. chahaDhAlA; chaThavIM DhAla, chanda 8
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 125 isaprakAra bhedavijJAna hai mUla jisakA aura AtmAnubhUti hai sarvasva jisakA - aisI yaha saMvarabhAvanA atIndriya-AnandarUpa evaM paramavairAgya kI jananI hai| saMvarabhAvanA saMbaMdhI ukta samagra cintana kA sAra para aura paryAya se bhinna nija bhagavAna AtmA ke sanmukha honA hai, svayaM ko sahI rUpa meM jAnanA, pahicAnanA hai evaM svayaM meM hI samA jAnA hai| ___ ataH sampUrNa jagata isa saMvarabhAvanArUpI jJAnagaMgA meM AkaNTha nimagna hokara svabhAvasanmukha ho, apane meM hI jama jAve, apane meM hI rama jAve aura ananta atIndriya-Ananda ko prApta kare - isa pAvana bhAvanA ke sAtha virAma letA huuN| vinaya aura viveka vinaya ke binA to vidyA prApta hotI hI nahIM hai, para viveka aura pratibhA to anivArya hai, inake binA bhI vidyArjana asambhava hai| guru ke prati aDiga AsthA kA bhI mahatvapUrNa sthAna hai, para vaha AtaMka kI sImA taka na pahu~canA cAhie, anyathA vaha viveka ko kuNThita kara degii| samAgata samasyAoM kA samucita samAdhAna to svaviveka se hI saMbhava hai; kyoMki guru kI upalabdhi to sadA aura sarvatra sambhava nhiiN| paramparAeM bhI hara samasyA kA samAdhAna prastuta nahIM kara sakatI; kyoMki eka to samasyAoM ke anurUpa paramparAoM kI upalabdhi sadA sambhava nahIM rahatI, dUsare, paristhitiyA~ bhI to badalatI rahatI hai| ___ yadyapi viveka kA sthAna sarvopari hai, kintu vaha vinaya aura maryAdA ko bhaMga karanevAlA nahIM honA caahie| viveka ke nAma para kucha bhI kara DAlanA to mahApApa hai, kyoMki nirakuMza viveka pUrvajoM se prApta zrutaparamparA ke lie ghAtaka siddha ho sakatA hai| kSetra aura kAla ke prabhAva se samAgata vikRtiyoM kA nirAkaNa karanA jAgRta viveka kA hI kAma hai, para isameM sarvAMga sAvadhAnI anivArya hai| ___- Apa kucha bhI kaho, pRSTha 25
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 nirjarAbhAvanA zuddhAtamA kI rucI saMvara sAdhanA hai nirjarA / dhruvadhAma nija bhagavAna kI ArAdhanA hai nirjarA // nirmama dazA hai nirjarA nirmala dazA hai nirjarA / nija AtamA kI ora bar3hatI bhAvanA hai nirjarA // 1 // zuddhAtmA kI ruci saMvara aura zuddhAtmA kI sAdhanA nirjarA hai| vAstava meM dekhA jAya to dhruvadhAma nija bhagavAna AtmA kI ArAdhanA hI nirjarA hai| mamatA rahita nirmala dazA hI nirjarA hai| isIprakAra nija AtmA kI ora nitya vRddhiMgata bhAvanA hI nirjarA hai / vairAgyajananI rAga kI vidhvaMsanI hai nirjarA / hai sAdhakoM kI saMginI AnandajananI nirjarA // tapa tyAga kI sukha-zAnti kI vistAranI hai nirjarA / saMsAra pArAvara pAra utAranI hai nirjarA // 2 // nirjarA rAga kA nAza karanevAlI aura vairAgya ko utpanna karanevAlI hai| yaha Ananda ko utpanna karanevAlI mA~ aura sAdhaka jIvoM kI jIvana saMginI priya patnI hai / yaha nirjarA tapa aura tyAga, sukha aura zAnti kA vistAra karanevAlI hai, saMsArarUpa mahAsAgara se pAra utAranevAlI naukA hai| -
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana nija AtamA ke bhAna bina hai nirjarA kisa kAma kI / nija AtamA ke dhyAna bina hai nirjarA basa nAma kI // hai baMdha kI vidhvaMsanI ArAdhanA dhruvadhAma kI / yaha nirjarA basa eka hI ArAdhakoM ke kAma kI // 3 // 127 AtmajJAna aura AtmadhyAna ke binA honevAlI savipAka yA akAma nirjarA kisI bhI kAma kI nahIM hai; nAmamAtra kI nirjarA hai, usakA mAtra nAma hI nirjarA hai; vaha nirjarAtattva yA nirjarAbhAvanA nahIM hai| ArAdhakoM ke kAma kI to ekamAtra avipAkanirjarA hI hai, jo dhruvadhAma nija bhagavAna AtmA kI ArAdhanA se utpanna hotI hai aura karmabandha kA vidhvaMsa karanevAlI hai| isa satya ko pahicAnate ve hI vivekI dhanya haiM / dhruvadhAma ke ArAdhakoM kI bAta hI kucha anya hai // zuddhAtamA kI sAdhanA hI bhAvanA kA sAra hai / dhruvadhAma kI ArAdhanA ArAdhanA kA sAra hai // 4 // * jo jIva isa satya ko jAnate haiM, pahicAnate haiM; ve hI vivekI haiM, ve hI . dhanya haiM; kyoMki dhruvadhAma nija bhagavAna ke ArAdhakoM kI bAta hI kucha aura hotI hai, gajaba kI hotI hai| saMvarabhAvanA kA sAra zuddhAtmA ko jAnanA hI hai aura dhruvadhAma nija bhagavAna kI ArAdhanA hI ArAdhanA kA sAra hai| "nhiiN| dekho nahIM, dekhanA sahaja hone do; jAno nahIM, jAnanA sahaja hone do| ramo bhI nahIM, jamo bhI nahIM; ramanA - jamanA bhI sahaja hone do| saba-kucha sahaja; jAnanA sahaja, dekhanA sahaja, jamanA sahaja, ramanA sahaja / kartRtva ke ahaMkAra se hI nahIM, vikalpa se bhI rahita sahaja jJAtA - dRSTA bana jAvo / " - satya kI khoja, pRSTha 203
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarAbhAvanA : eka anuzIlana zuddhAtamA kI rucI saMvara sAdhanA hai nirjarA / dhruvadhAma nija bhagavAna kI ArAdhanA hai nirjarA // vairAgyajananI baMdha kI vidhvaMsanI hai nirjarA / hai sAdhakoM kI saMginI AnandajananI nirjarA // "saMvarajogehi judo tavehiM jo ciTThade bahuvihehiM / kammANaM nijjaraNaM bahugANaM kuNadi so NiyadaM // zubhAzubhabhAva ke nirodharUpa saMvara aura zuddhopayogarUpa yoga se yukta jo jIva aneka prakAra ke tapa karatA hai; vaha niyama se aneka prakAra ke karmoM kI nirjarA karatA hai|" AcArya kundakunda ke ukta kathana meM nimnAMkita do bAta atyanta spaSTa haiM - (1) nirjarA saMvarapUrvaka hI hotI hai| (2) zuddhopayoga se samRddha tapa hI nirjarA ke mukhya hetu haiN| isI gAthA kI TIkA meM AcArya amRtacandra nirjarA ke dravyanirjarA aura bhAvanirjarA rUpa bhedoM kI carcA isaprakAra karate haiM - __ "tadatra karmavIryazAtanasamartho bahiraGgAntaraGgatapovRhitaH zuddhopayogo bhAvanirjarA, tadanubhAvanIrasIbhUtAnAmekadezasaMkSayaH samupAttakarmapudgalAnAM drvynirjreti| 1. paMcAstikAyasaMgraha, gAthA 144
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 129 karma kI zakti ko kSINa karane meM samartha bahiraMga aura aMtaraMga tapoM dvArA vRddhi ko prApta zuddhopayoga hI bhAvanirjarA hai; tathA zuddhopayoga ke prabhAva se nIrasa hue upAtta karmoM kA ekadeza kSaya dravyanirjarA hai|" ____ AcArya amRtacandra ke isa kathana meM zuddhopayoga ko hI bhAvanirjarA kahA gayA hai tathA tapa ko usakA hetu batAyA gayA hai evaM dravyanirjarA kA hetu zuddhopayogarUpa bhAvanirjarA ko kahA gayA hai| __ukta sampUrNa kathana para dRSTi DAlane para yaha bAta atyanta spaSTa ho jAtI hai ki mukti ke mArga meM AnevAlI nirjarAbhAvanA yA nirjarAtattva kI carcA kA sambandha svasamaya meM udaya meM Akara svayaM khira jAnevAle karmoM se honevAlI savipAkanirjarA se kadApi nahIM hai; apitu saMvarapUrvaka zuddhopayoga se honevAlI avipAkanirjarA se hI hai| savipAkanirjarA to jJAnI-ajJAnI sabhI ke sadAkAla huA hI karatI hai, para avipAkanirjarA jJAnI ke hI hotI hai| kyoMki nirjarAbhAvanA aura nirjarAtattva jJAnI ke hI prakaTa hote haiM, ajJAnI ke nhiiN| nirjarAbhAvanA saMbaMdhI upalabdha samagra cintana meM isa bAta kA ullekha bharapUra huA hai| jaisA ki nimnAMkita uddharaNoM se spaSTa hai - "nijakAla pAya vidhi jharanA, tAsoM nija kAja na saranA / tapa kari jo karma khipAvai, so hI zivasukha darasAve // samaya Ane para jo karma jharate haiM, unase Atmahita kA kArya siddha nahIM hotA; tapazcaryA dvArA karmoM kA jo kSaya kiyA jAtA hai, usase hI mokSasukha kI prApti hotI hai| tapabala pUrva karma khira jA~hi, naye jJAnabala Avai nAhiM / yahI nirjarA sukhadAtAra, bhavakAraNa tAraNa niradhAra // 1. paNDita daulatarAmajI : chahaDhAlA; paMcama DhAla, chanda 11 2. kavivara bhUdharadAsajI kRta pAvapurANa
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 nirjarAbhAvanA : eka anuzIlana tapa ke dvArA purAne karmoM kA khira jAnA aura jJAna ke bala se naye karmoM kA nahIM AnA hI nirjarA hai, jo ki sukha denevAlI hai aura saMsAra ke kAraNoM se pAra utAranevAlI, chur3AnevAlI hai - aisA jAnanA caahie| jyoM saravara jala rukA, sUkhatA tapana par3e bhArI; saMvara roke karma nirjarA hai sokhanahArI / udaya bhoga savipAka samaya paka jAya Ama DAlI; dUjI hai avipAka pakAvai pAla viSai mAlI // pahalI sabake hoya nahIM kucha sare kAma terA; dUjI kare ju udyama karake miTe jagata pherA / saMvara sahita karo tapa prANI mile mukati rAnI; isa dulahina kI yahI sahelI jAne saba jJAnI // jisaprakAra sarovara kA rukA huA pAnI bhArI dhUpa se sUkhatA hai; usIprakAra saMvara naye karmoM ko Ane se rokatA hai aura nirjarA purAne karmoM ko sokhatI hai| jisaprakAra Ama kA phala samaya Ane para DAlI para svayaM paka jAtA hai, para kabhI-kabhI mAlI use pAla meM DAlakara samaya ke pUrva bhI pakA letA hai; usIprakAra karmoM kA svasamayAnusAra udaya meM Akara khira jAnA savipAkanirjarA hai aura tapa dvArA udayakAla ke pahile hI khirA denA avipAkanirjarA hai| ___pahalI savipAkanirjarA to jJAnI-ajJAnI sabhI ke sadAkAla hotI hI rahatI hai; usase kisI kA kucha kArya siddha nahIM hotaa| tAtparya yaha hai ki vaha Atmahita meM raMcamAtra bhI kAryakArI nahIM hai| dUsarI avipAkanirjarA jJAnIjanoM dvArA udyamapUrvaka kI jAtI hai aura usI se saMsAra paribhramaNa miTatA hai| isalie he prANiyoM! saMvara sahita tapa karo, usase tumheM muktirAnI prApta hogI; kyoMki muktirUpI dulahina kI sahelI avipAkanirjarA hI hai - yaha sabhI jJAnIjana bhalIbhA~ti jAnate haiN| tAtparya yaha hai ki mokSa kI prApti avipAkanirjarA se hI hotI hai| 1. kavivara maMgatarAyajI kRta bAraha bhAvanA
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAraha bhAvanA : eka anuzIlana nirjarAbhAvanA ke svarUpa aura prakAroM kI carcA AcArya kundakunda dvAdazAnuprekSA meM isaprakAra karate haiM - 131 "baMdhapadesaggalaNaM NijjaraNaM idi jiNehiM paNNattaM / jeNa have saMvaraNaM teNa du NijjaraNamidi jANe // 66 // sA puNa duvihA NeyA sakAlapakkA taveNa kayamANA / cadugadiyANaM par3hamA vayajuttANaM have vidiyA // 67 // karmabaMdha ke pradezoM kA galanA nirjarA hai aura jina kAraNoM se saMvara hotA hai, unhIM se nirjarA hotI hai - aisA jinendra bhagavAna ne kahA hai / vaha nirjarA do prakAra kI hotI hai| prathama to svasamaya meM honevAlI savipAkanirjarA aura dUsarI tapa ke dvArA niSpanna honevAlI avipAkanirjarA / pahalI savipAkanirjarA caturgati ke sabhI jIvoM ke hotI hai aura dUsarI avipAkanirjarA samyagjJAnI vratadhAriyoM ko hI hotI hai|" ukta kathana meM savipAka aura avipAka nirjarAvAlI bAta to pUrvavat hI hai, para eka bAta naI kahI gaI hai ki jo kAraNa saMvara ke kahe gaye haiM, nirjarA bhI unhIM kAraNoM se hotI hai| ataH una kAraNoM para saMvarabhAvanA meM jisaprakAra kA cintana kiyA jAtA hai, usIprakAra kA cintana nirjarA- bhAvanA ke cintana meM bhI apekSita hai| nirjarA ke kAraNoM meM saMvara ke kAraNoM ke atirikta bAraha prakAra ke tapa ko vizeSarUpa se ginAyA gayA hai, tattvArthasUtra ke 'tapasA nirjarA ca' sUtra meM bhI yahI bAta parilakSita hotI hai / upalabdha bAraha bhAvanAoM meM vizeSarUpa se tapa kI carcA hai; gupti, samiti Adi saMvara ke kAraNoM kI carcA nagaNya sI hI hai| isakA ekamAtra kAraNa sImita sthAna aura punarAvRtti se bacAva kI pravRtti hI pratIta hotA hai| saMvarabhAvanA meM carcA ho jAne ke tatkAla bAda unakI dubArA carcA karanA kisI ko bhI ucita pratIta nahIM huaa| kArtikeyAnuprekSA meM nirjarA ke kAraNoM kI carcA isaprakAra kI gaI hai -
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarAbhAvanA : eka anuzIlana "vArasaviheNa tavasA NiyANarahiyassa NijjarA hodi / veraggabhAvaNAdo NirahaMkArassa NANissa // 102 // jo samasokkhaNilINo vAraM vAraM sarei appANaM / indiyakasAyavijaI tassa have NijjarA paramA // 114 // ahaMkAra aura nidAna rahita jJAnI ke bAraha prakAra ke tapa se tathA vairAgyabhAvanA se nirjarA hotI hai| 132 jo sAmyabhAvarUpa sukha meM lIna hokara bAra-bAra AtmA kA smaraNa karatA hai, dhyAna karatA hai tathA indriyoM aura kaSAyoM ko jItatA hai; usake utkRSTa nirjarA hotI hai / " ukta gAthAoM meM bAraha prakAra ke tapoM ke sAtha vairAgyabhAvanA ko nirjarA kA kAraNa batAyA gayA hai / sarvAdhika mahattva indriyoM aura kaSAyoM ke jItane, sAmyabhAva dhAraNa karane evaM AtmasmaraNa arthAt AtmadhyAna ko diyA gayA hai; kyoMki inako sAmAnyanirjarA kA nahIM, paramanirjarA kA kAraNa kahA gayA hai| yadyapi bAraha tapoM meM dhyAna bhI eka tapa hai; tathApi usakA ullekha pRthakrUpa se vizeSa kiyA gayA hai| vastutaH bAta to yaha hai ki zuddhopayogarUpa AtmadhyAna kI nirantara vRddhi hI bhAvanirjarA hai aura dravyanirjarA kA mUla hai| dharma kI utpatti saMvara, vRddhi nirjarA aura pUrNatA mokSa hai / Atmazuddhi hI dharma hai; ata: ise isaprakAra bhI kaha sakate haiM ki zuddhi kI utpatti saMvara, zuddhi kI vRddhi nirjarA aura zuddhi kI pUrNatA hI mokSa hai / bhedavijJAna aura AtmAnubhUtipUrvaka nizcayaratnatrayarUpa zuddhi kI utpatti va sthiti bhAvasaMvara hai aura usake nimitta se Ate hue karmoM kA rukanA dravyasaMvara; AtmadhyAnarUpa zuddhopayoga se ukta zuddhi kI vRddhi hote jAnAzuddhi kA nirantara bar3hate jAnA bhAvanirjarA hai aura usake nimitta se pUrvabaddha karmoM kA samaya se pUrva hI khirate jAnA dravyanirjarA hai; tathA pUrNa zuddhi kA pragaTa ho jAnA hI bhAvamokSa hai, tadanusAra sampUrNa dravyakarmoM se AtmA kA mukta ho jAnA dravyamokSa hai /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 133 jisaprakAra vRkSa kI utpatti binA usakI vRddhi aura pUrNatA saMbhava nahIM hai; usIprakAra Atmazuddhi kI utpatti binA usakI vRddhi aura pUrNatA saMbhava nahIM hai| yahI kAraNa hai ki nirjarA saMvarapUrvaka hI hotI hai|| jisaprakAra saMvarabhAvanA meM saMvara ke kAraNoM ke vistAra meM jAnA abhISTa nahIM hotA, apitu unakI upAdeyatA kA vicAra, bhedavijJAna aura AtmAnubhUti kI prabala bhAvanA hI abhISTa hotI hai; usIprakAra nirjarAbhAvanA meM bhI nirjarA ke kAraNa bAraha tapoM ke vistAra meM jAnA abhISTa nahIM hotA, zuddhopayogarUpa AtmadhyAna kI prabala bhAvanA hI abhISTa hotI hai| jJAnIjanoM kA ekamAtra abhISTa anantasukhamaya mokSa hI hotA hai| usakI prApti kI prabala hetubhUta evaM Atmazuddhi kI vRddhirUpa nirjarA kI bhAvanA unake sahaja hI prasphuTita hotI hai aura honI bhI caahie| ___ dhyAna rahe bAraha bhAvanAoM meM mokSabhAvanA nAma kI koI bhAvanA nahIM hai; ataH isa nirjarAbhAvanA meM hI zuddhi kI pUrNatArUpa mokSa kI bhAvanA bhI hotI hI hai| ___ azuddhi kA sampUrNataH abhAva aura zuddhi kI pUrNataH prApti hI mokSa hai; tathA zuddhi kI utpatti va sthitirUpa saMvara tathA vRddhirUpa nirjarA mokSamArga hai| mokSa kI prApti ke lie mokSa kI bhAvanA se bhI adhika mahattva mokSamArga kI bhAvanA kA hai| yahI kAraNa hai ki bAraha bhAvanAoM meM mokSamArgarUpa hone se saMvara aura nirjarA ko bhAvanAoM ke rUpa meM svataMtra sthAna prApta hai, jaba ki mokSa ko inhIM meM sammilita kara liyA gayA hai| samayasAra jaise granthAdhirAja ko samApta karate hue AcArya kundakunda samasta jagata ko mokSamArga meM apane AtmA ko sthApita karane kA Adeza dete hue kahate haiM - "mokkhapahe appANaM Thavehi taM ceva jhAhi taM ceya / tattheva vihara NiccaM mA viharasu aNNadavvesu // 412 // he Atman ! tU apane Apako mokSamArga meM sthApita kara, usI kA anubhava kara, usI kA dhyAna kara aura usI meM nirantara vihAra kara; anya dravyoM meM vihAra mata kr|"
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 nirjarAbhAvanA : eka anuzIlana tAtparya yaha hai ki jamane yogya, ramane yogya, anubhava karane yogya, dhyAna karane yogya aura vihAra karane yogya ekamAtra mokSamArgarUpa saMvara aura nirjarA tattva hI haiN| isI bAta ko AcArya amRtacandra isaprakAra kahate haiM - "eko mokSapatho ya eSa niyato dRgjJaptivRttyAtmakastatraiva sthitimeti yastamanizaM dhyAyecca taM cetati / tasminneva nirantaraM viharati dravyAMtarANyaspRzan so'vazyaM samayasya sAramacirAnnityodayaM viMdati // darzana-jJAna-cAritrAtmaka eka hI mokSamArga hai| jo puruSa (puruSArthI jIva) ukta mokSamArga (mokSamArga ke AdhArabhUta zuddhAtmA) meM hI sthira rahatA hai, nirantara usI kA dhyAna karatA hai, usI ko cetatA hai, usI kA anubhava karatA hai, anya dravyoM kA sparza bhI na karatA huA nirantara usI meM vihAra karatA hai; vaha puruSa nityodita samayasAra (zuddhAtmA) ko alpakAla meM avazya hI prApta karatA hai|" yahA~ eka prazna saMbhava hai ki saMvarabhAvanA meM to yaha kahA gayA thA ki samyagdarzana-jJAna-cAritra ke mokSamArgarUpa nirmalabhAva bhI dhyeya nahIM haiM, zraddheya nahIM haiM, paramajJeya bhI nahIM haiM, ArAdhya bhI nahIM haiM; ArAdhya to anaMta guNoM kA akhaNDa piNDa eka caitanyasvabhAvI nijAtmatattva hI hai aura yahA~ yaha kahA jA rahA hai ki tU apane ko mokSamArga meM sthApita kara, usI kA anubhava kara, usI kA dhyAna kara, usI meM nirantara vihAra kara, anya dravyoM meM vihAra mata kr| bhAI! donoM kathanoM meM koI virodha nahIM hai, donoM kA bhAva eka hI hai| ukta sandarbha meM samayasAra kI nimnAMkita gAthA mananIya hai - "daMsaNaNANacarittANi sevidavvANi sAhuNA NiccaM / tANi puNa jANa tiNNi vi appANaM ceva Nicchayado // 16 // 1. samayasAra, kalaza 240
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 135 sAdhupuruSoM ko darzana - jJAna - cAritra kA nitya sevana karanA cAhie; kyoMki. nizcaya se tInoM ko AtmA hI jaano|" vastuta: bAta yaha hai ki ukta kathanoM meM mAtra nizcaya - vyavahAra kA kathanabheda hai, kriyAtmaka antara raMcamAtra bhI nahIM hai; kyoMki AtmA kI ArAdhanA kA nAma hI darzana - jJAna - cAritra hai / ata: cAhe aisA kaho ki AtmA kI ArAdhanA karo yA yaha kaho ki darzana - jJAna - cAritra kA sevana karo eka hI bAta hai / - ukta gAthA kI TIkA likhate hue AcArya amRtacandra isa bAta ko isaprakAra spaSTa karate haiM "yaha AtmA jisa bhAva se sAdhya tathA sAdhana ho, usa bhAva se hI nitya sevana karane yogya hai - isaprakAra svayaM vicAra karake dUsaroM ko vyavahAra se samajhAte haiM ki sAdhu puruSa ko darzana jJAna- cAritra sadA sevana karane yogya haiM; kintu paramArtha se dekhA jAya to ye tInoM eka AtmA hI haiM; kyoMki ye AtmA se anya vastu nahIM haiN| ataH yaha svataH siddha hai ki eka AtmA hI sevana karane yogya hai / " AcArya amRtacandra ke ukta kathana meM eka bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai ki jJAnIjana svayaM to aisA vicAra karate haiM ki sarvaprakAra se eka AtmA hI nitya sevana karane yogya hai; kintu isI bAta ko dUsaroM ko isaprakAra samajhAte haiM ki darzana - jJAna - cAritra hI sadA sevana karane yogya haiN| isa kathana ke rahasya ko na samajha pAne ke kAraNa kucha logoM ko aisA lagatA hai ki yaha kyA bAta huI? kyA mukti ke mArga meM bhI 'hAthI ke dA~ta khAne ke aura, dikhAne ke aura' vAlI bAta calatI hai ? kyA AcAryadeva apane lie to eka AtmA hI sevana yogya mAnate haiM aura dUsaroM ke lie darzana - jJAna - cAritra ke sevana karane kA upadeza dete haiM ? para bAta aisI nahIM hai; kyoMki jise nizcayanaya se AtmA kA sevana kahate haiM, use hI vyavahAranaya se darzana - jJAna - cAritra kA sevana kahA jAtA hai / svayaM kA nizcaya nizcayarUpa aura upadeza vyavahArarUpa hone se hI isaprakAra kA prayoga huA hai; mUlataH donoM kathanoM meM koI antara nahIM hai, eka hI bAta hai /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarAbhAvanA : eka anuzIlana AtmA kA darzana, jJAna aura dhyAna hI AtmA meM sthApita honA hai, AtmA kA anubhava karanA hai, AtmA meM jamanA - ramanA hai, AtmA meM vihAra karanA hai tathA yahI pariNamana mokSamArga meM sthApita honA hai, mokSamArga meM vihAra karanA hai; ataH donoM kathanoM ke bhAva meM koI antara nahIM hai / mokSamArga meM sthApita hone kA kriyAtmakarUpa AtmazraddhAna, AtmajJAna aura AtmAcaraNa (AtmadhyAna) hI hai, isase bhinna kucha nahIM / 136 jaba dravyasvabhAva kI ora se bAta karate haiM to use AtmA kI ArAdhanA, sAdhanA, upAsanA kahate haiM aura jaba paryAyasvabhAva kI ora se bAta karate haiM to usI ko ratnatraya kI sAdhanA, ArAdhanA, upAsanA yA mokSamArga kI sAdhanA, ArAdhanA yA upAsanA kahA jAtA hai| dhyeya, zraddheya paramajJeyarUpa upAsya ArAdhya to trikAlI dhruva AtmA hI hai aura usake dhyAna, zraddhAna evaM jJAnarUpa upAsanA-ArAdhanA samyagdarzana - jJAna - cAritrarUpa mokSamArga hai; ata: cAhe AtmA kI upAsanA kaho, cAhe mokSamArga kI upAsanA kaho- eka hI bAta hai / saMvara mokSamArga kA Arambha hai aura nirjarA mokSamArga; ataH saMvarapUrvaka nirjarArUpa pariNamana hI mokSamArga meM ArUr3ha honA hai| isI dizA meM nirantara bar3hate rahane kI bhAvanA hI nirjarAbhAvanA hai| zuddhopayoga hai svarUpa jisakA - aisI bhAvanirjarArUpa pariNamana kara, pUrNata: svAtmaniSTha hokara sampUrNa jagata ananta-AnandarUpa mokSadazA ko prApta kareisa pAvana bhAvanA se virAma letA hU~ / bhagavAna aura bhagavAnadAsa are bhAI, para bhagavAna yA paryAyarUpa bhagavAna kI zaraNa meM jAne vAle bhagavAnadAsa banate haiM, bhagavAna nahIM / yadi svaMya hI paryAya meM bhagavAna bananA ho to jina bhagavAna AtmA kI hI zaraNa meM jAnA hogA, use hI jAnanA - pahicAnanA hogA, usameM hI apanApana sthApita karanA hogA, usakA hI dhyAna dharanA hogA, usameM hI samA jAnA hogA isa bAta ko kabhI bhUlanA nahIM cAhie / AtmA hI hai zaraNa, pRSTha 203
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ lokabhAvanA nija AtamA ke bhAna bina Sadravyamaya isa loka meM / bhramarogavaza bhava-bhava bhramaNa karatA rahA trailokya meM / karatA rahA nita saMsaraNa jagajAlamaya gati cAra meM / samabhAva bina sukha raJca bhI pAyA nahIM saMsAra meM // 1 // Sadravyamaya aura tIna loka vAle isa loka meM yaha AtmA AtmA ke jJAna vinA bhramarUpI roga ke vaza hokara bhava-bhava meM bhramaNa karatA rahA; jagata ke jaMjAla meM ulajhAnevAlI cAra gatiyoM meM nirantara ghUmatA hI rhaa| samatAbhAva ke abhAva meM isa saMsAra meM ise raMcamAtra bhI sukha prApta nahIM huaa| nara narka svarga nigoda meM paribhramaNa hI saMsAra hai| Sadravyamaya isa loka meM basa AtamA hI sAra hai // nija AtamA hI sAra hai svAdhIna hai sampUrNa hai| ArAdhya hai satyArtha hai paramArtha hai paripUrNa hai // 2 // naraka, tiryaJca, deva evaM manuSya gatiyoM meM paribhramaNa karate rahanA hI saMsAra hai| chaha dravyoM vAle isa loka meM eka AtmA hI sArabhUta padArtha hai / apanA AtmA hI sAra hai, svAdhIna hai, sampUrNa hai, ArAdhya hai, satyArtha hai, paramArtha hai aura paripUrNa hai|
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 lokabhAvanA : eka anuzIlana niSkAma hai niSkrodha hai nirmAna hai nirmoha hai| nirdvandva hai nirdaNDa hai nirgrantha hai nirdoSa hai // nirmUDha hai nIrAga hai Aloka hai cilloka hai| jisameM jhalakate loka saba vaha AtamA hI loka hai // 3 // apanA AtmA hI kAma, krodha, mAna aura moha se rahita hai| eka AtmA hI nirdvandva hai, nirdaNDa hai, nirgrantha aura nirdoSa hai| mithyAtva aura rAga rahita bhI vahI hai, prakAzasvarUpa caitanyaloka bhI vahI hai| yadi gaharAI se vicAra kiyA jAye to jisameM sampUrNa loka jhalakate haiM, vaha jJAna-svabhAvI AtmA hI vAstavika loka hai| nija AtamA hI loka hai nija AtamA hI sAra hai| AnandajananI bhAvanA kA eka hI AdhAra hai // yaha jAnanA pahicAnanA hI bhAvanA kA sAra hai| dhruvadhAma kI ArAdhanA ArAdhanA kA sAra hai // 4 // apanA AtmA hI loka hai aura apanA AtmA hI sArabhUta padArtha hai| Ananda ko utpanna karanevAlI isa lokabhAvanA ke cintana kA ekamAtra AdhAra nija bhagavAna AtmA hI hai| yaha jAnanA-pahicAnanA hI lokabhAvanA ke cintana kA sampUrNa sAra hai aura dhruvadhAma nija bhagavAna AtmA kI ArAdhanA hI ArAdhanA kA sAra hai| merI bhAvanA bhAI! ananta zAnti aura sukha prApta karane kA to ekamAtra yahI mArga hai| ataH merI to yahI bhAvanA hai ki yaha AdhyAtmika paramasatya, traikAlika paramasatya, jJAnAnandasvabhAvI dhruva Atmatatva - jinheM khojanA hai, ve khojeM; jAnanA hai, ve jAne; pAnA hai, ve paaveN| jinhoMne khoja liyA ho, pA liyA ho; ve usI meM jama jAveM, rama jAveM, samA jAveM aura anantasukhI hoM, zAnta hoN| - satya kI khoja, pRSTha 252
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ lokabhAvanA : eka anuzIlana nija AtamA ke bhAna bina SaTdravyamaya isa loka meM / bhramaroga vaza bhava-bhava bhramaNa karatA rahA trailokya meM // nija AtamA hI loka hai nija AtamA hI sAra hai / AnandajananI bhAvanA kA eka hI AdhAra hai // 'saMyoga aniMtya haiM, azaraNa haiM, asAra hai, azuci haiM, sukha-duHkha meM sAtha denevAle nahIM haiM; kyoMki ve apane AtmA se atyanta bhinna haiM / ' AraMbhika chaha bhAvanAoM meM saMyogoM ke saMdarbha meM isaprakAra kA cintana karane ke uparAnta sAtavIM AsravabhAvanA meM 'saMyoga ke lakSya se AtmA meM hI utpanna honevAle saMyogIbhAva - cidvikAra - moha - rAga-dveSarUpa AsravabhAva bhI anitya haiM, azaraNa haiM, azuci haiM, duHkharUpa haiM, duHkha ke kAraNa bhI haiM; aMtaH heya haiM aura bhagavAna AtmA nitya hai, paramapavitra hai, paramAnandarUpa hai evaM paramAnanda kA kAraNa bhI hai; ata: dhyeya hai, zraddheya hai, ArAdhya hai, sAdhya hai evaM parama upAdeya bhI hai' isaprakAra kA cintana kiyA gayA hai| isaprakAra saMyoga aura saMyogI bhAvoM se virakti utpanna kara saMvara aura nirjarA bhAvanA meM para aura paryAyoM se bhinna nija bhagavAna AtmA ke Azraya se utpanna honevAlI nirmalaparyAyarUpa zuddhi aura zuddhi kI vRddhi kI upAdeyatA kA cintana kiyA gayA; kyoMki zuddhi kI utpatti va sthitirUpa saMvara tathA vRddhirUpa nirjarA hI anantasukharUpa mokSa pragaTa hone ke sAkSAt kAraNa haiM / isaprakAra jJeyarUpa saMyoga, heyarUpa AsravabhAva evaM upAdeyarUpa saMvaranirjarA ke samyak cintana ke uparAnta aba lokabhAvanA meM SaTdravyamayI loka ke svarUpa para vicAra karate haiM /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 lokabhAvanA : eka anuzIlana / lokabhAvanA kA kSetra bahuta vistRta hai| kArtikeyAnuprekSA kI cAra sau navAsI gAthAoM meM sarvAdhika sthAna gheranevAlI lokabhAvanA aura dharmabhAvanA hI hai| anityabhAvanA se nirjarAbhAvanA taka nau bhAvanAoM meM kula 114 gAthAe~ haiM, jabaki akelI lokabhAvanA 169 gAthAoM ko apane meM sameTe hue haiN| lokabhAvanA meM bheda-prabheda sahita chaha dravyoM ke svarUpa ke sAtha-sAtha loka kA bhaugolika nirUpaNa bhI samAhita ho jAtA hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki isa bhAvanA meM jinAgama meM varNita vastu-vyavasthA saMbaMdhI samasta viSaya-vastu A jAtI hai| eka prakAra se isameM dravyasaMgraha, paMcAstikAyasaMgraha evaM trilokasAra kA sampUrNa viSaya A jAtA hai| ___ yadyapi isa laghu nibaMdha meM ukta sampUrNa viSaya-vastu kA vistRta pratipAdana saMbhava nahIM hai; tathApi lokabhAvanA kI cintana-prakriyA evaM usakI upayogitA para samyak anuzIlana to apekSita hai hii| yadyapi lokabhAvanA kI viSaya-vastu atyanta vistRta hai, tathApi aneka jJAniyoM ne usakA pratipAdana eka-eka chanda meM bhI kiyA hai, phira bhI lokabhAvanA kI sampUrNa bhAvanA ko apane meM samAhita kara liyA hai| isa dRSTi se hindI kaviyoM ke nimnAMkita kathana draSTavya haiM - "kinahU~ na karau na dharai ko, SadravyamayI na harai ko| so loka mA~hi bina samatA, duHkha sahai jIva nita bhramatA / / chaha dravyoM ke samudAyarUpa isa loka ko na to kisI ne banAyA hai, na koI ise dhAraNa kie hai aura na koI isakA vinAza hI kara sakatA hai| isa loka meM yaha AtmA anAdikAla se samatAbhAva binA bhramaNa karatA huA ananta duHkha saha rahA hai| caudaha rAju utaMga nabha, loka puruSa saMThAna / tAmeM jIva anAdi taiM, bharamata hai bina jJAna // 1. paNDita daulatarAmajI : chahaDhAlA, paMcama DhAla, chanda 12 2. kavivara bhUdharadAsajI kRta : bAraha bhAvanA
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana isa puruSAkAra caudaha rAjU U~ce loka meM yaha jIva AtmajJAna binA anAdikAla se hI bhramaNa kara rahA hai|" 141 ukta donoM bhAvanAoM meM nIce kI paMkti kA bhAva to lagabhaga samAna hI hai; kyoMki donoM meM hI yaha batAyA gayA hai ki jIva anAdi se hI loka meM bhramaNa karatA huA duHkha bhoga rahA hai / antara mAtra itanA hai ki eka meM duHkha kA kAraNa samatAbhAva kA abhAva batAyA gayA hai aura dUsarI meM samyagjJAna kA abhAva, para isameM koI vizeSa bAta nahIM hai; kintu Upara kI paMkti meM jo loka ke svarUpa kA pratipAdana hai, vaha bhinna-bhinna hai| eka meM loka ko svanirmita, svAdhIna, avinAzI aura SaTdravyamayI batAyA gayA hai; to dUsarI meM caudaha rAjU U~cA puruSAkAra nirUpita kiyA gayA hai| yaha bAta pahale bhI spaSTa kI jA cukI hai ki lokabhAvanA meM chahadravyoM ke samudAyarUpa loka kI bAta bhI cintana kA viSaya banatI hai aura loka kI bhaugolika sthiti bhI / lokabhAvanA kI viSaya-vastu saMbaMdhI ukta donoM prakAroM meM se eka ne prathama prakAra ko evaM dUsare ne dUsare prakAra ko pakar3akara apanI bAta prastuta kara dI hai| do paMktiyoM ke choTe se chanda meM isase adhika aura kahA bhI kyA jA sakatA thA? para eka bAta avazya dhyAna dene yogya hai ki lokabhAvanA kI jo mUla bhAvanA hai, vaha donoM meM samAnarUpa se vidyamAna hai| mUla bAta loka ke svarUpa pratipAdana kI nahIM, samyagjJAna aura samatAbhAva binA jIva ke anAdi paribhramaNa kI hai; kyoMki samyagjJAna aura samatAbhAva kI tIvratama ruci jAgRta karanA hI ina bhAvanAoM ke cintana kA mUla prayojana hai| lokabhAvanA saMbaMdhI sampUrNa viSaya-vastu evaM mUlabhUta prayojana kI bAta maMgatarAya kRta bAraha bhAvanAoM meM samAgata lokabhAvanA meM aura bhI adhika mukharita huI hai, jo isaprakAra hai - "loka aloka akAza mA~hi thira nirAdhAra jAno / puruSarUpa kara kaTI bhaye SaTdravyana soM mAno // isakA koI na karatA haratA amiTa anAdI hai| jIva ru pudgala nAce yAmeM karma upAdhI hai //
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ lokabhAvanA : eka anuzIlana dharatA // AzA / pApa-puNya soM jIva jagata meM nita sukha-dukha bharatA / apanI karanI Apa bharai zira aurana ke mohakarma ko nAza meTakara saba jaga kI nijapada meM thira hoya loka ke zIza karo vAsA // alokAkAza meM yaha SaTdravyamayI loka nirAdhAra (svayaM ke AdhAra para) sthita hai aura kamara para hAtha rakhe puruSa ke AkAra kA hai| isa loka kA koI bhI karttA - harttA nahIM hai; kyoMki yaha anAdi-ananta amiTa hai| isa loka meM karma kI upAdhi ke kAraNa jIva aura pudgala hI nRtya kara rahe haiM, pApa-puNya ke vaza jIva nirantara dukha-sukha bhoga rahA hai| yadyapi yaha jIva apanI karanI kA phala svayaM hI bhogatA hai; tathApi use dUsaroM ke zira mar3hatA rahatA hai| yaha vRtti hI isake duHkhoM kA paribhramaNa kA mUla kAraNa hai| " ataH he bhavyaprANiyoM ! yadi apanA hita cAhate ho to sampUrNa jagata kI sabhI AzAoM ko meTakara aura mohakarma kA nAza karake nija pada meM sthira ho jaao| yadi aisA kara sake to tumhArA AvAsa loka ke zikhara para hogaa| tAtparya yaha hai ki tumheM siddhapada kI prApti hogI; kyoMki siddha bhagavAna hI lokazikhara para vidyamAna siddhazilA para virAjate haiM / " 142 ukta chanda meM loka kA AkAra, svarUpa, sthAna, sthiti, svAdhInatA, akRtrimatA, anAdi - anantatA Adi saba kucha A gayA hai; sAtha hI isa loka meM jIva ke paribhramaNa kA kAraNarUpa karttAbuddhi aura dUsaroM ke mAthe svayaMkRta aparAdhoM ko mar3hane kI anAdikAlIna vRtti- duSpravRtti kA paricaya bhI de diyA gayA hai / anta meM jagata kI AzA chor3ane aura mohakarma ke nAza karane kI pAvana preraNA dete hue apane trikAlI dhruva bhagavAna AtmA meM sthira hone kA anurodha bhI kiyA gayA hai aura usakA phala siddhapada kI prApti batAkara preraNA ko sabala banA diyA gayA hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki jo ati-Avazyaka thA, vaha saba eka hI chanda meM bar3e hI prabhAvaka DhaMga se sameTa liyA gayA hai| nirjarAbhAvanA ke uparAnta AnevAlI isa lokabhAvanA ko lokazikhara siddhazilA (mokSa) se jor3akara
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 143 adbhuta saMdhi biThA dI gaI hai| itanI adhika viSaya-vastu eka hI chanda meM samAhita kara dene ke uparAnta bhI vairAgyavardhaka bhAvanA ko Thesa na pahu~cakara adbhuta bala milA hai; bhAvanAtmaka cintana kA vega, vairAgyabhAvanA kA udvega apane pUre pravAha para kAyama hI nahIM rahA, apitu vRddhiMgata rahA hai| lokabhAvanA kI mUla bhAvanA paMDita jayacandajI chAbar3A ke zabdoM meM atisaMkSepa meM isaprakAra hai "lokasvarUpa vicAri kaiM, AtamarUpa nihAri / paramAratha vyavahAra muNi, mithyAbhAva nivAri // " ukta chanda meM preraNA dI gaI hai ki he Atman! nizcaya vyavahAra ko acchI taraha samajha kara mithyAbhAvoM ko dUra karo, SaTdravyamayI loka ke svarUpa ko bhalIbhA~ti vicAra kara apane ko dekho, AtmA kA anubhava kro| vizeSa dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki yahA~ SadravyoM ko to mAtra jAnane kI bAta kahI, para AtmA ko nihArane kA Adeza diyA hai; kyoMki paradravya hone se SaTdravya to mAtra jJAna ke jJeya hI haiM, para AtmA nijadravya hone se parama-upAdeya hai, dhyeya bhI hai| - mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritrarUpa mithyAbhAvoM ke nivAraNa karane kA ekamAtra upAya apane AtmA ko nihAranA hI hai; kyoMki AtmA ke nihArane - darzana karane, jAnane, dhyAna karane kA nAma hI samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra hai| jagata ko jAnakara usase dRSTi haTAkara nija bhagavAna AtmA meM sthira ho jAnA hI lokabhAvanA ke cintana kA supariNAma hai / yahI kAraNa hai ki lokabhAvanA ke cintana kA mUla kendrabindu SaTdravyamayI loka se bhinna nija bhagavAna AtmA kI upAsanA karane kI preraNA denA hI rahA hai| isa dRSTi se nimnAMkita chanda draSTavya haiM "tero janama huvo nahIM jahA~, aiso khetara nAhIM kahA~ / yAhI janama bhUmi kA raco, calo nikasi to vidhi taiM baco // " 1. kavivara budhajana kRta bAraha bhAvanA
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 lokabhAvanA : eka anuzIlana sampUrNa loka meM aisA koI sthAna nahIM hai, jahA~ terA janma na huA ho| he Atman ! tU isa janmabhUmi meM hI kyoM raca-paca rahA hai| yadi karmoM ke bandhana se bacanA hai to isase apanatva tor3o, rAga chor3o; isI meM bhalA hai| loka mA~hi tero kachu nAhi, loka Ana tuma Ana lkhaahiN| vaha Sadravyana ko saba dhAma, tU cinmUrati aatmraam|| isa jagata meM terA kucha bhI nahIM hai| jagata alaga hai aura tU alaga hai - yaha spaSTa pratibhAsita hotA hai; kyoMki jagata SadravyoM kA AvAsa hai, SadravyamayI hai aura tU caitanyamUrti bhagavAna AtmA hai|" ukta chandoM meM jagata se bhedavijJAna evaM vairAgyabhAva para hI vizeSa bala diyA gayA hai, loka ke svarUpa yA AkAra para nahIM; ata: yaha atyanta spaSTa hai ki lokabhAvanA ke cintana meM jagata se virakti evaM bhinnatA kI prabalatA hI mukhya hai| eka sau unahattara gAthAoM meM lokabhAvanA kA vistRta vivecana karane ke uparAnta kArtikeyAnuprekSA meM svAmI kArtikeya lokabhAvanA ke cintana kA phala batAte hue likhate haiM - "evaM loyasahAvaM jo jhAyadi uvsmeksbbhaao| so khaviya kammapu~jaM tasseva sihAmaNI hodi // 2 . isaprakAra loka ke svarUpa ko upazamabhAva se jo puruSa eka (Atma) svabhAvarUpa hotA huA dhyAtA hai; vaha karmasamUha kA nAza karake usa hI loka kA zikhAmaNI hotA hai arthAt siddhadazA ko prApta hotA hai|" kArtikeyAnuprekSA ke hindI vanikAkAra paMDitapravara zrI jayacandajI chAbar3A lokAnuprekSA kI vacanikA likhane ke uparAnta lokAnuprekSA kI sampUrNa viSaya-vastu kA upasaMhAra karate hue sArAMza ke rUpa meM eka kuNDaliyA likhate haiM, jo isaprakAra hai - 1. bhaiyA bhagavatIdAsa kRta bAraha bhAvanA 2. kArtikeyAnuprekSA, gAthA 283
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana "lokAloka vicArikaiM, siddhasvarUpa citaari| rAga-virodha biDArikaiM, AtamarUpa sNvaari|| AtamarUpa saMvAri mokSapura baso sadA hii| Adhi-vyAdhi jara-marana Adi dukha hai na kadA hii| zrIguru zikSA dhAri TAri abhimAna kushokaa| mana thira kArana yaha vicAri nijarUpa sulokaa|| lokAloka ke svarUpa kA vicAra kara, lokAgra meM virAjamAna siddha ke svarUpa kA smaraNa kara, rAga-dveSa ko dUra kara AtmA ke svarUpa ko sa~vAranA hI vAstavika dharma hai, mokSa kA mArga hai| isa mArga para calanevAle usa mokSapura meM sadA hI nivAsa karate haiM, jahA~ na to Adhi (mAnasika kleza) hai aura na vyAdhi (zArIrika roga) / vahA~ janma-maraNa Adi ke dukha bhI kabhI nahIM hote| ataH abhimAna aura zoka chor3akara zrIguru kI zikSA ko dhAraNa kro| mana kI sthiratA kA ekamAtra upAya nijarUpa sundara loka meM vicaranA hI hai arthAt AtmA kA anubhava karanA hI hai ; AtmA kA jJAna, zraddhAna aura dhyAna hI hai; AtmA kI ramaNatA hI hai|'' isaprakAra hama dekhate haiM ki lokabhAvanA kI viSaya-vastu ke vistAra meM jAveM to usameM lagabhaga sampUrNa lokAloka hI samAhita ho jAtA hai; jo kucha bhI jinAgama meM kahA gayA hai, vaha saba kucha A jAtA hai| isakA tAtparya yaha huA ki jinAgama meM pratipAdita sampUrNa viSaya-vastu ke sambandha meM AtmAnubhavI saMta aura jJAnI zrAvaka jo kucha bhI AtmonmukhI cintana karate haiM, vaha saba lokAnuprekSA kA hI cintana hai; para yaha Avazyaka hai ki usa cintana kI dizA bhedavijJAnaparaka aura vairAgyapreraka honA caahie| jJeyarUpa saMyogoM, heyarUpa puNya-pApAsravoM evaM upAdeyarUpa saMvara-nirjarA kI carcA ke uparAnta lokabhAvanA meM - samasta loka jisake jJAnadarpaNa meM pratibiMbita hotA hai, usa AtmA kA sampUrNa loka meM kyA sthAna hai aura vaha kauna hai? - 1. kArtikeyAnuprekSA, pRSTha 127
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 lokabhAvanA : eka anuzIlana yaha cintana kiyA jAtA hai| nijatattva kI tIvratama ruci jAgRta karane ke lie nijatattva kI mukhyatA se kiyA gayA loka kA cintana hI lokabhAvanA hai| bhAvanAoM kA svarUpa aura cintana-prakriyA vivecanAtmaka yA nirUpaNAtmaka na hokara vairAgyapreraka evaM AtmonmukhI hone se lokabhAvanA ke saMdarbha meM 'loka' zabda kA artha 'AtmA' bhI kiyA jAtA rahA hai| jisameM sampUrNa loka Alokita ho - aisA AtmA hI caitanyaloka hai| loka zabda kI isaprakAra kI vyAkhyAe~ bhI kI jAtI rahIM / bhagavatI ArAdhanA meM ise satarka siddha kiyA gayA hai, jo isaprakAra hai yadyapyanekaprakAro lokastathApIha lokazabdena jIvadravyaM loka evocyate / kathaM ? sUtreNa jIvadharmapravRttikramanirUpaNAt / " yadyapi loka anekaprakAra kA hai arthAt loka zabda ke aneka artha hote haiM; tathApi yahA~ loka zabda se jIvadravya ko hI loka kahA jA rahA hai; kyoMki yahA~ jIva kI dharmapravRtti kA prakaraNa cala rahA hai / " - vRhadravyasaMgraha meM vyavahAra - lokabhAvanA kA ikatIsa pRSThoM meM nirUpaNa karane ke uparAnta anta meM nizcaya - lokabhAvanA kA svarUpa isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai "jisaprakAra darpaNa meM pratibimba jhalakate haiM; usIprakAra Adi, madhya aura anta rahita, zuddha - buddha eka svabhAvavAle paramAtmA ke sampUrNa nirmala kevalajJAna meM zuddhAtmA Adi sabhI padArtha Alokita hote haiM, dikhAI dete haiM, jJAta hote haiM - isakAraNa vaha AtmA hI nizcayaloka hai athavA usa nizcayalokarUpa nijazuddhAtmA meM avalokana hI nizcayaloka hai / - tathA samasta zubhAzubha saMkalpa-vikalpoM ke tyAgapUrvaka nijazuddhAtma bhAvanA se utpanna paramasukhAmRtarasa ke svAda ke anubhavarUpa, AnandarUpa jo bhAvanA hai; vahI nizcaya se lokabhAvanA hai, zeSa saba vyavahAra hai|" 1. bhagavatI ArAdhanA, gAthA 1792 kI utthAnikA, pRSTha 798 2. vRhadravyasaMgraha, pRSTha 162-163
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 147 isaprakAra yaha nizcita hotA hai ki lobhAvanA meM loka ke svarUpa, AkAraprakAra evaM jIvAdi padArthoM kA jo vistRta vivecana kiyA jAtA hai; vaha saba to vyavahAra hai, nizcayaloka to caitanyaloka hI hai| usa caitanyaloka meM ramaNa karanA evaM ramaNa karane kI ugratama bhAvanA hI nizcaya-lokabhAvanA hai; kyoMki lokabhAvanA ke cintana kA asalI uddezya to AtmArAdhanA kI saphala preraNA hI hai| ____ ataH sabhI AtmArthIjana SadravyamayI loka ko jAnakara nija caitanyaloka meM hI jama jAya, rama jAya aura anantasukhI hoM - isa pAvana bhAvanA se virAma letA huuN| / ananya ruci jAgRta karanI hogI hameM AdhyAtmika granthoM ke svAdhyAya kI vaisI ruci bhI kahA~ hai, jaisI ki viSaya-kapAya aura usake poSaka sAhitya par3hane kI hai| aise bahuta kama loga hoMge, jinhoMne kisI AdhyAtmika, saiddhAntika yA dArzanika grantha kA svAdhyAya AdyopAnta kiyA ho| sAdhAraNa loga to baMdhakara svAdhyAya karate hI nahIM, para aise vidvAna bhI bahuta kama mileMge, jo kisI bhI mahAna grantha kA jamakara akhaNDarUpa se svAdhyAya karate hoN| ___ Adi se anta taka akhaNDarUpa se hama kisI grantha ko par3ha bhI nahIM sakate to phira usakI gaharAI meM pahu~ca jAnA kaise saMbhava hai? jaba hamArI itanI ruci nahIM ki use akhaNDarUpa se par3ha bhI sakeM to usameM pratipAdita akhaNDa vastu kA akhaNDa svarUpa hamAre jJAna aura pratIti meM kaise Ave? viSaya-kaSAya ke poSaka upanyAsAdi ko hamane kabhI adhUrA nahIM chor3A hogA; use pUrA karake hI dama lete haiM, usake pIche bhojana ko bhI bhUla jAte hai| kyA AdhyAtmika sAhitya ke adhyayana meM bhI kabhI bhojana ko bhUle haiM? yadi nahIM, to nizcita samajhie hamArI ruci adhyAtma meM utanI nahIM, jitanI viSaya-kaSAya meM hai| ___'ruci anuyAyI vIrya' ke niyamAnusAra hamArI sampUrNa zakti vahI lagatI hai, jahA~ ruci hotI hai| svAdhyAyatapa ke upacAra ko bhI prApta karane ke lie hameM AdhyAtmika sAhitya meM ananya ruci jAgRta karanI hogii| __ - dharma ke dazalakSaNa, pRSTha 111-112
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ bodhidurlabhabhAvanA indriyoM ke bhoga evaM bhogane kI bhAvanA / haiM sulabha saba durlabha nahIM hai ina sabhI kA pAvanA / / hai mahAdurlabha AtmA ko jAnanA pahicAnanA / hai mahAdurlabha AtmA kI sAdhanA ArAdhanA // 1 // paMcendriyoM ke bhoga evaM unheM bhogane kI bhAvanA kA prApta honA durlabha nahIM, sulabha hI hai; para AtmA ko jAnanA, pahicAnanA evaM AtmA kI sAdhanA aura ArAdhanA mahAdurlabha hai| nara deha uttama deza pUraNa Ayu zubha AjIvikA / durvAsanA kI maMdatA parivAra kI anukUlatA // sat sajanoM kI saMgatI saddharma kI ArAdhanA / hai uttarottara mahAdurlabha AtmA kI sAdhanA // 2 // manuSyabhava kI prApti honA, uttama Arya deza meM janma honA, paripUrNa Ayu kI prApti honA, nyAyopAtta ahiMsaka AjIvikA ke sAdhana upalabdha honA, durvAsanAoM kA manda honA, dharmAnukUla parijanoM kI prApti honA, satya padArtha aura sajjanoM kI saMgati prApta honA, saddharma kI ArAdhanA ke bhAva honA evaM AtmA kI sAdhanA karane kI vRtti honA kramazaH eka se eka mahAdurlabha haiN|
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 149 jaba maiM svayaM hI jJeya hU~ jaba maiM svayaM hI jJAna huuN| jaba maiM svayaM hI dhyeya hU~ jaba maiM svayaM hI dhyAna hU~ / jaba maiM svayaM ArAdhya hU~ jaba maiM svayaM ArAdhanA / jaba maiM svayaM hI sAdhya hU~ jaba maiM svayaM hI sAdhanA // 3 // para eka bAta yaha bhI to hai ki jaba maiM svayaM hI jJeya hU~ aura maiM svayaM hI jJAna hU~; jaba maiM svayaM hI dhyeya hU~ aura maiM svayaM hI dhyAna bhI hU~; isIprakAra jaba maiM svayaM hI ArAdhya hU~ aura maiM svayaM hI ArAdhanA bhI hU~ tathA jaba maiM svayaM hI sAdhya hU~ aura sAdhanA bhI maiM svayaM hI huuN| jaba jAnanA pahicAnanA nija sAdhanA ArAdhanA / hI bodhi hai to sulabha hI hai bodhi kI ArAdhanA // nija tattva ko pahicAnanA hI bhAvanA kA sAra hai| dhruvadhAma kI ArAdhanA ArAdhanA . kA sAra hai // 4 // jaba nija ko jAnanA, pahicAnanA evaM nija kI sAdhanA, ArAdhanA hI bodhi hai; to phira bodhi kI ArAdhanA durlabha kaise ho sakatI hai? sulabha hI samajhanA caahie| ata: bodhidurlabhabhAvanA kA sAra nijatattva ko pahicAnanA hI hai aura dhruvadhAma nija bhagavAna AtmA kI ArAdhanA hI ArAdhanA kA sAra hai| / vAstavika karttavya sAmAjika saMgaThana aura zAnti banAe rakhanA aura sAmAjika rUr3hiyoM se mukta pragatizIla samAja kI sthApanA hI to isa bahumUlya narabhava kI sArthakatA nahIM hai, isa mAnava jIvana meM to AdhyAtmika satya ko khojakara, pAkara, Atmika zAnti prApta karane kA mArga prazasta karanA hI vAstavika kartavya hai| - satya kI khoja, pRSTha 252
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ bodhidurlabhabhAvanA : eka anuzIlana nara deha uttama deza pUraNa Ayu zubha aajiivikaa| durvAsanA kI maMdatA parivAra kI anukuultaa|| sat sajjanoM kI saMgatI saddharma kI aaraadhnaa| . hai uttarottara mahAdurlabha AtmA kI saadhnaa|| SadravyamayI isa loka meM na to jJeyarUpa saMyoga hI durlabha haiM aura na saMyogIbhAvarUpa AsravabhAva; kyoMki hama sabhI ko ye to anantoM bAra prApta ho cuke haiM aura yadi aba bhI apane ko nahIM jAnA, nahIM pahicAnA to bhaviSya meM bhI milate rheNge| durlabha to ekamAtra apane ko jAnanA hai, pahicAnanA hai, apane meM hI jamanA hai, ramanA hai; kyoMki anAdikAla se abataka aura saba-kucha milA, para sahIrUpa meM hama apane ko pahicAna nahIM sake haiM, jAna nahIM sake haiN| yadi hamane apane ko sahIrUpa meM jAna liyA hotA, pahicAna liyA hotA to abataka isa loka meM bhaTakate hI na rahate, apitu lokAgra meM vidyamAna siddhazilA meM virAjamAna hote; mithyAtva, ajJAna aura asaMyama kA abhAva kara anaMta sukhI ho gaye hote; anantadarzana aura anantavIrya ke dhanI ho gaye hote; atIndriyAnandasvarUpa siddhazilA ko prApta ho gaye hote| ___ hamArI yaha vartamAna durdazA, duHkharUpa dazA ekamAtra apane ko nahIM pahicAna pAne ke kAraNa hI ho rahI hai, nahIM jAna pAne ke kAraNa ho rahI hai; ata: isa durlabha avasara kA upayoga, narabhava kA ekamAtra sadupayoga, apane ko jAnanepahicAnane ke mahAdurlabha kArya kara lene meM hI hai| ___ apane ko jAnanA, pahicAnanA evaM apane meM lIna ho jAnA hI bodhi hai - darzana-jJAna-cAritra hai| yaha darzana-jJAna-cAritrarUpa bodhi hI isa jagata meM durlabha
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 151 hai, mahAdurlabha hai aura isa bodhi kI durlabhatA kA vicAra, cintana, bAra-bAra cintana hI bodhidurlabhabhAvanA hai| isI darzana-jJAna-cAritrarUpa bodhi kA atyanta Adara karane kA Adeza dete hue svAmI kArtikeya likhate haiM - "iya savva dulaha-dulahaM daMsaNaNANaM tahAcarittaM c| muNiUNa ya saMsAre mahAyaraM kuNaha tinnhNpi|| ina samyagdarzana-jJAna-cAritra ko saMsAra kI samasta durlabha vastuoM se bhI durlabha jAnakara inakA atyanta Adara kro|" __ bodhi aura samAdhi kA antara vRhadravyasaMgraha kI saMskRta TIkA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - "samyagdarzanajJAnacAritrANAmaprAptaprApaNaM bodhisteSAmeva nirvinena bhavAntaraprApaNaM smaadhiriti| aprApta samyagdarzana-jJAna-cAritra kA prApta honA bodhi hai aura unhIM samyagdarzana-jJAna-cAritra ko nirvighna anya bhava meM sAtha le jAnA samAdhi hai|" yadyapi samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra - ina tInoM ko yA tInoM kI ekatA ko bodhi kahate haiM; tathApi bodhidurlabhabhAvanA kI carcA karate hue aneka sthAnoM para akele 'samyagjJAna' yA 'pahicAna' zabda kA prayoga bhI kiyA gayA hai; parantu Azaya sarvatra eka hI hai, samyagdarzana-jJAna-cAritra se hI hai; kyoMki ina tInoM kI utpatti eka sAtha hI hotI hai| AcArya kundakunda svayaM 'saNNANaM' zabda kA prayoga karate haiM - "uppajjadi saNNANaM jeNa uvAyeNa tssuvaayss| cintA haveI bohI accantaM dullahaM. hodi|| jisa upAya se samyagjJAna kI utpatti ho, usa upAya kA atyanta cintana arthAt bAra-bAra cintana-manana hI bodhidurlabhabhAvanA hai|" 1. kArtikeyAnuprekSA, gAthA 301 2. vRhadadravyasaMgraha gAthA 36 ko TIkA, pRSTha 164 3. bArasa aNuvekkhA, gAthA 83
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ bodhidurlabha bhAvanA : eka anuzIlana hindI kaviyoM ne bhI isaprakAra ke prayoga bahuta kiye haiM, jinameM kucha isaprakAra haiM - - 152 " aMtima grIvaka loM kI hada, pAyo anaMta biriyA~ pada / para samyagjJAna na lAdho, durlabha nija meM muni sAdho // yaha jIva, vyavahAraratnatraya dhAraNa karake nauveM graiveyaka taka to anantabAra pahu~cA, para samyagjJAna kI prApti na kara pAne ke kAraNa saMsAra meM hI bhaTakatA rhaa| nizcayaratnatraya dhAraNa karanevAle munirAja nija meM usa samyagjJAna kI sAdhanA karate haiM / dhana- kana- kaMcana rAjasukha, sabahi sulabha kara jAna / durlabha hai saMsAra meM, eka jathAratha jJAna // 2 isa saMsAra meM dhana-dhAnya, sonA-cA~dI aura rAjasukha Adi to sabako sulabha haiM; kintu yarthAthajJAna hI ekamAtra durlabha hai| saba vyavahAra kriyA ko jJAna, bhayo anantI bAra pradhAna / nipaTa kaThina apanI pahicAna, tAko pAvata ho kalyAna // isa jIva ko vyAvahArika kriyAoM kA jJAna to anantabAra huA hai, para ekamAtra apanI pahicAna hI atyanta kaThina hai| yadi apanI saccI pahicAna ho jAve to kalyANa hote dera na lge|" ukta chandoM meM kahIM mAtra apanI pahicAna ko durlabha batAyA gayA hai to kahIM mAtra samyagjJAna yA yathArthajJAna ko; para gaharAI meM jAkara dekheM to Azaya sarvatra eka hI hai / sarvatra eka hI dhvani hai ki puNyavAnoM ko duniyA meM sabhI saMyoga sahaja upalabdha ho jAte haiM, hameM bhI samaya-samaya para sabhI anukUla-pratikUla saMyoga prApta hote rahe haiM; para eka yathArthajJAna, apanI pahicAna AtmonmukhI puruSArtha ke binA sahaja sulabha nahIM hai| ataH puNyodaya se prApta bhogoM meM na 1. paNDita daulatarAmajI : chahaDhAlA; paMcama DhAla, chanda 13 2. kavivara bhUdharadAsajI kRta bAraha bhAvanA 3. kavivara budhajanajI kRta bAraha bhAvanA
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 153 ulajhakara sampUrNa zakti se apane ko jAno, pahicAno aura apane meM hI jama jAvo, rama jAvo - sukhI hone kA eka mAtra yahI upAya hai| bodhi kI durlabhatA kA gaharAI se anubhava ho - isake lie nigoda se lekara uttarottara durlabhatA kA bar3e hI mArmika DhaMga se cintana kiyA jAtA rahA hai| kavivara maMgatarAya kRta bAraha bhAvanA meM ise isaprakAra vyakta kiyA gayA hai - "durlabha hai nigoda se thAvara aru trasa gati paanii| narakAyA ko surapati tarase so durlabha praannii|| uttama deza susaMgati durlabha zrAvaka kula paanaa| durlabha samyak durlabha saMyama paMcama gunntthaanaa|| durlabha ratnatraya ArAdhana dIkSA kA dhrnaa| durlabha munivara ko vrata pAlana zuddhabhAva krnaa| durlabha taiM durlabha hai cetana bodhijJAna paavai| pAkara kevalajJAna nahIM phira isa bhava meM aavai||" AcArya pUjyapAda bodhi kI isa durlabhatA ko isaprakAra spaSTa karate haiM - "eka nigoda zarIra meM siddhoM se anantaguNe jIva haiN| isa prakAra sthAvara jIvoM se yaha sampUrNa loka bharA huA hai| jisaprakAra bAlU ke samudra meM girI huI vajrasikatA kI kaNikA kA milanA durlabha hai; usIprakAra sthAvara jIvoM se bhare hue isa bhavasAgara meM trasaparyAya kA milanA atyanta durlabha hai| ___ saparyAya meM vikalatrayoM (dvindriya, trIndriya evaM caturindriyoM) kI bahulatA hai| jisaprakAra guNoM ke samUha meM kRtajJatA kA milanA atidurlabha hai; usIprakAra trasaparyAya meM paMcendriya paryAya kA prApta honA atyanta kaThina hai| paMcendriya paryAya meM bhI pazu, mRga, pakSI aura sarpAdi tiryaJcoM kI hI bahulatA hai| ata: jisaprakAra caurAhe para par3I huI ratnarAzi kA prApta honA kaThina hai; usIprakAra manuSyaparyAya kA prApta honA ati kaThina hai| yadi eka bAra manuSyaparyAya mila bhI gaI to phira usakA dubArA milanA to itanA kaThina hai ki jitanA jale hue vRkSa ke paramANuoM kA punaH usa vRkSa
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 bodhidurlabhabhAvanA : eka anuzIlana paryAyarUpa honA kaThina hotA hai / kadAcit isakI prApti punaH ho bhI jAve to bhI uttama deza, uttama kula, svastha indriyA~ aura svastha zarIra kI prApti uttarottara atyanta durlabha samajhanA caahie| ina sabake mila jAne para bhI yadi sacce dharma kI prApti na huI to jisaprakAra dRSTi ke binA mukha vyartha hai; usIprakAra saddharma binA manuSya janma kA prApta honA vyartha hai / isaprakAra ati kaThinatA se prApta dharma ko pAkara bhI viSayasukha meM raMjAyamAna honA bhasma ke lie candana jalA dene ke samAna niSphala hai| kadAcit viSayasukha se virakta huA to bhI tapa kI bhAvanA, dharma kI prabhAvanA aura sahaja samAdhi kA, sukha se maraNarUpa samAdhi kA prApta honA atidurlabha hai| isake hone para hI bodhilAbha saphala hai - aisA vicAra karanA hI bodhidurlabhabhAvanA hai| " trasaparyAya kI durlabhatA se lekara ratnatraya bodhi kI durlabhatA taka kI aneka durlabhatAoM meM manuSyaparyAya kI durlabhatA eka bIca kA bindu hai / vaha eka aisA bindu hai, jahA~ taka kA atikaThina rAstA jaise bhI ho, para hama sabane pAra kara liyA hai| usase bhI Age Arya deza, uttama kula, vItarAgI dharma aura usakA zravaNa bhI hameM sahaja upalabdha ho gayA hai| isa mahAna upalabdhi kI sArthakatA samyagdarzana - jJAna - cAritrarUpa bodhi kI upalabdhi meM hI hai| yadi isa mahAdurlabha mAnava jIvana ko pAkara bhI hamane bodhi kI prApti nahIM kI to isakA pAnA, na pAnA barAbara hI samajhanA caahie| yahI kAraNa hai ki AcArya pUjyapAda ke ukta kathana meM manuSyabhava kI dularbhatA kI bAta do bAra kahI gaI hai; yaha bhI cetAvanI dI gaI hai ki yadi yaha manuSyabhava viSaya- kaSAya ke sevana meM yoM hI calA gayA to phira dubArA milanA usase bhI atikaThina hai / ataH eka ke bAda eka itanI kaThinAiyoM se prApta isa avasara ko yoM hI gavA~ denA kahA~ kI samajhadArI hai? jabataka vicArarahita asainI paryAyoM meM thA, tabataka to buddhipUrvaka puruSArtha kA koI avasara hI na thA; phira bhI sahaja 1. sarvArthasiddhi; adhyAya 9, sUtra 7 kI TIkA
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 155 kramabaddhapariNamana ke kAraNa isa avasthA ko prApta ho gyaa| para aba to sarvaprakAra anukUlatA hai, vicArazakti sahita haiM; ataH sarvaudyama se mahAdurlabha bodhi kI upalabdhi meM saMlagna ho jAnA hI zreyaskara hai| niraMtara kiyA gayA isaprakAra kA AtmonmukhI puruSArthapreraka cintana hI bodhidurlabhabhAvanA hai| bodhidurlabhabhAvanA ko ukta cintana-prakriyA ke atirikta nizcayavyavahAra kI saMdhipUrvaka eka aura prakriyA bhI pAI jAtI hai, jisameM cintana kA prakAra aisA hotA hai ki bodhi to apanA svabhAva hai, vaha durlabha kaise ho sakatA hai? jaba apanA svabhAvabhAva hI durlabha hogA to phira sahajasulabha kyA hogA? hamane apane ajJAna evaM aruci se use durlabha banA rakhA hai, vastutaH to vaha sahajasulabha hI hai| ___ isa saMdarbha meM paNDita jayacandajI chAbar3A kRta bAraha bhAvanA kA nimnAMkita chanda draSTavya hai - "bodhi ApakA bhAva hai, nizcaya durlabha naahiN| bhava meM prApati kaThina hai, yaha vyavahAra khaahi|| samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa bodhi to AtmA kA svabhAva hai; ataH nizcaya se durlabha nahIM hai| saMsAra meM usakI prApti kaThina hai - yaha to mAtra vyavahAra se kahA jAtA hai|" isIprakAra kA bhAva bhaiyA bhagavatIdAsajI ne vyakta kiyA hai - "durlabha paradravyani ko bhAva, so tohi durlabha hai suni raav| jo hai tero jJAna ananta, so nahiM durlabha suno mhNt|| parapadArthoM kI pravRtti apane AdhIna na hone se paradravyoM ke bhAva hI vastutaH durlabha haiN| he Atman ! terA jo anantajJAnarUpa bhAva hai, vaha kisI bhI rUpa meM durlabha nahIM hai|" 1. bhaiyA bhagavatIdAsajI kRta bAraha bhAvanA
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ bodhidurlabhabhAvanA : eka anuzIlana isa cintana- prakriyA kA Azaya yaha hai ki jagat meM apanI vastu kI prApti sulabha aura paravastu kI prApti durlabha mAnI jAtI hai| gaharAI meM jAkara vicAra kareM to yaha bAta satya bhI pratIta hotI hai; kyoMki jo apanI vastu hai, vaha to sadA upalabdha hI hai, usakI prApti durlabha kaise ho sakatI hai? para yahA~ bAta jJAnasvabhAva kI nahIM; apitu samyagdarzana - jJAna- cAritrarUpa svabhAvaparyAya kI hai, jo anAdi se upalabdha nahIM hai / 156 yadyapi yaha bAta satya hai ki samyagdarzana - jJAna - cAritrarUpa svabhAva - paryAya anAdi se nahIM hai; tathApi anAdi-ananta sadA upalabdha jJAnasvabhAva ke darzana kA nAma samyagdarzana, jAnane kA nAma samyagjJAna aura usI meM jamane - ramane kA nAma samyakcAritra hai; ataH sadA upalabdha trikAlI dhruva AtmA ke darzana bhI svAdhIna hone se sulabha hI haiN| jabaki laukika saMyoga parAdhIna hone se sahaja sulabha nahIM, durlabha haiN| yahA~ eka prazna sambhava hai ki eka ora to ratnatrayarUpa bodhi ko mahAdurlabha batAyA jA rahA hai aura dUsarI ora sulabha / donoM meM satya kyA hai ? bhAI ! ukta donoM prakAra ke kathana paraspara virodhI nahIM, apitu eka-dUsare 'pUraka hI haiN| isa bAta ko samajhane ke lie hameM bAraha bhAvanAoM kI cintanaprakriyA ke mUla meM jAnA hogA, usakA uddezya samajhanA hogA / ke lokabhAvanA aura dharmabhAvanA ke bIca meM samAgata bodhidurlabhabhAvanA kA mUla abhipreta yaha hai ki yaha AtmA isa SaTdravyamayI vistRta loka se dRSTi haTAkara jJAnAnandasvabhAvI nijaloka ko jAnakara - pahicAnakara, usI meM jama jAne, rama jAnerUpa ratnatrayasvarUpa dharmadazA ko zIghrAtizIghra prApta kara ananta sukhI ho / apane isa uddezya kI prApti ke lie sarvaprathama upalabdha manuSyaparyAya kI durlabhatA kA bhAna karAyA jAtA hai aura phira usakI sArthakatA ke lie ratnatraya prApta karane kI preraNA dene ke lie ratnatraya kI durlabhatA kA bhAna karAyA jAtA hai / tadartha bharapUra preraNA bhI dI jAtI hai| sAtha hI saMyoga aneka bAra upalabdha ho gaye haiM - yaha batAkara unake prati vidyamAna AkarSaNa ko kama kiyA jAtA hai|
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAraha bhAvanA : eka anuzIlana kintu jaba yaha jIva bodhilAbha ko atyanta kaThina mAnakara anutsAhita hokara puruSArthahIna hone lagatA hai, to usake utsAha ko jAgrata rakhane ke lie usakI sulabhatA kA jJAna bhI karAyA jAtA hai / 157 ataH bodhi kI durlabhatA aura sulabhatA - donoM hI eka hI uddezya kI pUraka haiM aura kAlpanika bhI nahIM, apitu satya ke AdhAra para pratiSThita haiN| bodhilAbha svAdhIna hone se sulabha bhI hai aura anAdikAlIna anupalabdhi evaM anabhyAsa ke kAraNa durlabha bhI / prazna : bodhidurlabha nAma se to yahI pratIta hotA hai ki jinAgama ko bodhi kI durlabhatA batAnA hI iSTa hai ? uttara : Upara se dekhane para to aisA hI pratIta hogA aura adhikatara cintana bhI isIprakAra kA upalabdha hotA hai, para gaharAI se vicAra kareM to bodhi kI durlabhatA ke samyak svarUpa ke cintana ke sAtha-sAtha bodhi kI sulabhatA kA cintana bhI jinAgama ko abhISTa hai| bodhi kI durlabhatA aura sulabhatA kA samyak svarUpa yaha hai ki jabataka sainI paMcendriya dazA kI upalabdhi na ho, tabataka to bodhilAbha mahAdurlabha hai hI, kintu manuSyaparyAya meM bhI anabhyAsa ke kAraNa durlabha hI hai; tathApi jo ThAna le, usake lie kucha bhI durlabha nahIM, saba sulabha hai; puruSArthI ke lie kyA sulabha aura kyA durlabha ? saba sulabha hI hai; kyoMki pratyeka bhAvanA ke cintana kA svarUpa puruSArtha preraka hI hotA hai| bodhidurlabha bhAvanA ke cintana kA vAstavika svarUpa yahI hai ki jabataka hama jAgrata nahIM hue, tabataka mahAdurlabha aura AtmonmukhI puruSArtha ke lie kamara kasakara sannaddha logoM ke lie mahAsulabha hai| 9 yadi hama 'bodhidurlabha' nAma se mAtra durlabhatA hI leMge to phira 'Asrava' nAma se mAtra AsravoM ke vicAra taka aura azuci nAma se mAtra azucitA kI bAta taka hI sImita rahanA hogA; jabaki AsravabhAvanA meM AsravoM ke svarUpa kI apekSA unakI heyatA para evaM azucibhAvanA meM deha kI azucitA kI apekSA usase virakti para adhika bala diyA jAtA hai; AtmA kI upAdeyatA aura paramapavitratA para bhI bharapUra cintana kiyA jAtA hai /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 bodhidurlabhabhAvanA : eka anuzIlana bodhidurlabhabhAvanA meM bodhi kI durlabhatA batAkara unakI prApti ke lie satarka kiyA jAtA hai aura sulabhatA batAkara usake prati anutsAha ko nirutsAhita kiyA jAtA hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki bodhidurlabhabhAvanA ke cintana meM donoM pakSa samAnarUpa se upayogI haiM, Avazyaka haiM, eka-dUsare ke pUraka haiN| . prazna : bodhidurlabhabhAvanA meM kahIM-kahIM saMyogoM ko sulabha bhI to batAyA gayA hai; kyoMki ve anantabAra prApta ho cuke haiM, jaisA ki nimnAMkita chanda se spaSTa hai - 'antima grIvaka loM kI hada, pAyo ananta biriyA~ padA' - aura kahIM-kahIM unheM mahAdurlabha bhI batAyA gayA hai| jaisA ki sarvArthasiddhi ke uddharaNa se spaSTa hai; jisameM batAyA gayA hai ki saparyAya, paMcendriyapanA, mAnavajIvana, Aryadeza aura vItarAgadharma kI prApti uttarottara mahAdurlabha hai| vAstavika sthiti kyA hai - saMyoga sulabha haiM yA durlabha? uttara : bhAI! jisaprakAra vibhinna apekSAoM se bodhilAbha sulabha bhI hai, durlabha bhI; usIprakAra saMyoga bhI kisI apekSA sulabha hai aura kisI apekSA durlbh| anantabAra prApta ho cuke haiM, isalie sulabha hI haiM, sulabha kahanA anucita nahIM hai; para apanI icchAnusAra milanA saMbhava na hone se mahAdurlabha bhI haiM, durlabha kahanA bhI asaMgata nahIM hai| citta meM jamI saMyogoM kI ananta mahimA kama karane ke lie 'unheM anantabAra bhoga liye' - kahakara sulabha kahA jAtA hai, unase virakti utpanna kI jAtI hai aura AtmArAdhanA kI preraNA dene ke lie AtmArAdhanA ke anukUla saMyogoM kI durlabhatA kA jJAna bhI karAyA jAtA hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki bodhidurlabhabhAvanA meM saMyogoM kI sulabhatA va durlabhatA evaM bodhilAbha kI sulabhatA va durlabhatA- cAroM hI cintana kiyA jAtA 1. paNDita daulatarAmajI : chahaDhAlA; caturtha DhAla, chanda 13
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 159 hai; kyoMki bodhi kI durlabhatA ke cintana kA yahI vAstavika svarUpa hai| isameM ukta cAroM binduoM kA gaMbhIra cintana samAhita ho jAtA hai| yaha citta anAdikAla se saMyogoM meM hI anurakta hai; ataH sarvaprathama anekoM bAra prApta kara lene ke pakSa ko ujAgara kara, unheM sulabha batAkara, ucchiSTa batAkara; unase virakti utpanna kI jAtI hai aura Ajataka prApta na hone ke AdhAra para bodhilAbha ko durlabha batAkara usake prati anurakti utpanna kI jAtI hai| tatpazcAt bodhilAbha kI atidurlabhatA kA bhAna karAne ke lie una saMyogoM ko bhI durlabha batAyA jAtA hai, jina saMyogoM meM bodhilAbha kI prApti saMbhava hotI hai; kintu jaba citta bodhilAbha kI durlabhatA se AkrAnta hokara zithila hone lagatA hai to svAdhInatA ke AdhAra para bodhilAbha kI sulabhatA batAkara use prApta kara lene ke lie puruSArtha ko jAgrata kiyA jAtA hai, utsAha ko bar3hAyA jAtA hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki bodhidurlabhabhAvanA meM cAhe saMyogoM kI sulabhatA batAI jA rahI ho, cAhe durlabhatA; cAhe bodhilAbha kI sulabhatA batAI jA rahI ho, cAhe durlabhatA; para usakI cintana-prakriyA kI dizA ratnatrayadharma kI utpatti, vRddhi evaM pUrNatA ko bala pradAna karane kI ora hI rahatI hai| ___ isa bodhidurlabhabhAvanA kI mahimA apAra hai, aparampAra hai| isake gIta jitane bhI gAye jAyeM, kama haiM; kyoMki yaha Atmahita kI ora agrasara karanevAlI paramapAvana bhAvanA hai| puruSArtha ko jAgRta karanevAlI yaha bodhidurlabhabhAvanA ratnatrayarUpa dharma dhAraNa karane kI pAvana preraNA hai; upalabdha dharmapariNati ko nitya vRddhiMgata karanevAlI, pUrNatA kI ora le jAnevAlI samartha sAdhanA hai; zubhAzubhabhAvavidhvaMsanI AnandajananI yaha bhAvanA dhruvadhAma nija paramAtmA kI paramArAdhanA hai| - aisI isa bodhidurlabhabhAvanA kA svarUpa bhalI-bhA~ti samajhakara sabhI AtmArthIjana durlabha bodhi ko apane prabala puruSArtha se sahaja sulabha banAkara isI bhava meM upalabdha kara leM - isI pAvana bhAvanA aura preraNA ke sAtha virAma letA huuN|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmabhAvanA nija AtamA ko jAnanA pahicAnanA hI dharma hai| nija AtamA kI sAdhanA ArAdhanA hI dharma hai| zuddhAtmA kI sAdhanA ArAdhanA kA marma hai| nija AtamA kI ora bar3hatI bhAvanA hI dharma hai // 1 // apanI AtmA ko jAnanA, pahicAnanA hI dharma hai| isIprakAra apanI AtmA kI sAdhanA, ArAdhanAM bhI dharma hai| ArAdhanA kA marma nija AtmA kI sAdhanA hI hai| nija AtmA kI ora bar3hatI huI bhAvanA hI dharmabhAvanA hai| kAmadhenu kalpataru saMkaTaharaNa basa nAma ke| ratana cintAmaNI bhI haiM cAha bina kisa kAma ke|| bhogasAmagrI mile anivArya hai para yaacnaa| hai vyartha hI ina kalpataru cintAmaNI kI caahnaa||2|| kAmadhenu aura kalpavRkSa nAmamAtra ke hI saMkaTaharaNa haiN| jise koI cAha nahIM hai, use cintAmaNI ratna bhI kisa kAma ke haiM? yadyapi inase bhogasAmagrI upalabdha ho jAtI hai; para binA mA~ge nahIM, yAcanA karanA anivArya hai aura mA~gane ko to marane se bhI burA kahA gayA hai| ata: inakI cAha karanA vyartha hI hai|
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana dharma hI vaha kalpataru hai nahIM jisameM dharma hI cintAmaNI hai nahIM jisameM dharmataru se yAcanA bina pUrNa hotI dharma cintAmaNI hai zuddhAtmA kI yAcanA / cAhanA // kAmanA / sAdhanA // 3 // dharma eka aisA kalpavRkSa hai, jisase yAcanA kI AvazyakatA nahIM pdd'tii| isIprakAra dharma hI aisA cintAmaNI ratna hai, jisase kucha cAhanA nahIM par3atA / dharmarUpI kalpavRkSa se mA~ge binA hI kAmanAe~ pUrNa hotI haiM athavA kAmanAe~ hI samApta ho jAtI haiN| zuddhAtmA kI sAdhanA hI saccA dharma cintAmaNi hai, jisase binA cintana ke hI sarva cintAe~ samApta ho jAtI haiN| zuddhAtamA kI sAdhanA adhyAtma kA AdhAra hai| zuddhAtamA kI bhAvanA hI bhAvanA kA sAra hai // vairAgyajananI bhAvanA kA eka hI AdhAra hai| dhruvadhAma kI ArAdhanA ArAdhanA kA sAra hai // 4 // 161 AdhyAtmika jIvana kA AdhAra eka zuddhAtmA kI sAdhanA hI hai aura zuddhAtmA kI bhAvanA hI dharmabhAvanA kA yA bAraha bhAvanAoM kA sAra hai / bairAgyotpAdaka dharmabhAvanA yA bAraha bhAvanAoM kA eka mAtra AdhAra nija zuddhAtmA hI hai aura dhruvadhAma nija bhagavAna kI ArAdhanA hI ArAdhanA kA sAra hai| - krAnti to eka A~dhI hai, jo dhUla ur3AtI AtI hai aura sar3I-galI purAnI vyavasthA ukhAr3atI-pachAr3atI calI AtI hai| naI sahI vyavasthA to zAntikAla meM hI jamatI hai| yadi krAnti se saccA lAbha lenA hai, to krAnti ke bAda sahaja prApta hone vAle zAntikAla kA sahI upayoga kara lenA hI buddhimAnI hai / krAnti meM hRdaya-pakSa kI pradhAnatA rahatI hai, bhAvanA- pakSa pradhAna rahatA hai, para zAntikAla meM buddhi kI parIkSA kI ghar3I AtI hai / krAnti vidhvaMsa karatI hai aura zAnti nirmANa / satya kI khoja, pRSTha 237
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmabhAvanA : eka anuzIlana .nija AtamA ko jAnanA pahicAnanA hI dharma hai| nija AtamA kI sAdhanA ArAdhanA hI dharma hai|| zuddhAtamA kI sAdhanA ArAdhanA kA marma hai| nija AtamA kI ora bar3hatI bhAvanA hI dharma hai| AraMbhika nau bhAvanAoM meM jJeyarUpa saMyoga, heyarUpa AsravabhAva evaM upAdeyarUpa saMvara-nirjarA ke samyak cintana ke uparAnta loka aura bodhidurlabhabhAvanA meM yaha vicAra kiyA gayA hai ki isa SadravyamayI puruSAkAra loka . meM ratnatrayarUpa bodhi kI upalabdhi atyanta durlabha hai| cU~ki ratnatrayarUpa bodhi hI vAstavika dharma hai; ataH isa dharmabhAvanA meM nija bhagavAna AtmA ke Azraya se utpanna honevAle samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa dharma kA hI vicAra kiyA jAtA hai, cintana kiyA jAtA hai, dharma kI hI bAraMbAra bhAvanA bhAI jAtI hai| dharma kA svarUpa AcArya samantabhadra isaprakAra spaSTa karate haiM - "sadRSTijJAnavRttAni dharma dharmezvarA viduH| yadIyapratyanIkAni bhavanti bhvpddhtiH|| samyagdarzana-jJAna-cAritra ko dharma ke Izvara sarvajJadeva dharma kahate haiN| yadi yahI darzana-jJAna-cAritra mithyAdarzana-jJAna-cAritrarUpa pariNamita hoM, to saMsAra ko bar3hAnevAle haiN|" __dharmabhAvanA kA kSetra asIma hai; kyoMki usameM eka prakAra se sampUrNa caraNAnuyoga hI samAhita ho jAtA hai| kArtikeyAnuprekSA meM sarvAdhika sthAna 1. ratnakaraNDazrAvakAcAra, chanda 3
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 163 gheranevAlI dharmabhAvanA hI hai| 185 gAthAoM meM phailI isa bhAvanA meM zrAvakadharma aura munidharma kA sAMgopAMga vivecana kiyA gayA hai| jisameM samyagdarzana-jJAnacAritra ke vistRta vivecana ke uddezya se deva-zAstra-guru, samyagdarzana ke ATha aMga, bAraha vrata, gyAraha pratimAe~, daza dharma, bAraha tapa evaM cAra dhyAna Adi sabhI viSaya samA gaye haiN| isI dharmabhAvanA ke prakaraNa meM prasaMgAnusAra ve krAntikArI mahattvapUrNa gAthAe~ bhI AI haiM, jinameM sahaja hI kramabaddhaparyAya kA mahAna siddhAnta pratiphalita huA hai, jo isa yuga kA sarvAdhika carcita viSaya hai| ve gAthAe~ mUlataH isaprakAra haiM - "jaM jassa jammi dese jeNa vihANeNa jammi kaalmmi| NAdaM jiNeNa NiyadaM jammaM vA ahava maraNaM vaa|| taM tassa tammi dese teNa vihANeNa tammi kaalmmi| ko sakkadi vAre, iMdo vA taha jiNiMdo vaa|| evaM jo Nicchayado jANadi davvANi svvpjjaae| so sahiTThI suddho jo saMkadi so hu kudditttthii|| jisa jIva ke, jisa deza meM, jisa kAla meM, jisa vidhAna se, jo janma .. athavA maraNa jinadeva ne niyatarUpa se jAnA hai; usa jIva ke, usI deza meM, usI kAla meM, usI vidhAna se, vaha avazya hotA hai| use indra athavA jinendra kauna TAlane meM samartha hai? arthAt use koI nahIM TAla sakatA hai| isaprakAra nizcaya se jo dravyoM ko aura unakI samasta paryAyoM ko jAnatA hai, vaha samyagdRSTi hai; aura jo isameM zaMkA karatA hai, vaha mithyAdRSTi hai|" jahA~ eka ora dharmabhAvanA ko itanA vistAra diyA gayA hai to dUsarI ora aneka kaviyoM ne ise eka-eka chanda meM bhI sameTa liyA hai, jinameM adhikAMzataH to dharma kI mahimA batAkara dharma dhAraNa karane kI pAvana preraNA hI dI gaI hai; anekoM 1. kramabaddhaparyAya kA samyak svarUpa vistAra se jAnane ke lie lekhaka kI anya kRti 'kramabaddhaparyAya' kA adhyayana kreN| 2. kArtikeyAnuprekSA, gAthA 321 se 323
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 dharmabhAvanA : eka anuzIlana meM dharma ke svarUpa ko bhI spaSTa karane kA prayAsa kiyA gayA hai| kavivara bhUdharadAsa ne dharma kI mahimA bar3e hI mArmika DhaMga se vyakta kI hai, jo isaprakAra hai - "jA~ce surataru deya sukha, cintana cintA rain| bina jA~ce bina cintaye, dharma sakala sukha dain|| kalpavRkSa saMkalpa karane para athavA mA~gane para tathA cintAmaNi ratna cintavana karane para phala detA hai; kintu dharma se binA mA~ge va binA cintavana ke hI uttama phala kI prApti hotI hai|" ___ kahA~ eka ora dInatApUrvaka mA~gane para tuccha bhogasAmagrI pradAna karanevAlA kalpavRkSa aura kahA~ binA mA~ge hI adbhuta atIndriya Ananda denevAlA dharma? isIprakAra kahA~ cintA karane para cintita manoratha ko pUrNa karanevAlA cintAmaNi ratna aura kahA~ binA cintavana ke hI aciMtya Ananda denevAlA mahAna dharma? ___ bholA jagata bhale hI cintAmaNi ratla aura kalpavRkSa ke gIta gAtA ho, unakI tulanA dharma se karatA ho; para dharma kI tulanA meM ve kahA~ Thaharate haiM? cintAmaNi ratna aura kalpavRkSa donoM hI anantasukha-zAnti denevAle pAvana dharma kI samAnatA nahIM kara skte| isaprakAra dharmabhAvanA meM ratnatraya dharma kI acintya mahimA batAkara jIvana ko dharmamaya banA lene kI pAvana preraNA dI jAtI hai| __yahA~ eka prazna saMbhava hai ki kalpavRkSoM se dInatApUrvaka nahIM mA~ganA par3atA, ataH dInatApUrvaka mA~gane kI bAta kyoM kahI jA rahI hai? ___ bhAI! dInatA binA mA~ganA saMbhava hI nahIM hai| mA~gane meM dInatA AtI hI hai| mA~ganA svayaM dInatA hai, vaha dInatAsvarUpa hI hai| mA~gane ko to mauta ke samAna kahA gayA hai - "rahimana ve nara mara gaye, jo nara mA~gana jaay| unase pahale ve mere, jina mukha nikasata naay|| 1. kavivara bhUdharadAsajI kRta bAraha bhAvanA
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 165 rahIma kavi kahate haiM ki ve vyakti mAno mara hI gaye haiM, jo dUsaroM ke ghara mA~gane jAte haiM; kyoMki jinakA svAbhimAna mara gayA, ve mere hue ke samAna hI haiM; kintu svAbhimAna khokara mA~gane para bhI jinake mukha se inkAra nikalatA hai, ve unase bhI pahale mara cuke haiM - yaha samajhanA cAhie; kyoMki samartha hone para bhI dene se inkAra karanA mA~gane se bhI burA hai|" ___ ataH binA mA~ge atIndriyAnanda denevAle dharma kI tulanA meM mA~gane para bhogasAmagrI denevAle kalpavRkSa tuccha hI haiN| dharmabhAvanA ke sandarbha meM pAvana preraNA ke sAtha atisaMkSepa meM dharma kA svarUpa spaSTa karanevAle katipaya kathana isaprakAra haiM - "jo bhAva moha taiM nyAre, dRga-jJAna-vratAdika saare| so dharma jabai jiya dhAra, taba hI sukha acala nihaare|| darzanamoha aura cAritramoha se bhinna jo AtmA ke samyagdarzana-jJAna-cAritra bhAva haiM, ve hI dharma haiN| jaba yaha jIva ina dharmoM ko dhAraNa karatA hai, tabhI acalasukha ko prApta karatA hai| darzanajJAnamaya cetanA, Atamadharma bkhaani| dayA-kSamAdika ratanatraya, yAmeM garbhita jaani|| darzana-jJAnamaya jJAnacetanA hI AtamA kA dharma hai; dayA, kSamA Adi tathA samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa ratnatraya bhI isI meM garbhita jAnane caahie|" nizcaya-vyavahAra kI saMdhipUrvaka bhI dharmabhAvanA kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai - "japa tapa saMyama zIla puni, tyAga dharma vyvhaar| 'dIpa' ramaNa cidrUpa nija, nizcaya vRSa sukhkaar|| svayaM ko sambodhita karate hue paMDita dIpacandajI kahate haiM ki he Atman! japa, tapa, zIla, saMyama aura tyAga Adi to vyavahAradharma haiM; saccA sukha denevAlA nizcayadharma to caitanyasvarUpa nijaparamAtmA meM ramaNatA hI hai|" 1. paNDita daulatarAmajI : chahaDhAlA, paMcama DhAla, chanda 14 2. paNDita jayacandajI chAbar3A kRta bAraha bhAvanA 3. paNDita dIpacandajI kRta bAraha bhAvanA
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 dharmabhAvanA : eka anuzIlana __isIprakAra kA bhAva AcArya kundakunda ne dvAdazAnuprekSA meM bhI vyakta kiyA hai| dharmabhAvanA meM ve kArtikeyAnuprekSA ke samAna hI zrAvaka aura munidharma kA varNana karane ke uparAnta likhate haiM - "NicchayaNaeNa jIvo sAgAraNagAradhammado bhinnnno| majjhatthabhAvaNAe suddhaSpaM ciMtaye nniccN|| nizcayanaya se yaha AtmA zrAvakadharma aura munidharma donoM se hI bhinna hai; ataH madhyasthabhAva se eka zuddhAtmA kA hI sadA cintavana karanA caahie|" '. jJAnAnandasvabhAvI nija bhagavAna zuddhAtmA kI ArAdhanA hI vAstavika dharma hai, nizcayadharma hai; isake binA kiyA gayA sarva kriyAkANDa niSphala hai, kiMcit mAtra bhI kAryakArI nahIM hai - isa tathya kA cintana bhI dharmabhAvanA meM bharapUra kiyA jAtA hai| isa sandarbha meM kavivara budhajana kRta bAraha bhAvanA kA nimnAMkita chanda draSTavya hai - "jiya hAna-dhonA tIrtha jAnA dharma nAhIM jp-jpaa| tana nagna rahanA dharma nAhIM dharma nAhIM tp-tpaa|| vara dharma nija AtamasvabhAvI tAhi bina saba nissphlaa| budhajana dharma nija dhAra lInA tinahiM kInA saba bhlaa|| jIva kA dharma nahAnA-dhonA, tIrthayAtrA karanA, japa-tapa karanA, nagnatana rahanA nahIM hai| zreSTha dharma to AtmasvabhAva kI ramaNatA hI hai; usake binA nahAnAdhonA, tIrthayAtrA karanA, japa-tapa karanA, nagna rahanA sabhI niSphala haiM, akAryakArI haiM / mahAkavi budhajana kahate haiM ki vahI buddhimAna hai - vidvAna hai, jisane nijAtmA kI ArAdhanArUpa nijadharma dhAraNa kara liyA hai; usane hI apanA aura parAyA sabakA bhalA kiyA hai|" isIprakAra kA bhAva paMDita sadAsukhadAsajI ne bhI vyakta kiyA hai, jo isaprakAra hai - 1. bArasa aNuvekkhA, gAthA 82
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 167 saMsAra meM 'dharma' aisA nAma to samasta loka kahatA hai; parantu dharma zabda kA artha to aisA hai ki jo naraka-tiryaJcAdi gati meM paribhramaNarUpa duHkha se AtmA ko chur3Akara uttama, Atmika, avinAzI, atIndriya mokSasukha meM dharatA hai, vaha dharma hai| so aisA dharma mola nahIM AtA hai ; jo ki dhana kharca karake dAna-sammAnAdika dvArA prApta kiyA jaave| tathA kisI ke dvArA diyA nahIM jAtA jo ki sevAupAsanA se rAjI karake liyA jaave| tathA mandira, parvata, jala, agni, devamUrti va tIrthAdikoM meM nahIM rakhA hai; jo ki vahA~ jAkara lAyA jaave| tathA upavAsa, vrata, kAyaklezAdi tapa evaM zarIrAdi kRza karane se bhI nahIM milatA hai| tathA devAdhideva ke mandira meM upakaraNadAna, maNDalapUjanAdi se, gRha chor3akara vana-zamazAna meM basane se evaM paramezvara ke nAma japane se bhI dharma prApta nahIM hotA hai| __dharma to AtmA kA svabhAva hai| para meM Atmabuddhi chor3akara apane jJAtAdRSTArUpa svabhAva kA zraddhAna, anubhava tathA jJAyakasvabhAva meM hI pravartanarUpa AcaraNa hI dharma hai| jaba uttamakSamAdi dazalakSaNarUpa apane AtmA kA pariNamana tathA ratnatrayarUpa pariNati tathA jIvoM kI dayArUpa AtmA kI pariNati hotI hai, taba AtmA svayaM hI dharmarUpa hogA; paradravya-kSetra kAlAdika to nimittamAtra haiN| jaba yaha AtmA rAgAdirUpa pariNati chor3akara vItarAgarUpa hotA hai, taba mandira, pratimA, tIrtha, dAna, tapa, japa-samasta hI dharmarUpa haiM; aura yadi apanA AtmA uttamakSamAdi vItarAgarUpa samyagjJAnarUpa nahIM pariName to kahIM bhI dharma nahIM hai| yahA~ zubharAga ho, vahA~ puNyabandha hotA hai| jahA~ azubharAga-dveSa-moha ho, vahA~ pApabandha hotA hai| jahA~ zuddha zraddhAna-jJAna-svarUpAcaraNarUpa dharma hai, vahA~ bandha kA abhAva hai| bandha kA abhAva hone para hI uttama sukha hotA hai; ataH vahI dharma hai|" 1. ratnakaraNDa zrAvakAcAra, zloka 2 kA bhAvArtha
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 yogIndudeva yogasAra meM likhate haiM dharmabhAvanA : eka anuzIlana " jaI - jara maraNa-karAliyau to jiya dhamma karehi / dhamma- rasAyaNu piyahi tuhu~ jiya ajarAmara hohi // dhammu Na paDhiyai~ hohi dhammu Na potthA - picchiyai~ / dhammu Na maDhiya-paesa dhammu Na matthA - laciyai~ // rAya - rosa be pariharivi jo appANi vase / so dhammu vi jiNa - uttiyau jo paMcama gai i // he Atmana ! yadi tU janma-maraNa se bhayabhIta hai to dharma kara, dharma rasAyana kA pAna kara; jisase tU ajara-amara ho sake / para dhyAna rakhanA, dharma par3hane mAtra se nahIM hotA, pustaka aura picchI rakhane se dharma nahIM hotA tathA kisI maTha meM rahane se yA kezaloMca kara lene mAtra se bhI dharma nahIM hotaa| jo vyakti rAga-dveSa ko chor3akara nija AtmA meM vAsa karatA hai, use hI jinendra bhagavAna ne dharma kahA hai aura vaha dharma hI paMcamagati ko prApta karAtA hai|" ukta sampUrNa kathana kA ekamAtra tAtparya yaha hai ki nija bhagavAna AtmA kI ArAdhanA hI vAstavika dharma hai; kyoMki nija bhagavAna AtmA kI ArAdhanA kA nAma hI samyagdarzana - jJAna cAritra hai| para aura paryAya se bhinna nija AtmA kA avalokana hI samyagdarzana hai, usakA parijJAna hI samyagjJAna evaM usameM hI lInatA - ramaNatA samyakcAritra hai| ise hI AtmopAsanA bhI kahate haiN| isI darzana - jJAna - cAritrarUpa AtmopAsanA kI preraNA dete hue AcArya amRtacandra likhate haiM - " eSa jJAnaghano nityamAtmA siddhimabhIpsubhiH / sAdhyasAdhaka bhAvena dvidhaikaH samupAsyatAm // cAhe sAdhyabhAva se kare, cAhe sAdhakabhAva se; para mokSArthiyoM ko jJAna ke ghanapiNDa bhagavAna Atma kI hI upAsanA karanA cAhie; kyoMki upAsanA ke yogya eka nija bhagavAna AtmA hI hai / " 1. samayasAra, kalaza 15 2. vahI
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana ukta Atmadarzana-jJAna-dhyAnarUpa AtmopAsanA hI sAkSAt mokSa kA mArga hai; ataH yahI paramadharma hai / isa paramadharma kI prApti ke lie bAra-bAra kiyA gayA cintana-manana hI dharmabhAvanA hai| 169 yahA~ eka prazna saMbhava hai ki jaba 'bodhi' aura 'dharma' donoM zabdoM kA artha ratnatrayarUpa dharma hI hotA hai; taba phira bodhidurlabha aura dharma - aisI do bhAvanAyeM pRthak-pRthak kyoM rakhI gaIM ? - donoM kI viSayavastu meM mUlabhUta antara kyA hai ? yadyapi yaha satya hai ki samyagdarzana - jJAna cAritrarUpa ratnatraya ko hI bodhi kahate haiM tathA vAstavika dharma bhI yaha ratnatraya hI hai - isaprakAra bodhi aura dharma ekArthavAcI hI haiM; tathApi bodhidurlabhabhAvanA meM bodhi kI durlabhatA arthAt ratnatraya kI durlabhatA kA cintana kiyA jAtA hai aura dharmabhAvanA meM dharma arthAt ratnatraya ke svarUpa evaM mahimA kA cintana kiyA jAtA hai| bodhidurlabha bhAvanA meM bodhi kI durlabhatA ke sAtha-sAtha una saMyogoM kI durlabhatA kA cintana bhI kiyA jAtA hai, jina saMyogoM ke binA bodhi kI prApti saMbhava nahIM hai athavA jina saMyogoM meM bodhi kI prApti kI saMbhAvanA rahatI hai| nirAzA kA vAtAvaraNa tor3ane ke lie bodhi kI sulabhatA kA svarUpa bhI spaSTa kiyA jAtA hai / bodhidurlabha bhAvanA meM ratnatrayarUpa dharma kI durlabhatA aura sulabhatA kA svarUpa spaSTa kiyA jAtA hai aura dharmabhAvanA meM ratnatrayarUpa dharma kA svarUpa va mahimA batAI jAtI hai| bodhidurlabhabhAvanA meM dharma kI durlabhatA batAkara use prApta kara lene kI sazakta preraNA dI jAtI hai aura dharmabhAvanA meM dharma kA svarUpa spaSTa kara use dhAraNa karane kA mArga prazasta kiyA jAtA hai| prazna : yadi aisI bAta hai to phira donoM ke nAma ekArthavAcI kyoM rakhe gaye ? uttara : donoM ke nAma ekArthavAcI kahA~ haiM? ekArthavAcI to bodhi aura dharma zabda haiM; para bhAvanAoM ke nAma bodhibhAvanA va dharmabhAvanA nahIM, bodhidurlabhabhAvanA aura dharmabhAvanA hai| bodhidurlabha zabda kA artha dharma nahIM, dharma
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 dharmabhAvanA : eka anuzIlana kI durlabhatA hai| hama ina bhAvanAoM ko dharmadurlabhabhAvanA aura dharmabhAvanA bhI kaha sakate haiN| prazna : yadi aisA hai to phira aisA hI kyoM nahIM kahA? yadi aisA kahate to koI bhrama bhI utpanna nahIM hotA aura donoM kA bhAva bhI spaSTa ho jaataa| uttara : samajhanevAle ko to bhAva abhI bhI spaSTa hI hai, nahIM samajhanevAloM ko taba bhI spaSTa nahIM hotA; phira aura bhI aneka prazna khar3e ho jaate| yaha saMkSiptapriya jagata dharmadurlabha ko bhI dharma zabda se hI abhihita karatA - aisI sthiti meM dharma aura dharmadurlabhabhAvanA kA bheda karanA bhI saMbhava na rhtaa| bodhidurlabhabhAvanA ko bhI aneka sthAnoM para saMkSiptapriyatA aura chandAnurodha se 'bodhi' zabda se yugoM se abhihita kiyA jAtA rahA hai| AcArya kundakunda ne bhI isaprakAra ke prayoga kiye haiN| isa sandarbha meM nimnAMkita gAthA draSTavya hai - "evaM jAyadi NANaM heyamuvAdeya Nicchaye nntthi| ciMtejai muNi bohiM saMsAraviramaNaDhe y|| isaprakAra azuddhanizcayanaya se bodhi meM heyopAdeya vyavasthA banatI hai, para zuddhanizcayanaya se bodhi meM heyopAdeyarUpa vikalpa hI nahIM rahate haiN| saMsAra se virakti ke lie munijanoM ko isa bodhibhAvanA kA cintana karanA caahie|" ukta kathana meM bodhidurlabhabhAvanA ke artha meM mAtra 'bodhi' zabda kA hI prayoga kiyA gayA hai| yahI kAraNa hai ki 'dharma' aura 'bodhi' zabda ekArthavAcI hone para bhI isa gyArahavIM bhAvanA kA nAma dharmadurlabhabhAvanA na rakhakara bodhidurlabhabhAvanA rakhA gayA hai, jo ki sarvathA upayukta hai| uttamakSamAdirUpa athavA samyagdarzanAdirUpa ahiMsaka vItarAga-pariNati hI nija bhagavAna AtmA kI saccI ArAdhanA hai, muktirUpI sAdhya ko siddha karanevAlI samyak sAdhanA hai, ananta atIndriya Ananda kI jananI evaM saMsAra 1. bArasa aNuvekkhA, gAthA 86
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 171 sAgara ke pAra utAranevAlI bhavyabhAvanA hai| yaha ahiMsaka vItarAga-pariNati hI vAstavika dharma hai, isake hI prakaTarUpa uttamakSamAdi dazadharma haiN| jisa AtmasvabhAva ke Azraya se ukta ahiMsaka vItarAga-pariNati utpanna hotI hai; 'vatthu sahAvo dhammo - vastu kA svabhAva hI dharma hai' - isa kathana ke anusAra vaha AtmasvabhAva bhI dharma hai aura usa AtmasvabhAva ke Azraya se utpanna honevAlI samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa vItarAga-pariNati bhI dharma hai| isI vItarAga-pariNati kA nAma hI bhagavatI ahiMsA hai, jise paramadharma kahA jAtA hai| jaisA ki kasAyapAhur3a ke nimnAMkita kathana se spaSTa hai - "rAgAdINamaNuppA ahiMsagattaM tti desidaM smye| tesiM ce utpattI hiMsetti jiNehi nnihitttthaa|| AtmA meM rAgAdibhAvoM kA utpanna honA hI hiMsA hai aura rAgAdibhAvoM kI utpatti nahIM honA hI ahiMsA hai - aisA jinendra bhagavAna ne kahA hai| AcArya amRtacandra ne puruSArthasiddhayupAya meM bhI isIprakAra kA bhAva vyakta kiyA hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki samyagyadarzana-jJAna-cAritrarUpa ratnatraya dharma, uttamakSamAdi dazalakSaNa dharma; nija bhagavAna AtmA kI upAsanA, ArAdhanA, bhAvanA evaM sAdhanA tathA bhagavatI ahiMsA - ye sabhI ekamAtra vItarAgapariNatirUpa dharma ke hI rUpAntara haiM, nAmAntara haiM; ataH ina sabakI bhAvanA hI dharmabhAvanA hai| ina sabakA vairAgyotpAdaka AtmonmukhI cintana hI dharmabhAvanA kA mUla bhAvya hai| vItarAga-pariNatirUpa zuddha pariNAmoM meM sabhI dharma samAhita ho jAte haiN| jaisA ki paramAtmaprakAza kI TIkA meM kahA gayA hai - 1. jainendrasiddhAntakoza, bhAga 1, pRSTa 225 2. aprAdurbhAvaH khalu rAgAdInAM bhvtyhiNseti| teSAmevotpattirhiseti jinAgamasya sNkssep|| 44 / /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 dharmabhAvanA : eka anuzIlana "sAMsAre patantaM prANinamuddhRtyanarendranAgendradevendravandhe mokSapadedharatIti dharma iti dharmazabdenAtra nizcayena jIvasya zuddhapariNAma eva graahyH| tasya tu madhye vItarAgasarvajJapraNItanayavibhAgena sarve dharmA antarbhUtA lbhynte| tathA ahiMsAlakSaNo dharmaH so'pi jIvazuddhabhAvaM binA na sNbhvti| sAgArAnagAralakSaNo dharmaH so'pi tthaiv| uttamakSamAdi dazavidho dharmaH so'pi jiivshuddhbhaavmpeksste| 'saddaSTijJAnavRttAni dharmaM dharmezvarA viduH' ityuktaM yad dharmalakSaNaM tadapi tthaiv| rAgadvezamoharahitaH pariNAmo dharmaH so'pi jIvazuddhasvabhAva ev| vastusvabhAvo dharmaH so'pi tthaiv| __ saMsAra meM par3e hue prANiyoM ko saMsAradu:khoM se nikAla kara narendra, nAgendra aura devendroM dvArA vaMdanIya mokSapada meM jo dhAraNa karA de, vahI dharma hai| yahA~'dharma' zabda se nizcaya se jIva ke zuddha pariNAma hI grahaNa karanA caahie| una zuddha pariNAmoM meM vItarAga-sarvajJa bhagavAna dvArA pratipAdita nayavibhAga se sabhI dharma antarbhUta ho jAte haiM / ahiMsA dharma bhI jIva ke zuddha bhAvoM ke binA saMbhava nahIM hai| isIprakAra gRhastha aura munidharma tathA uttamakSamAdi dazadharma bhI jIva ke zuddha svabhAvoM kI apekSA rakhate haiN| dharma ke yaha lakSaNa bhI jIva kA zuddha svabhAva hI hai tathA rAga-dveSa-moha rahita AtmA kA pariNAmarUpaM dharma bhI jIva kA zuddhasvabhAva hI hai| isIprakAra vastu kA svabhAva dharma hai - yaha kathana bhI jIva ke zuddhasvabhAvarUpa dharma ko hI batAtA hai|" / ukta sampUrNa kathana se yaha bAta hAtha para rakhe A~vale ke samAna spaSTa ho jAtI hai ki AtmA ke Azraya se utpanna honevAle nirmalapariNAma - zuddhabhAva hI vAstavika dharma hai| vibhinna zAstroM meM vibhinna sthAnoM para vibhinna apekSAoM se kI gaI dharma kI vyAkhyAe~ vibhinna prakAra se jIva ke svabhAvabhAvarUpa zuddhapariNAmoM ko hI dharma nirUpati karatI haiM, unameM kahIM koI virodhAbhAsa nahIM hai| dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra meM dharma ko zuddhabhAva, vItarAgatA Adi aneka nAmoM se abhihita kiyA gayA hai| dharma ke nAmAntara batAte hue dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakrakAra mAilladhavala likhate haiM - 1. paramAtmaprakAza ; adhyAya 2, dUhA 68 ko zrImad brahmadeva kRta saMskRta TIkA
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 173 "samadA taha majjhatthaM suddho bhAvo ya viiyraayttN| taha cArittaM dhammo sahAva ArAhaNA bhnniyaa||357|| samatA, mAdhyasthyabhAva, zuddhabhAva, vItarAgatA, cAritra aura svabhAva kI ArAdhanA - ina sabako dharma kahA jAtA hai|" vizvavikhyAta samasta darzanoM meM jainadarzana hI eka aisA darzana hai, jo nija bhagavAna AtmA kI ArAdhanA ko dharma kahatA hai; svayaM ke darzana ko samyagdarzana, svayaM ke jJAna ko samyagjJAna aura svayaM ke dhyAna ko samyakcAritra kahakara ina samyagdarzana-jJAna-cAritra ko hI vAstavika dharma ghoSita karatA hai| Izvara kI gulAmI se bhI mukta karanevAlA ananta svataMtratA kA udghoSaka yaha darzana pratyeka AtmA ko sarvaprabhutAsampanna paramAtmA ghoSita karatA hai aura usa paramAtmA ko prApta karane kA upAya bhI svAvalambana ko hI batAtA hai| yadyapi pratyeka AtmA svabhAva se svayaM paramAtmA hI hai; tathApi yaha apane paramAtmasvabhAva ko bhUlakara svayaM pAmara bana rahA hai| paryAyagata pAmaratA ko samApta kara svabhAvagata prabhutA ko paryAya meM pragaTa karane kA ekamAtra upAya paryAya meM svabhAvagata prabhutA kI svIkRti hI hai, anubhUti hI hai| svabhAvagata prabhutA kI paryAya meM svIkRti evaM svabhAvasanmukha hokara paryAya kI svabhAva meM sthiratA hI samyagdarzana-jJAna-cAritra hai, dharmabhAvanA hai| paryAya kI pAmaratA ke nAza kA upAya paryAya kI pAmaratA kA cintana nahIM, svabhAva ke sAmarthya kA zraddhAna hai, jJAna hai| sva-svabhAva ke jJAna, zraddhAna aura dhyAna kA nAma hI dharma hai; dharma kI sAdhanA hai, ArAdhanA hai, upAsanA hai, dharma kI bhAvanA hai, dharmabhAvanA hai| nija bhagavAna AtmA ke Azraya se utpanna honevAlI yaha dharmabhAvanA, dharmarUpaparyAya nija bhagavAna AtmA kA hI varaNa kare, nija bhagavAna AtmA kA hI zaraNa grahaNa kare aura sampUrNa jagata dharmamaya ho jAya, zarmamaya (sukhamaya) ho jAya - isa pAvana bhAvanA ke sAtha virAma letA huuN|
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhimata munirAjoM, vratiyoM, vidvAnoM evaM lokapriya patra-patrikAoM kI dRSTi meM prastuta prakAzana adhyAtmayogI muni zrI vijayasAgarajI mahArAja 'bArahabhAvanA : eka anuzIlana' bahuta hI khojapUrNa, zAstroM kA sAra nikAlakara sundara DhaMga se likhI gaI pustaka hai|ddoN. bhArilla ne padyamaya svaracita bArahabhAvanA meM "maiM dhyeya hU~, zraddheya hU~, maiM jJeya hU~, maiM jJAna huuN| basa eka jJAyaka bhAva hU~ maiM, maiM svayaM bhagavAna huuN|| aisA likhakara sabhI manuSya AtmAnubhUti prApta kareM - aisI bhAvanA vyakta kI hai|" mere vicAra bhI aise hI haiM ki isa "bArahabhAvanA : eka anuzIlana" ke rahasya ko samajhakara sabhI AtmArthI AtmAnubhUti prApta kreN| tabhI isa pustaka kA prakAzana sArthaka hogaa| bra. paM. munnAlAlajI rAMghelIya 'varNI' nyAyatIrtha, sAgara (ma. pra.) bArahabhAvanA pustaka ati AkarSaka va upayogI hai| pustaka kI pramukha navInatA yaha hai ki vidvAna lekhaka ne tyAjya viSayoM kI burAI na batAkara AtmA kI bhalAI evaM mahattA darzAI hai| bra. paNDita zrI mANikacandajI caMvare, nyAyatIrtha, kAraMjA (mahArASTra) ____atyanta upayogI isa sampUrNa kRti ko AdyopAnta gaharAI se pddh'aa| isameM pUrva AcAryoM dvArA praNIta tathyoM kA samAveza hai| padyaracanA bhI rasapUrNa suzliSTa evaM sarvaMkaSa hai| sampUrNa kRti Agama ke AdhAra para hote hue bhI isameM svatantra cintana bhI prastuta huA hai| bra. zrI yazapAlajI jaina, ema.e., jayapura (rAjasthAna) ___'bArahabhAvanA : eka anuzIlana' bahuta hI upayogI kRti hai| pratyeka anuprekSA kI svatantra padya racanA isakI pramukha vizeSatA hai| hindI sAhitya meM racita anuprekSAoM ke bhI isameM marmasthala aMkita kie gae haiN| DaoN. bhArilla kI anya kRtiyoM ke samAna isakA bhI anya bhASAoM meM anuvAda honA caahie|
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 175 bArahabhAvanA : eka anuzIlana bra. paNDita zrI.jaganmohanalAlajI zAstrI, kaTanI (ma.pra.) DaoN. bhArillajI kI yaha kRti bhAvapUrNa bhAvanAoM ko ubhAranevAlI hai| bhAvanAoM ke anuzIlana meM jo unakA gaMbhIra cintana vyakta huA hai, vaha sAmAyika Adi ke avasara para bar3hiyA avalambana hai| bra.viduSI gajAbena zahA, bAhubalI, kuMbhoja (mahArASTra) pratyeka AgamAbhyAsI ko isakA cintana-manana karanA caahie| jIvana meM AnevAlI pratikUla paristhitiyoM meM yaha pustaka dIpastambha kA kArya kregii| aisA vizvAsa hai| ise ghara-ghara pahu~cAyA jAnA caahie| bra. hemacandajI jaina 'hema' iMjIniyara, pipalAnI, bhopAla (ma.pra.) ___ DaoN. bhArillajI dvArA AdhyAtmika dRSTikoNa se racI gaI bAraha bhAvanAe~ bhAne lAyaka bhajanIya haiN| yaha anamola kRti zArIrika vedanAdi ke kSaNoM meM upayoga ko bhedajJAna ke cintavana meM ramAye rakhane hetu anupama hai,jo ArtadhyAnaraudradhyAna se bacAe rakhatI hai evaM dharmadhyAna meM citta ko sthira karAne meM nimitta hotI hai| siddhAntAcArya paNDita phUlacandajI zAstrI, vArANasI (u.pra.) __ DaoN. bhArilla sulajhe hue vicAroM ke vidvAn haiN| unakA tattvajJAna saMbaMdhI adhyayana talasparzI hai| sAtha meM ve acche kavi bhI haiN| unakI yaha kRti vairAgyotpAdaka hai tathA 'rAjA rANA chatrapati' bArahabhAvanA ke samAna yaha bhI pAThaka ke hRdaya ko sparza karanevAlI hai| hama hRdaya se unakI isa racanA kA svAgata karate haiN| pratiSThAcArya paNDita zrI nAthUlAlajI zAstrI, indaura (ma.pra.) _ 'bArahabhAvanA : eka anuzIlana' grantha kA abhI taka upalabdha bArahabhAvanA sambandhI racanAoM meM viziSTa evaM mahattvapUrNa sthAna hai| pratyeka bhAvanA ke bhAva ko vividha dRSTikoNoM se spaSTa karane ke lie anya granthoM ke pramANa prastuta kRti meM par3hane ko milate haiN| mAnasika zAnti aura Atmahita kI dRSTi se yaha racanA atyanta upayogI aura cintana-manana karane yogya hai| padyamaya bArahabhAvanAe~ bhI bhAvapUrNa racanA hai| DaoN. bhArillajI kI bhASA-zailI sarala evaM subodha hai|
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 abhimata DaoN. pannAlAlajI jaina, sAhityAcArya, sAgara (ma.pra.) 'bArahabhAvanA : eka anuzIlana' AtmahitaiSiyoM ke lie uttama graMtha hai| DaoN. bhArilla ke dvArA likhita pratyeka bhAvanA kI padya racanA, unakA hindI gadya meM rUpAntara aura usake bAda vizada vivecana kiyA gayA hai| bhAva ko spaSTa karane ke lie aneka graMthoM ke uddharaNa die gae haiN| bhAva aura bhASA - donoM para lekhaka kA adhikAra hai| mukhapRSTha kA citra bar3A hI bhAvapUrNa hai| isameM DaoN. bhArilla ne prAraMbha kI chaha bhAvanAoM kA vairAgyaparaka evaM zeSa chaha bhAvanAoM ko tattvaparaka batAyA hai, jo saMgata lagatA hai| DaoN. rAjArAmajI jaina, ha.da. jaina DigrI kaoNleja, ArA (bihAra) gosvAmI tulasIdAsa ke rAmacaritamAnasa ne jisaprakAra vAlmIki rAmAyaNa ko tathA prAcIna hindI kI bArahabhAvanAoM ne jisaprakAra AcArya kundakunda evaM svAmikArtikeya dvArA prAkRta bhASA meM likhita dvAdazAnuprekSAoM ko sAmAnya paThana-pAThana se dUra kara diyA; usIprakAra DaoN. hukamacaMda bhArilla kI bArahabhAvanAe~ bhI pUrva pracalita hindI bAraha bhAvanAoM ko sAmAnya paThana-pAThana se kahIM dUra na kara deM? kyoMki DaoN. bhArilla kI sughar3a evaM santulita lekhanI ne vaidarbhI zailI meM geya padoM meM bArahabhAvanAoM kA graMthana kara adhyAtma-jagata ko eka bhAvapUrNa navIna maulika kRti pradAna kI hai| sAtha meM tulanAtmaka vizleSaNa saMyukta kara AtmazodhakoM evaM darzana ke anusandhitsuoM ke lie bhI eka sabala sambala pradAna kiyA hai| itihAsaratna DaoN. jyotiprasAdajI jaina, lakhanaU (u.pra.) yaha khojapUrNa nibaMdha uttama, mananIya evaM upayogI hai| bArahabhAvanAoM kA kramazaH vivecana bar3A hI prabhAvaka hai| DaoN. bhArilla dvArA racita pratyeka bhAvanA ke chanda bhI purAtana bhAvanA sAhitya meM uttama yogadAna hai| AdhyAtmika vicAroM ke pravAra meM DaoN. bhArilla kA prabhUta yogadAna prazaMsanIya hai| DaoN. devendrakumArajI zAstrI, zA. mahAvidyAlaya, nImaca (ma.pra.) vidvAna lekhaka ne bArahabhAvanAoM kA anuzIlana kara saMyogI sambandhoM tathA paryAyoM meM Asakta pAmara janoM kI dRSTi ko samyak banAne ke lie yathArtha varNana kiyA hai|
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAraha bhAvanA : eka anuzIlana AzA hai yaha racanA atyanta upayogI siddha hogI / AdhyAtmika cintaka DaoN. candUbhAI kAmadAra, rAjakoTa (gujarAta ) 'bAraha bhAvanA : eka anuzIlana' meM likhe gae sabhI nibandha atyanta sundara aura subodha bhASA meM haiM, jo sAmAnyajIvoM ke lie upayogI haiN| sabhI bhAvanAe~ AdhyAtmika bhAvoM se bharI huI haiM tathA inameM vAstava meM vairAgya aura jJAna kI jananI bhAvanAoM kA varNana huA hai| 177 DaoN. bhArilla kI eka ke bAda eka kRtiyA~ prakAzita ho rahI haiN| maiM dharma ke dazalakSaNa, kramabaddhaparyAya, jinavarasya nayacakram Adi kRtiyoM kA bArambAra adhyayana karatA huuN| itanA sundara kArya karate hue ve vAstava meM pUjya kAnajI svAmI ke dvArA batAe hue tattvajJAna kA pracAra-prasAra kara rahe haiM / DaoN. premacanda rAMvakA, prA. mahArAjA saMskRta kaoNleja, jayapura (rAja.) bAraha bhAvanA pustaka ke Antarika zIrSakoM meM pratyeka bhAvanA para spaSTarUpa se vizleSaNa evaM cintana prastuta kiyA hai, sAtha hI prAraMbha meM kAvyAMjali ne usameM saurabha bhI pradAna kiyA hai| DaoN. vijaya kulazreSTha, prA. kumAUM vizvavidyAlaya, nainItAla (u.pra.) DaoN. bhArilla ne sarala evaM sahaja zabdAvalI meM pratyeka bhAvanA kI kAvyaparaka prastuti kara AdhyAtmika cintana sahaja grAhya evaM geya sulabha banA diyA hai| DaoN. rAjendra baMsala, kArmika prabandhaka, amalAI (ma.pra.) DaoN. bhArilla tArkika evaM vicAraka hI nahIM, apitu AkarSaka zailI ke pravacanakAra hote hue eka sahRdaya kavi bhI haiN| unakA kavi hRdaya bAraha bhAvanAoM ke rUpa meM parilakSita hotA hai, jo unake bahumukhI pratibhA ke dhanI hone kI sahaja hI puSTi karatA hai| DaoN. bhArilla kI buddhimattApUrNa khojapUrNa lekhana zailI evaM bhAvoM ke anurUpa bhASA Adi kA spaSTa digdarzana 'bAraha bhAvanA : eka anuzIlana' meM hotA hai| isa kRti meM vAstava meM " gAgara meM sAgara " jaisA dharma kA marma bharA hai|
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhimata 178 pro. udayacandrajI sarvadarzanAcArya, hindU vizvavidyAlaya, vArANasI (u.pra.) DaoN. bhArilla eka siddhahasta lekhaka haiN| unakI kRtiyoM kI prazaMsA karanA sUrya ko dIpaka dikhAnA hai| unhoMne Agama ke pariprekSya meM bAraha bhAvanAoM para vizada prakAza DAlA hai| pustaka paThanIya tathA saMgrahaNIya hai| AyurvedAcArya paNDita rAjakumArajI zAstrI, nivAI (rAja.) DaoN. bhArilla eka acche pravaktA, prabuddha vicAraka aura kuzala lekhaka haiM / Apake bolane aura likhane kI eka vizeSa zailI hai| bhASA sarala aura subodha hai, jisase zrotAoM aura pAThakoM ke hRdayasthala bar3e prabhAvita hote haiM aura kaThinatama viSaya ko bhI hRdayagaMma kara lete haiM / paNDita dhanyakumArajI gaMgAsA bhoMrai, nyAyatIrtha, kArajA (mahArASTra ) 'bAraha bhAvanA : eka anuzIlana' pustaka meM AdhyAtmika aura tAttvika viSaya bar3I rocaka zailI meM prastuta kie haiN| yaha pustaka jaina sAhitya meM nae kIrtimAna sthApita kregii| paM. bharatacakravartIjI nyAyatIrtha, sampAdaka - Atmadharma (tamila) madrAsa yaha pustaka apane DhaMga kI anUThI kRti hai / pustaka meM prathama chaH bhAvanAe~ saMyogoM aura unake svabhAvoM se bhinna batAkara nijAtma svabhAva kI ora unmukha hone kI preraNA detI haiN| dvitIya chaH bhAvanAe~ saMyogI bhAvoM se bhI bhinna batAkara nija cetana svabhAva meM tallInatA kI ora le jAtI haiN| pustaka meM DaoNkTara sAhaba kI tarka zakti khulakara nikhara par3I hai| paM. jJAnacaMdajI jaina 'svataMtra' saha sampAdaka, jainamitra, sUrata (guja.) yaha kRti samayopayogI, nUtana evaM maulika hai| saMkaTa, Apatti, iSTa-viyoga tathA rugNAvasthA meM isakA svAdhyAya karane se Arta- raudra pariNAma nahIM hote, karmoM ke bandhana zithila hote haiM, mana ko zAnti milatI hai| zrI akSayakumArajI jaina, bhU. pU. sampAdaka, navabhArata TAimsa, dillI bAraha bhAvanAoM para DaoN. bhArillajI ne apanI sarala, subodha aura AkarSaka zailI ke dvArA sAmAnya-jana ke lie vizada varNana kara diyA hai| hara bhAvanA ke sAtha padya meM bhI 'bhAvanA' kI bhAvanA ko spaSTa kara diyA hai / yaha kRti samAja meM atyanta samAdRta evaM lAbhakArI siddha hogI /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 179 zrI yazapAlajI jaina, sastA sAhitya maNDala, naI dillI bArahabhAvanAoM kA anuzIlana kara DaoN. bhArilla ne pratyeka bhAvanA ko itanA sarala kara diyA hai ki sAmAnya par3hA-likhA jijJAsu bhI use AsAnI se samajha sakatA hai| isa kRti ne nizcaya hI viSaya-vastu ko gaharAI se samajhane aura hRdayaMgama karane ko protsAhita kiyA hai| vANIbhUSaNa paNDita jJAnacaMdajI jaina, vidiza (ma.pra.) __aneka bhAvanAoM ke maMthana svarUpa DaoN. bhArillajI ne eka aisI pustaka taiyAra kara dI hai, jisake bAra-bAra manana karane se hRdaya meM vairAgya kI hiloreM uThatI rahatI haiN| purAtatvavid zrI nIraja jaina, satanA (ma.pra.) bhAI hukamacaMda bhArilla ne isa choTI-sI pustaka meM bArahabhAvanAoM ke sabhI kaviyoM kI vANI kA saMkalana to kiyA hI hai, apanI svaracita kavitA dvArA bhI usakI upayogitA bar3hAI hai| ina padyoM kA jo hindI saralArtha kiyA gayA hai, vaha DaoN. bhArilla kI apanI vizeSatA hai| yaha bArahabhAvanA jana-jana kA kaNThahAra bane - aisI merI bhAvanA hai| zrI bI. TI. beDage, ema. e., bI.eDa., bAhubalI (mahArASTra) DaoN. bhArilla kI anupama kRti 'bArahabhAvanA : eka anuzIlana' Agama kA maMthana karake nikAlA huA amRta hai| viSaya-vastu ko hRdayaMgama karAne kI bhArillajI kI zailI adbhuta hai| AcArya yogIza, pA. vi. zodha saMsthAna, vArANasI (u.pra.) kRti kA samasta sAra 'aMjulI jala sama javAnI kSINa hotI jA rahI' isa paMkti tathA mukhapRSTha ke caMcala javAnI se vRddhAvasthA taka ke citroM meM taraMgAyita ho uThA hai| pustaka kI bhASA sarala, subodha hone ke sAtha-sAtha sahaja gamya hai| paNDita prakAzacaMda hitaiSI' zAstrI, sampAdaka-sanmati saMdeza, dillI ukta kRti meM bArahabhAvanAoM kA mUla uddezya, usakI antarbhAvanA aura isake antargata chipe hue rahasya ko udghATita kiyA hai| ise jayacaMdajI chAbar3A kRta bArahabhAvanAoM ke samakakSa kahane meM koI atyukti nahIM hogii|
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdarbha-grantha-sUcI 1. adhyAtma bhajana bhAvanA saMgraha : zrI digambara jaina mumukSu maNDala, vidizA (ma.pra.) 2. AtmAnuzAsana : AcArya guNabhadra : zrI gaNeza varNI digambara jaina saMsthAna, nariyA, vArANasI 3. kArtikeyAnuprekSA : svAmI kArtikeya : zrI digambara jaina svAdhyAya mandira TrasTa, sonagar3ha (saurASTra ) 4. chahaDhAlA : kavivara budhajanajI 5. chahaDhAlA : kavivara paNDita daulatarAmajI; zrI digambara jaina svAdhyAya mandira TrasTa, sonagar3ha (saurASTra ) 6. jinendra arcanA : akhila bhAratIya jaina yuvA phaiDarezana, jayapura - 15 7. jainendrasiddhAntakoza bhAga 1 : kSullaka jinendra varNI; bhAratIya jJAnapITha prakAzana, durgAkuNDa roDa, vArANasI 8. tattvArthasUtra : AcArya umAsvAmI zrI digambara jaina svAdhyAya maMdira TrasTa, sonagar3ha (saurASTra ) z 9. tattvArtharAjavArtikaH AcArya akalaMkadeva; bhAratIya jJAnapITha prakAzana, durgAkuNDa roDa, vArANasI 10. paramAtmaprakAza : zrImad yogIndudeva; zrI brahmadeva viracita saMskRta vRtti sahita; zrImad rAjacandra Azrama, agAsa (guja.) 11. padmanandi - paMcaviMzati : sampAdaka - zrI bAlacandrajI siddhAntazAstrI; jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura 12. pravacanaratnAkara bhAga 3 (hindI) : zrI kAnajI svAmI ke pravacana; paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, e-4, bApUnagara, jayapura (rAja.)
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahabhAvanA : eka anuzIlana 181 13. pArzvapurANa : kavivara bhUdharadAsajI; vIra pustaka bhaNDAra, maNihAroM kA rAstA, jayapura (rAja.) 14. bArasa aNuvekkhA : AcArya kundakunda; prakAzaka - kAntAbena choTAlAla vorA, moTA AMkar3iyA (saurASTra) 15. bhagavatI ArAdhanA : prakAzaka - sakhArAma dozI, zolApura (mahA.) 16. bhAgacanda pada saMgraha : jaina pustaka bhavana, 161/1, mahAtmA gA~dhI roDa, kalakattA 17. mokSamArgaprakAzakaH paNDita ToDaramala; paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, e-4, bApUnagara, jayapura (rAja.) 18. yogasAra : zrImad yogIndudeva; zrImad rAjacandra Azrama, agAsa 19. ratnakaraNDa zrAvakAcAra : (bhASA TIkA sahita) AcArya samantabhadra; paNDita sadAsukhadAsajI kAsalIvAla; zrI madhyakSetrIya mumukSu maNDala saMgha, sAgara (ma.pra.) 20. vRhadravyasaMgraha : zrImad nemicandra siddhAntadeva; zrI brahmadeva viracita saMskRta vRti sahita, zrI vItarAga satsAhitya prasAraka TrasTa, bhAvanagara samayasAra : AcArya kundakunda; TIkAkAra - AcArya amRtacandra; paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, e-4, bApUnagara, jayapura (rAja.) 22. samayasAra nATaka : kavivara paNDita banArasIdAsajI, zrI kundakunda - kahAna digambara jaina tIrthasurakSA TrasTa, e-4, bApUnagara, jayapura (rAja.) 23. sarvArthasiddhiH AcArya pUjyapAda; bhAratIya jJAnapITha prakAzana, durgAkuNDa roDa, vArANasI 24. jJAnArNava : AcArya zubhacandra; jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura 25. jJAnapITha pUjAJjali : bhAratIya jJAnapITha prakAzana, durgAkuNDa roDa, vArANasI 21.
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.00 2.50 1.00 2.00 lekhaka ke mahattvapUrNa prakAzana samayasAra (jJAyakabhAva prabodhinI) 50.00|nimittopAdAna 3.50 samayasAra anuzIlana bhAga-1 25.00 ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM 3.00 samayasAra anuzIlana bhAga-2 20.00/maiM svayaM bhagavAna haiM samayasAra anuzIlana bhAga-3 20.00|rIti-nIti 3.00 samayasAra anuzIlana bhAga-4 20.00 zAkAhAra samayasAra anuzIlana bhAga-5 25.00 tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra 2.50 samayasAra kA sAra 30.00 caitanya camatkAra 2.00 pravacanasAra kA sAra 30.00 golI kA javAba gAlI se bhI nahIM 2.00 pravacanasAra anuzIlana bhAga-1 30.00 gommaTezvara bAhubalI 2.00 paM. ToDaramala vyaktitva aura kartRtva 20.00 vItarAgI vyaktitva : bhagavAna mahAvIra 2.00 paramabhAvaprakAzaka nayacakra 20.00 anekAnta aura syaadvaad| cintana kI gaharAiyA~ 20.00 zAzvata tIrthadhAma sammedazikhara 1.50 tIrtha mahAvIra aura unakA sarvo.tIrtha15.00 bindu meM sindhu dharma ke dazalakSaNa 16.00 bAraha bhAvanA evaM jineMdra vaMdanA 2.00 kramabaddhaparyAya 12.00/kuMdakuMdazataka padyAnuvAda 1.00 bikhare motI 16.00 zuddhAtmazataka padyAnuvAda satya kI khoja 16.00 samayasAra padyAnuvAda 3.00 adhyAtmanavanIta 15.00 yogasAra padyAnuvAda 0.50 Apa kucha bhI kaho 10.00 samayasAra kalaza padyAnuvAda 3.00 AtmA hI hai zaraNa 15.00 pravacanasAra padyAnuvAda 3.00 sukti-sudhA 18.00/ dravyasaMgraha padyAnuvAda 1.00 bAraha bhAvanA : eka anuzIlana 15.00/ aSTapAr3a padyAnuvAda 3.00 dRSTi kA viSaya 10.00 arcanA jebI gAgara meM sAgara 7.00 kuMdakuMdazataka (artha sahita) 1.25 paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava 8.00 zuddhAtmazataka (artha sahita) 1.00 NamokAra mahAmaMtra : eka anuzIlana 10.00 bAlabodha pAThamAlA bhAga-2 3.00 rakSAbandhana aura dIpAvalI 5.00 bAlabodha pAThamAlA bhAga-3 3.00 A.kuMdakuMda aura unake paMcaparamAgama 5.00 vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga-1 4.00 yugapuruSa kAnajIsvAmI 5.00/vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga-2 4.00 vItarAga-vijJAna prazikSaNa nirdezikA12.00 vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga-3 4.00 pazcAttApa 6.00 tattvajJAna pAThamAlA bhAga-1 maiM kauna hU~ 4.00 tattvajJAna pAThamAlA bhAga-2 4.00 1.00