Book Title: Anusandhan 2008 09 SrNo 45
Author(s): Shilchandrasuri
Publisher: Kalikal Sarvagya Shri Hemchandracharya Navam Janmashatabdi Smruti Sanskar Shikshannidhi Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/520545/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moharite saccavayaNassa palimaMthU (ThANaMgasutta, 529) - anusadhAna zrI hemacandrAcArya prAkRtabhASA ane jainasAhitya viSayaka saMpAdana, saMzodhana, mAhitI vagerenI patrikA saMpAdaka : vijayazIlacandrasUri 45 kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya navama janmazatAbdI smRti saMskAra zikSaNanidhi, ahamadAbAda Jal o tation international POROS wowwmalnelioniyogy Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moharite saccavayaNassa palimaMthU (ThANaMgasutta,529) 'mukharatA satyavacananI vighAtaka che' anusaMdhAna prAkRtabhASA ane jainasAhitya-viSayaka sampAdana,saMzodhana,mAhitI vagerenI patrikA sampAdakaH vijayazIlacandrasUri N I E ... zrIhemacandrAcArya kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya navama janmazatAbdI smRti saMskAra zikSaNanidhi ahamadAbAda 2008 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna 45 Adya sampAdaka: DaoN. harivallabha bhAyANI sampAdakaH vijayazIlacandrasUri samparka: C/o. atula eca. kApaDiyA A-9, jAgRti phleTsa, pAlaDI mahAvIra TAvara pAchaLa amadAvAda-380007 phona : 079-26574981 prakAzakaH kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya navama janmazatAbdI smRti saMskAra zikSaNanidhi, ahamadAbAda prAptisthAnaH (1) A. zrIvijayanemisUri jaina svAdhyAya mandira 12, bhagatabAga, jainanagara, navA zAradAmandira roDa, ANaMdajI kalyANajI peDhInI bAjumAM, amadAvAda-380007 sarasvatI pustaka bhaNDAra 112, hAthIkhAnA, ratanapola, amadAvAda-380001 mUlya: Rs. 80-00 mudrakaH kriznA grAphiksa, kirIda harajIbhAI paTela 966, nAraNapurA jUnA gAma, amadAvAda-380013 (phonaH 079-27494393) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivedana gujarAtanA agraNI sAhityakAra zrI zirISa paMcAle potAnA 'vivecanapothI' nAmanA pustakanA AmukhamAM eka sarasa jANavA yogya vAta lakhI : "vaDodarA yunivarsiTInI haMsA mahetA lAyabrerI, eka moTu sukha-tame bI.e.nA chellA varSamAM ho to jAte pustako jovA-tapAsavAnI chUTa, pustako tALAkUcImAM na hoya, ane ema ghaNAM badhAMne chIMDaM zodhatA poLonI poLo lAdhI jAya." / Aq granthAlaya bahu game. granthAlaya keyU~ hovU joIe tenI kalpanA, aMzataH, AvI jagyAe sAkAra thatI anubhavAya. bI.e.nA chellA varSavALAne jo ATalI chUTa maLatI hoya to, te granthAlayamAM janArA anya vAcakone paNa, eTalI chUTa kadAca na maLatI hoya toya, vAMcana-adhyayana-saMzodhana Adi mATe pustako to upalabdha thatAM ja haze, evaM niHzaGka kahI zakAya. have jarA Ano bIjo cheDo joIe : amadAvAdanA eka vikhyAta ane vizAla granthAlayamAM evI sthiti pravarte che ke tyAMnuM eka paNa pustaka koIne paNa bhaNavA-vAMcavA mATe bahAra laI javA na maLe. tamAre tyAM jaIne ja te vAcavU paDe, te paNa granthapAlanI anukUlatA hoya to. bahAra laI javA mATe kAM to tamAre viziSTa lAgavaga, oLakhANa ke bhalAmaNa zodhavAnAM rahe, ane kAM to tamArA kharace tenI jheroksa nakala karAvIne laI jaI zakAya. te mATeno kharca te saMsthA kahe teTalo Apavo paDe, ane temanI phurasade nakala karAvI Ape tyAre ja laI AvavI paDe. phalata: granthAlayano upayoga nahivat rahI gayo che ema jANavA maLyA kare. jaina sAdhune to pustaka ApavAnI khAsa aruci ! kema ? eTalA mATe ke te loko laI gayA pachI pustaka pArcha ApavAnI darakAra nathI rAkhatA - tevaM, te saMsthAnA lokoe, kvacit, anubhavyuM che. __ A kSaNe mane mArA paramaguru AcArya zrIvijayanemisUri mahArAja yAda Ave che. teo kahetA : * bhegA karelA granthabhaNDAramAMnuM koI pustaka, so varSa pachI paNa, abhyAsIne ghaNI zodhakhoLa ane mahenata pachI paNa kyAMyathI na maLyu hoya, ane te ApaNA granthabhaNDAramA Ave, mAge vA zodhe, ane jo tene te pustaka maLI jAya, to ApaNe banAvelo ke saMgrahelo Akho granthabhaNDAra sArthaka che. bhale pachI tenA bIjA hajAro grantho Ama ja paDyA rahe ! Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 granthabhaNDArana satata ane vipula mAtrAmAM upayoga thAya to keTalAMka pustako phATe paNa kharAM, khovAya ane pAchAM na Ave evaM paNa bane. paNa tethI kAMI granthabhaNDAra baMdha karI devo ke pustako ApavAnuM mAMDI vALavaM, te kAMI te badhAMno ilAja nathI. kharekhara to je granthAlayamAMthI 12 mahine 25 - 50 pustako phATe tUTe athavA to vAMcavA - bhaNavA gayAM hoya ane pAchAM na Ave, to te granthAlayane mATe gauravarUpa bAbata gaNAya : e granthAlaya jIvaMta che ane loko teno khUba upayoga kare che e ja enAthI puravAra thAya che. je granthAlayamAMthI A rIte pustako ochAM ke AghAMpAchAM nathI thatAM, te granthAlaya to granthonI vakhAra (goDAUna) mAtra gaNAya, jJAnabhaNDAra ke lAyabrerI nahi ja. " alabatta, niyamo ane niyantraNo hovAM ja joIe. kone apAya, kyAre ne kevI te apAya, keTalA apAya, A badhAM dhArAdhoraNo anivArya jagaNAya durlabha prakAranA pustako bahAra laI javA na devAya, athavA tenI nakala ja laI javA devAya, A badhuM Avazyaka che ja. parantu A niyama- niyantraNo tamAma pustako paratve ane haMmeza mATe jo lAgu pADavAmAM Ave to te niyamajaDa granthAlaya jate jahADe avAvaru granthavakhAramA pheravAI gayA vinA na ja rahe. viDambanA to e che ke bhaNavA - vAMcavA mATe paNa nahi apAtAM pustako, bajAramAM vecatAM upalabdha thatAM rahe che. enI aMdara je te granthAlayanAM nAma, sikko, kArDa vagere akabaMdha hoya, ane te joIe tyAre saheje savAla udbhave ke koIneya nahi apAyeluMapAtuM pustaka ahIM zI rIte pahoMcyuM haze ? sAra eTalo ja ke vAcako abhyAsIo mATenI sAmagrI, ochAmAM ochu, uThAMtarInA ane vecANa dvArA koIne dhanopArjananA kAmamAM to Ave che ! lAyabrerI, pustakAlaya, jJAnabhaNDAra, granthAlaya sAthai kAma pADanAra harakoIne, AthI, eTaluM ja nivedana karavuM che ke tame jJAnanI paraba mAMDIne athavA vArasAmAM meLavIne beThA cho; thoDuMka pANI DhoLAI jAya ke bagADa thAya to gabharAzo nahi, ane parabano saMkeo karIne besI rahezo nahi. saMgharyuM jJAna udhaI - uMdarane khapa Avaze, ane vaparAtuM jJAna sacavAze to kharuM ja, vRddhi paNa pAmaze. ApaNe jJAnanA rakhevALa banI, saMvardhaka banIe, vArasadAra paNa jarUra banIe; paNa jJAna - prasAramAM avarodha Ubho kare tevA cokIdAra na banIe vidyA-prasAramAM avarodha Ubho thAya tevuM vartavuM te to eka prakArano prajJAparAdha che. sujJa hoya te AnAthI avazya bace. zI. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bIbIpurasthita zrIcintAmaNipArzvanAtha jinAlayanI prazasti : bhUmikA anukramaNikA zrI bIbIpuramaNDana zrIcintAmaNipArzvanAthacaityaprazastiH // zrI zrIvallabhopAdhyAyapraNItaM caturdazasvarasthApanavAdasthalam ajJAtakartRka- zrIsamyaktvastavana munisuyazacandra - sujasacandravijayau muni meruracita nava gItikAo saptadaza pUjA prakaraNa garbhita zAntinAtha stavana gUMgo goLataNA guNa gAya TUka noMdha : - saM. munisuyazacandra - sujasacandravijayau vihaMgAvalokana paNDitavizAlamUrtiracita zrIdharaNavihAra caturmukhastava 'pitara' saMkalpanA kI jaina dRSTi se samIkSA saM. munisuyazacandra - sujasacandravijayau - saM. ma. vinayasAgara 30 - saM. upA. bhuvanacandra 44 saM. munisuyazacandra - sujasacandravijayau - - saM. ma. vinayasAgara DaoN. anItA sudhIra botharA zI. (1) 741 varSa jUnuM eka samavasaraNa (2) anusandhAna 43 - 44 mAMnA lekho vize pUraka noMdha - 18 48 54 58 68 91 105 106 upA. bhuvanacandra 108 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna 45 zrIbIbIpurasthita zrIcintAmaNipArzvanAtha jinAlayanI prazasti : bhUmikA munisuyazacandra-sujasacandravijaya prazasti eTale caityanirmANanI vigata-caityapratiSThA karanAra zrAvakanA vaMzanI-tenA kAryanI pratiSThApaka AcAryanI mAhitI-Apato aitihAsika dastAveja. prastuta prazasti tapAgacchanI sAgarazAkhAnA zrIsaubhAgyanA ziSya satyasaubhAgya gaNio saM. 1697 mAM racI che. 'zAntidAsa zeThe A jinAlayanI pratiSThA saM. 1682 mAM karI' tevI noMdha jaina paramparAno itihAsa, bhAga-3, pR. 757 para che. to A prazastinI racanA te vakhate na thatA 15 varSanA AMtare thaI tenuM zuM kAraNa haze ? evo savAla sahaja UThe che. ahIM caityaprazastinA paricaya sAthe prazastimAM na hovA chatAM zeTha zAntidAsa-A. rAjasAgara sUrijIno-cintAmaNipArzvanAthano vizeSa paricaya ahIM saMkalana karIne lakhyo che. bIbIpura "saiyada sUra mIra bIna saiyada baDA bIna yAkubane 'bIbI' nAmanI mAtA hatI. teno rojo maMgaLadAsa zeThanI mIlanI pAchaLa 'dAdA hari vAva'nI pAse che. tenA nAmathI 'bIbIpura' vasyuM hatuM. te asAravA ane saiyadapura (sarasapura) nI vacce hatuM. saMbhava che ke bIbIpura-sIkaMdarapuranI sAthe ja joDAyela hoya.'' [jaina. paraM. iti. bhAga-3, pR. 199] anusandhAna 24 mAM pU.sahajakIrti ma. dvArA racAyela zrI 108 pArzvanAtha stavana chapAyuM che. te stavananI pahelI kaDImAM 'iDareM ahamadAbAda AsAulai bIbIpura cintAmaNI e' padathI bIbIpura-cintAmaNipArzva0 no ullekha karyo che. pU. upA. zrIbhuvanacandra ma. TippaNa karatAM bIbIpurane sarasapura tarIke ja oLakhAvyuM che. tapA. zivavijayajInA ziSya zIlavijayajIo saM. 1682 mAM racela Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 tIrthamALAmAM pUrvadizAnAM tIrthonuM varNana karatAM kaDI 151mAM - 'osa vaMze zAntidAsa zrIcintAmaNi pUjyA pAsa' ema zAntidAsa zeTha dvArA pra. (pratiSThita thayela) cintAmaNipArzvanAthanI stavanA karI che. zrIcintAmaNipArzvanAthabhagavAna saM. 1655mAM tapagaccha nAyaka pU. A. zrIvijayasenasUrijI ma. comAsA pachI kRSNapura-kALupura padhAryA hatA. tyAre temanA ziSyo paikI keTalAkane svapna Avyu ke tame DhIMgavAvADAnI jamIna khodAvajo. jamIna khodatA temAMthI zyAmavarNanI zrIcintAmaNipArzvanAtha bhagavAnanI pratimA nIkaLI. tenuM nAma pUjya zrIo zrIvijayacintAmaNipArzvanAtha ApyuM. tyArabAda sikaMdarapuramA ja cAturmAsa karI eka bhavya jinAlayanirmANano upadeza Apyo. zrIsaMghe vizALa jinAlaya banAvyuM. saM. 1656mAM je.su. 5 nA divase te pratimAjInI A.zrI senasUrijI ma.nA varada haste pratiSThA thaI. __ amadAvAdanA zeTha zAntidAsa paM. muktisAgarajInI kRpAthI sukhI thayA hatA ane amadAvAdanA sUbA banyA hatA. varddhamAna ane zAntidAsane guru ma.nA mukhethI jinamandiranirmANanA phaLane jANI derAsara baMdhAvavAnI icchA thaI. saM. 1678 mAM jIrNoddhAra zaru thayo. [zlo. 45 thI 49] jotajotAmAM 6 maNDapa, 3 zikhara, 3 gabhArA, 3 cokIthI yukta bhavya jinAlaya UbhuM thayu. jenI AjubAju 52 nAnI derIo banAvI hatI ane caturmukha jinAlaya hatA. [zlo. 52, 53] A. jinAlaya banAvavAmAM zeThe dIrghadRSTithI kAma lIdhuM hatuM. muslimayugamAM jinAlayanI rakSAnuM kAma vikaTa hoI AkramaNa vakhate pratimAjIone saraLatAthI surakSita sthAne khaseDI zakAya te mATe potAnI havelIthI derAsara sudhI eka moTI suraMga banAvI dIdhI. A jinAlaya 'vIrapAla' nAmanA (somapurA) salATe banAvyuM. [zlo. 84] saM. 1682 mAM (je.va. 9 nA divase) maho. vivekaharSa gaNInI adhyakSatAmAM maho. muktisAgaragaNinA hAthe paramAtmAnI mahotsavapUrvaka pratiSThA thaI. [zlo. 60] ____ A jinAlayanA nirmANa-pratiSThAnA kAryamAM zeThe 9 lAkha rU. no kharca ko hato. jenI noMdha saM. 1870mAM racAyela zAntidAsa zeThanA rAsamAM kavi Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna 45 kSemavarddhanagaNie paNa lIdhela che ; jI ho cintAmaNi deheruM karI lAla, navalakhaM nANA roka jI ho prabhu padharAvI harakhIyA lAla, ravi dekhI jima koka (DhALa 4 kaDI 13) ahIM khAsa noMdhavU joIe ke aitihAsika rAsa saMgrahamAM pR. 8nI TippaNImA sampAdake 'amadAvAdano itihAsa' pustakamAMthI nIcenI noMdha lIdhI che : "A 52 jinAlaya zikharabaMdha deharuM sarasapura nAmanA purAthI pazcime Azare khetaravA ekane cheTe che. ane kahevAmAM Ave che ke nagaraseTha zAntidAse rU. 5/7 lAkha kharcIne (deharu) karyu hatuM. o deharAno tamAma ghATa haThIsiMganA deharA jevo che paNa phera eTalo ja che ke haThIsiMganuM deheruM pazcimAbhimukhanuM che ane A daheruM uttarAbhimukha che. x xx tyArabAda saM. 1701 mAM auraMgajhebe A jinaprAsAdane toDAvI emAM pheraphAra karI tene masjIda banAvI dIdhI. Ama thavAthI gujarAtamAM moTuM baMDa thayuM. zAntidAsa zeThe sUbAnA tophAnanI zAhajahAMne arajI mokalI. amadAvAdanA mullA hakIme paNa patra lakhI jaNAvyu ke - 'A ghaTanA sUbAnA hAthe thayela hIcakArI ghaTanA che tethI bAdazAha zAhajahAMe rAjyanA kharce saM. 1682nA jinAlaya jevU navu jinAlaya banAvI zeThane ApavAnuM pharamAna lakhI mokalyu. derAsara pahelAnA jevaM taiyAra thaI jatA saM. 1705-1706mA punaH pratiSThA karAvI." te pratiSThA konA hAthe thaI tenI noMdha maLatI nathI. 'rAjanagaranAM jinAlayo' pustakamAM pR. 4 upara - 'saM. 1705mAM jinAlaya taiyAra karavAmAM AvyuM paraMtu mandiramAM gAyano vadha thayelo hovAthI pharI derAsara tarIke tene svIkAravAmAM AvyuM nahIM' -AvI noMdha che. ___ tyAra bAda thoDA varSe musalamAnonI Aphata AvI. A vakhate zeThanA putra lakSmIcaMdanA putra khuzAlacaMdre gADA mAraphata pratimAjIone jhaverIvADamAM lAvavAnI vyavasthA karI. temAMthI 3 moTA pratimAjIne zeTha zAntidAsanI smRtimAM banAvela AdIzvara jinAlayanA bhoyarAmAM padharAvI' ane mULanAyaka zrIcintAmaNi 1. pratimAjIne jhaverIvADAnI nIzApoLamAM jagavallabhanA bhoyarAmAM padharAvyA. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 pArzvanAthane jhaverIvADanA zeTha sUrajamalanA banAvelA jinAlayamAM padharAvyA. A derAsara Aje vAghaNapoLamAM cintAmaNipArzvanAthanA nAme prasiddha che. A sivAyanI anya pratimAjInA sthaLAntaranI noMdha ane uparanI ghaNI-badhI bAbato jaina paraM.no itihAsa bhA.4 pR. 132 thI 137, 146 tathA 254-260 mAM noMdhAyela che. A vAtonI khAsa noMdha zAntidAsa zreSThInA rAsamAM paNa nathI. zeTha ANaMdajI kalyANajI peDhI dvArA prakAzita thayela 'rAjanagaranAM jinAlayo' pustakamAM prastuta itihAsa to che. vizeSa saM. 1694 mAM menDelaslo nAmanA pravAsI bhAratanI mulAkAta daramyAna A derAsaranI mulAkAta lIdhI hatI tenI noMdhano keTaloka aMza ahIM TAMkyo che "A derAsara niHzaMkapaNe amadAvAda zaheranA jovAlAyaka uttama sthApatyamAMnuM eka hatuM. te samaye A derAsara navaM ja hataM kAraNa ke tenA sthApaka zAntidAsa nAme dhanika vANiyA mArA samayamAM jIvatA hatAM. UMcI paththaranI dIvAlathI baMdhAyelA vizALa cogAnanI madhyamAM A derAsara Avela hatuM. xx xx pravezadvAramA be kALA ArasanA sampUrNa kadanA hAthIo hatA. temAMnA eka upara sthApakanI (zAntidAsanI) mUrti hatI.'' x x x x nagarazeThano vaMza-vaMzAvalI (1)osavAlajJAti-vRddhazAkhA-kuMkumalolagotra-sIsodIyA vaMza (2)padma(padmAzAha)-padmA (?) .........-jIvaNI sahaluA-pATI harapati-punAi Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 anusandhAna 45 (3)vAchA, vacchA (vatsA)- gorade (gurude) (4) (5)sahasrakiraNa (sahisakiraNa, sahesakaraNa), (1) (6)mAnakuMari(kuMari) (2) (sobhAgade (saubhAgyade) (8)varddhamAna-vIramadevI vastupAla rAyasiMha candrabhANa vijaya sundara kalyANamalla (9)zAntidAsa - (1) vizadA (2) kapUrA (3) phUlA (4) vAchI panajI-devakI ratanajI kapUracandra lakSmIcandra (1) jJAti-zAkhA-gotra-vaMzanI noMdha 'anusandhAna 18'mAM prakAzita thayela siddhAcalatIrtha caityaparipATI (pR. 124)mAM che. (2) jaina paraM. iti. bhA.4 pR. 121 mAM temanuM nAma 'harapati' jaNAve che. jene kartAo temanA prapautra jaNAvyA che... jaina paraM. iti bhA. 4 pR. 125 para temanuM bIjuM nAma 'vAchA' jaNAve che. temanuM kuTumba vijayasenasUrijI ma. nuM upAsaka hatuM. prazastisaMgraha pR. 8 prazasti naM. 24mAM 'vaDA' nAma lakhyuM che. paraM.nA itihAsamAM padmA zAha pachI vatsA zAhanI noMdha che. vaccenI noMdha nathI. (4) prazastisaMgrahamAM (amRtalAla maganalAla zAha dvArA sampAdita) pR. 8, 24 lekha naM. 24, 107 mAM 'gurude' nAma lakhyuM che. (5) prazastisaMgrahamA 'sahisakiraNa' ane siddhAcalatIrthacaityaparipATImAM 'sahasakaraNa' nAma che. teo vidyApremI ane dharmapremI hatA. temaNe Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 amadAvAdamAM potAnuM svatantra derAsara ane jJAnabhaNDAra banAvyA hatA. prazastikAre paNa 'citkozaM pratimAgRhaM ca tulayA muktaM mudA yo'vyadhAt' [zlo. 26] padathI temanA A guNa tarapha aMgulinirdeza karyo che. (I) temanA dvArA lakhAvAyela granthomAMthI keTalAka grantho prApta che. A granthanI lekhana prazastimA prAyaH ghaNe sthAne temanA banne putranA nAma che, te parathI kahI zakAya ke temaNe A kArya (granthabhaNDAra) banne putronAM janma pachI ja karyAM haze.' (II) A grantho hAla sUrata-AgarA-lIMbaDIpUnA-amadAvAdanAM jJAnabhaNDAra/pustakAlayamA che jethI kahI zakAya che temanA vaMzajoe judA judA prasaMgoe uparanA bhaNDAra vagerene grantho ApyA haze. bAkIno saMgraha temanA ja nAmathI hAla 'lAlabhAI dalapatabhAI vidyAmandira (L.D.) mAM surakSita che.' - A banne nadha jaina paraM. iti. bhA.4, pR. 123/124 para che. (6) jaina paraM. iti. bhA.4 pR. 124 upara temanuM bIjuM nAma 'kuMara' kartuM che. (7) jaina paraM. iti. bhA.4 pR. 124 upara temanuM bIjuM nAma 'saubhAgyade' ___ kaDuM che. (8) varddhamAnanA jIvanano vizeSa koI paricaya prApta thato nathI. paraMtu udAra manovRttivALA te pAMca tithinA pauSadha karavA, saccittaAhArano tyAga, brahmacarya- pAlana, vagere niyamanuM pAlana karavAvALA hatA. ane temaNe samyaktva sahita zrAvakanA 12 vrata paNa grahaNa karyA hatA. [zlo. 33, 34] jaina paraM. iti. bhA.4 pR. 124 upara vizeSa noMdha-zeTha zAntidAse jyAre cintAmaNi pArzvanAtha bhagavAnanu navu jinAlaya banAvyuM tyAre tenA dareka kAma temanA bhAI varddhamAnanI dekharekha nIce thayA hatA. zeTha zAntidAsanA jIvana-satkAryonI noMdha ApatA grantho-AdhArasthaLo sArA pramANamAM maLe che. jevA ke zAntidAsa zeThano rAsa, jaina paraM.no itihAsa bhA.3-4, gujarAta, pATanagara (le. ratnamaNirAva joTe), amadAvAdano itihAsa (le. maganalAla vakhatacaMda jozI), pratApI pUrvajo Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna 45 (DuMgarazI dharamazI saMpaTa), rAjanagaranAM ratno (vallabhajI suMdarajI) gujarAta varnAkyulara sosAyaTIno itihAsa (guja. varnA. sosAyaTI) vagere. ahIM tethI ja zeTha zAntidAsanA jIvananI kazI paNa vAta jaNAvI nathI mAtra keTalIka vizeSa noMdha ane emanAM karela kAryonI noMdha mUkI che. zlo. 39 saM. 1668 - kanaDadezamAM (karNATakamAM?) zrIhIravijayasUrinA pAdukA sahita stUpanI pratiSThA zlo. 40 saM. 1669 - zatrujayatIrtha upara mahotsavapUrvaka AdezvarabhagavAnanA parikaranI pratiSThA zlo. 41 1675 - zatrujayatIrthanI saMghapati banI vidhipUrvakanI yAtrA zlo. 45 1678 - prAsAdanirmANa (prAraMbha?) zlo. 60 1682 - mahotsavapUrvaka vAcaka muktisAgaragaNinA hAthe zreyAMsanAtha pramukha zatAdhika bimbonI pratiSThA zlo. 63 1686 - maho. muktisAgara gaNine gaNAdhipapade birAjamAna karavA. (sAgaragaccha sthApanA ?) zlo. 65 1687 - mahAduSkALamAM garIba lokone anAdinuM dAna zlo. 66 1690 - zatrujayatIrthanI saMghapati banIne yAtrA. zlo. 67 1693 - pAdavihAra-vihAra pramukha cha'rI- pAlana karavA pUrvakanI zatrujaya yAtrA. A sivAya anu. 18 mAM pragaTa thayela siddhAcalatIrthacaityaparipATInA muddA naM. 9mAM temaNe tIrthAdhirAja tarapha javAnA rastA para banAvela 'vAva'nI noMdha che. teo je mogala bAdazAhanA samparkamAM AvyA temAMnA zAhajahAM, jahAMgIra, murAdabakSa, auraMgajheba pAsethI zatrujaya-giranAra-Abu-tAraMgA-kesariyAjI-ane zrIcintAmaNijI jevA tIrthanI rakSAne lagatAM pharamAno meLavyAM hatA. [jaina paraM. iti.] saM. 1686 mAM muktisAgaragaNinI AcAryapadavI thaI. sAgaragaccha sthapAyo tyAra bAda sAgaragacchanI vRddhi mATe zeThe 11 lAkha rU. kharacyA. sAgaragacchanA Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 13 upAzrayo paNa surata, rAdhanapura, amadAvAda, pATaNa vagere sthaLoo banAvyA. kSemavarddhana gaNInA zabdomA 'jIho veliyA vihI prabhAvanA lAla, agyAra lAkha dravya thAya jIho sAgaragacchamAM ApIyA lAla, guNIjana kIrata gAya. (DhA. 4, kaDI 14) vaLI rAmavijaya-zAntijinarAsamAM saMvata sola lyAsIyA(chyAsIyA) varSe, AcAraja pada thApIyA re, zrIrAjasAgarasUri nAma jayaMkara, sAgaragaccha dIpAyA re... 33 sAha ziromaNi sahasakiraNasuta, zAntidAsa sujAMNa re, jasa upadeze bahu dhana kharacyu, lakha IgyAra pramANa re... 34 (prazasti) A rIte A bAbatano ullekha kare che. sAgaragacchanI sthApanA ane muktisAgaragaNinI padavImAM paNa zeThano khUba moTo phALo hato. zAntidAsa zeThano rAsa ane jaina paraM. itihAsa - cintAmaNimantranI sAdhanA, bAdazAhanI mulAkAta, rAjyamAna, upAdhyAya pada, AcAryapadapradAna, jinAlaya pratiSThA, sAgaragaccha sthApanA vagere bAbatomA matAntara darzAve che jeno nirNaya vidvAno ja karI zake. zeThanA svajana sambandhI vigata ApatAM prazastikAra 4 patnI-vizadA, kapUrA, phUlA, vAchInA anukrame 4 putro panajI-ratanajI-kapUracandra-lakSmIcandra nAma Ape che. jaina paraM. iti. bhA.4 - pR. 139 para temanA putranA nAma jaNAvatAM nIcenI vigata noMdhI che : (1) prazastikAra (?zenI prazasti haze ? ke prastuta prazasti ja?) 4 putra jaNAve che te manajI, ratanajI, kapUracaMda, lakSmIcaMda. (2) zIlavijayajI rAsamAM-ratanajI, lakSmIcaMda, mANekacaMda, hemacaMda ema 4 putro. (3) kSemavarddhanagaNI rAsamAM manajI, ratanajI, lakSmIcaMda, mANekacaMda, hemacaMda ema 5 putro. (4) kRSNasAgara gaNI ratanajI, lakSmIcaMda, mANekacaMda, hemacaMda ama 4 putro. (a) nagarazeThanA gharamAM rahela hastapratanI puSpikAmAM dhanajI-ratanajIlakSmIcaMda-mANekacaMda-hemajI ema 5 putronA nAma jaNAve che. (6) jyAre 'gujarAtanuM pATanagara' pustakamAM panajI, ratanajI, kapUracaMda, lakSmIcaMda, mANekacaMda, hemacaMda oma 6 putronAM nAma lakhyAM che. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 anusandhAna 45 zeThanA janmanI ke zeSa jIvananI noMdha rAsamAM nathI. mAlatIbahena zAha zeThano janma saM. 1641-46nI AsapAsa hovAnuM anumAna kare che, temano svargavAsa saM. 1716mAM thayo hovAnuM mAne che. jyAre rAjasAgarasUrinirvANa rAsanA ullekha mujaba temano svargavAsa saM. 1715 mAM thayo hato. A noMdha rAjanagaranA' jinAlayo - pR. 193 upara che. AcArya rAjasAgarasUrijI AnandavimalasUrijI vijayadAnasUrijI hIravijayasUrijI vijayasenasUrijI rAjasAgarasUrijI prazastikAre [zlo. 74 thI 80mAM] rAjasAgarasUrijInI guruparamparA upara mujaba jaNAvI che. jaina paraM. no iti. bhA.4 prakaraNa 55mAM temanI guruparamparA judI jaNAvI che. saM. 1674 mAM racAyela 'nemisAgaranirvANarAsa'mAM kartA kRpAsAgare paNa lagabhaga paraM. nA itihAsa jevI paramparA jaNAvI che amAM 'jIvarSi gaNi'nuM nAma nathI. vaLI, lakSmIsAgarasUrijI (tapA.) upA. vidyAsAgarajI jIvarSigaNI upA. dharmasAgarajI (1) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 . upA. labdhisAgarajI . . (2) (2) upA. nemIsAgarajI rAjasAgarasUrijI (3) (1) upA. dharmasAgarajI-jIvarSigaNinA ziSya hatA evaM maho. bhAvavijaye 'SaTtriMzajjalpa' granthamAM lakhyuM che. (jaina. paraM.no iti. bhA.3, pR. 697) paraMtu maho. dharmasAgarajI pote racela kalpakiraNAvalI, pravacana parIkSAmAM 'hIravijayasUrijI ma. ne guru tarIke jaNAvyA che.. upA. nemisAgarajI ane A. rAjasAgarasUrijI sirapura (siMhapura)nagaranA zeTha devIdAsa ane tenI patnI koDamadenA putra hatA. temanuM gRhastha avasthAnuM nAma 'nAnajI' ane AcAryazrI- 'meghajI' hatuM. nemisAgara guru nirvANa rAsa DhALa 9 kaDI 122 mAM muktisAgara gaNine (rAjasAgarasUrijIne) temanA moTA bhAI ane mAnasAgaramunine temanA nAnA bhAI kahyA che. jaina. paraM.nA iti. pR. 750 upara - 'upA. dharmasAgarajIo koDimade ane tenA banne putrone dIkSA ApI upA. labdhisAgaranA ziSya banAvyA. zAhajahAMo emane 'vAdijIvaka'- biruda Apyu hatuM. temano svargavAsa 1674mAM thayo. te vakhate temanA mAtA hayAta hatA. tevI noMdha che. 'bALapaNathI tejasvI-buddhizALI hatA, temane padmAvatI devInI sahAya hatI' tevI noMdha jaina paraM.no iti. bhA.3 pR. 751 upara che. bALapaNaziSyaparamparA-jIvana-kALadharma vagere vizeSa vigato mATe tapA. sAgarazAkhAnA hemasaubhAgye banAvela 'rAjasAgarasUrinirvANarAsa' ane tilakasAgare saM. 1721 mAM banAvela 'rAjasAgarasUrinirvANarAsa' jovA joIo. temanA dvArA racAyela 'kevalI svarUpa stavana' kaDI. 68 maLe che. amadAvAda - paM. pra.vi.saM.mAM rahelI 'hitopadeza'nI pratamA 'muktisAgarajI'ne tapagacchamAthI kADhI nAkhavAmAM AvyA tenI noMdha che. [prazasti saMgraha pR. 190] (3) jA AcArya rAjasAgarasUrijInI ziSya paramparA jaina gurjara kavio bhA. 110mAM temanA ziSyAdi dvArA thayela racanAone jotAM nIce mujaba jovA maLe che. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 vRddhisAgarasUri (1) guNasAgara (3)mANikyasaubhAgya | caturasaubhAgya I dIpasaubhAgya AnandasAgarasUri ' (7) zAntisAgarasUri rAjasAgarasUrijI lakSmIsAgarasUri mAnavijaya (4) puNyasAgarasUri I udayasAgarasUri paM. zAntisAgara kRpAsAgara | | gaNi dayAlasAgara ( 2 ) tilakasAgara vinayasAgara paM. vivekasAgara vIrasaubhAgya 1 I premasaubhAgya nyAyasAgara kalyANasAgarasUri anusandhAna 45 T (8) zAntasaubhAgya satyasaubhAgya | (5) indrasaubhAgya (5) temaNe 'mahAvIravijJaptiSaTtriMzikA' saMskRtamAM racela che. (6) saM. 1721 mAM 'rAjasAgarasUri nirvANarAsa' banAvyo. (1) temanI saM. 1683 mAM racAyela 'bAravratanI sajjhAya' prApta thAya che. (2) saM. 1721 mAM 'rAjasAgarasUri nirvANarAsa' banAvyo. (3) vRddhisAgarasUrijInA santAnIya che. temaNe saM. 1779 mAM racela 'citrasena padmAvatI rAsa' ane saM. 1647 mAM racela 'vRddhisAgarasUri nirvANarAsa' chapAyela che. (6) hemasaubhAgya Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 (7) temaNe lakhela 'upadezamALA - bAlAvabodha'nI prata maLe che. (8) saM. 1787 mAM pATaNamAM temaNe 'agaDadatta RSinI copAI' banAvI che. (4) bhAyakhalA - zeTha motIzAhe banAvela AdIzvara jinAlayanA parisaramAM Avela dAdAvADImAM derI naM.3mAM saM. 1840 varSe mahA su. 13 budhavAre pratiSThita thayela 'puNyasAgarasUrijI 'nI pAdukA che. teno lekha nIce mujaba che : 'saM. 1840 varSe mAha sudi 13 zane (terasane) vAra budhe mahamaI bIMdare bhaTTAraka zrIpuNyasAgarasU. samasta pratiSThitam / satyasaubhAgya kartAo prazastimAM zlo. 48 ane zlo. 85 mAM potAnA gurunuM nAma 'zrIsaubhAgya' jaNAvyuM che. te koNa hatA, konA ziSya hatA ? te jANavA maLatuM nathI. vaLI jaina gurjarakavio bhA. 4 - 253, 304 upara kartAno paricaya ApatA temane 'kalyANasAgara'nA ziSya jaNAvyA che. tethI kartA ane anI guruparamparAziSyaparamparA viSe vadhu saMzodhana karavuM paDe oma lAge che. 17 'saM. 1687 mAM sarvajJazataka- saTIka pramANika che ke nahIM ? A bAbatamAM rAjasabhAmA jAhera zAstrArtha karavAnI vAta AvI tyAre A. rAjasAgarasUrijI o potAnA pakSa taraphathI zAstrArtha karavA mATe paM. satyasaubhAgyagaNine niyukta karyA hatA.' [jaina paraM iti bhA. 3 pR. 746] pratiparicaya sUrata-ma-vijJAna - kastUrasUri jJAnabhaNDAramAM jherokSa rUpe sacavAyela saMvegI upAzraya (hAja paTelanI poLa) nI A prata che. 8 pAnA che. lekhanaprazasti ( puSpikA) nuM pAnuM nathI. dareka pAnAmAM lagabhaga 11 lITIo ane 30-35 akSara che. paDimAtrAmAM lakhAyela A pratinA akSara suvAcya che. lekhake grantha prArambhamAM namaskAra vakhate potAnA guru satyasaubhAgyagaNine namaskAra karyA che. tethI kahI zakAya ke temanA ziSya parivAramAMthI koIo A prata lakhI haze athavA pratanI puSpikA sampUrNa maLe to teno nirNaya thai zake. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna 45 ||shrii bIbIpuramaNDana zrIcintAmaNi paarshvnaathcaityprshstiH|| saM. munisuyazacandra-sujasacandravijayau // 0 // mahopAdhyAya zrI6 satyasaubhAgyagaNigurubhyo namaH / / niHpratyUhamupAsatAM kRtadhiyaH zrIpArzvacintAmaNe rutphullotpalabhAsi vAsitajagatpAdadvayaM sadguNaiH / sAmrAjyaM vidadhAtyasadviSadalaM prAstAkhilopaplavaM, yo dvairAjyakathAmapi tribhuvane nirmUlamunmUlayat // 1 // [zArdUla0] uddhartA jagatItrayImiti vidan jihrAya bhogIzvara zchettA dhvAntacamUmaharnizamiti spaSTaM ca ghasrezvaraH / kalpyAkalpyapadArthasArthamasakRd dAteti devadrumo, yasmin jAtavati kSitau sa bhagavAn zrIAzvaseniH zriye // 2 // [zArdUla0] mAtaGgAzvartucandra(1678)pramitazaradi tau mAnatuGgAkhyamenaM, prAsAdaM varddhamAnaH sasRjaturatulaM zAntidAsazca zubhram / bhAsvadvIbIpure sattapagaNataraNIpArzvacintAmaNerya, zrImahAMgIrarAjye yuvanRpatiyute tasya kurmaH prazastim // 3 // [sragdharA0] asti svastiyutaH prazastakamalAcetovinodAspadaM, deza: pezalakauzalapravilasallokAdbhuto gurjaraH / yasyaikaikaguNaM pare janapadAH svIkRtya taM taM yazaH prAgbhAraM jananirmitaM guNanidherAsedivAMsaH sphuTam // 4 // [zArdUla0] asminnuddAmadhAmadvijapativadanAdarzanakSubhyadanta vRttisvAhAzanaughAyAva)gaNitataviSa'himmadAvAdasaJjaH / bhAti draGgaH saraGgaH kathayati janatA candrabimbe'tra yasyA 'tyuccaprAsAdadaNDAhatibhavavivarAkAzadezaM kalaGkam // 5 // [sragdharA] daza. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 asmin bIbIpurAkhyaM pramuditajanabhRdramyahaHdhvajAlI___chAyAcchadmaprasarpadbhujagatativadhUgopitodyannidhAnam / zakreNa svaM surADhya(DhyaM) puramamaladhiyA tyaktukAmena sAkSAd vastuM baddhaspRhaM sadvizadataraguNaM bhAti zAkhApuraM tat // 6 // [sragdharA]] kiJca-zrImAn babbarapArthivo gajaghaTAsaGghaTTadussaJcaraM, prAjyaM rAjyamapAlayajjanagaNatrANaikabaddhodyamaH / mAdyaddorbaladarpadarpitamanaHpratyarthisImantinI vaidhavyavratadAnakarmagurutAM sArvatrikI yo dadhe // 7 // [zArdUla0] tasmAdAvirabhUdyathA dazarathAd rAmaH pratApAMzumAn, sannyAyaikamatiha( ? )mAyunRpatidurvAravIryonnatiH / zailebhyaH patatAM parakSitibhRtAM zvAsAnilairbibhyatAM, yena drAgdadatA'zanaM phaNabhRtAM prANopakAraH kRtaH // 8 // [zArdUla0] sUnustasya mahIbhRtaH samabhavad bhUmaNDalAkhaNDalaH, zAhizrImadakabbarakSitipati sphUjatprabhAharpatiH / dAnenA'rthibhirAjibhiH paragaNaiH zUkena hiMstraiH sRjan, muktaM vIrakathAmayaM jagadidaM vIrastridhA yo vyadhAt // 9 // [zArdUla0] yasyodyaddAnadhArAdharapaTalasamudbhUtasauvarNadhArA sandohaplAvyamAnaH kvacidapi labhate nA''zrayaM dausthapaGkaH / nazyadbhiAg vipakSakSitipatibhiratisparddhayevohyate'sA ___ vRtsRjyA'muM samantAtkazipugatabharaM sAnumatkAnaneSu // 10 // [sragdharA] tasya zrImadakabbarakSitipaterdedIpyate sAmprataM, sUnuH zrIisalAmazAhinRpatiH protsarpikIrtiprathaH / bhUbhAroddharaNaikadhIrabhujabhRt kurvanti yasya dviSo, dvandve'tyugrazaraprahAravidhurA devAGganAnAM mudam // 11 // [zArdUla0] dugdhAmbhodhibhavattaraGgavilasaDiNDIralakSmImuSa ssAmyAbhAvasamutthadarpakalitA yatkIttaryaH spardhinaH / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 candrasyA'GkamRgasya kevalamimAH kAGkSanti no karhicitnedIya:sthitasiMhikAsutabhavannAzaM marudvartmani // 12 // [ zArdUla0 ] kSoNIzaH prasarI saradguNanidhirdedIyamAno mano bhISTArthaM praNayivrajasya sukha (Sa) mAM dedhIyate'sau ciram / bhrUbhaGga iha kSitau gurutulAM dhatte sadA zikSi[ tu?]munmattakSitibhRtkulaM vinayitAmajJAtapUrvaM javAt // 13 // [ zArdUla0 ] sUnuH zAhijihAna ityabhidhayA jejeti yasya sphuTaikairbhUtalagairvinizcitabhaviSyadrAjyabhAro guNaiH / yasya drAk karavAla eSa phaNabhRtmukhyaM guruM bAlyato, nirmAyeva kare virAjati paraprANaikavRttiM dadhat ||14|| [zArdUla0 ] vyomAdhIzamavekSya buddhinilayaM mUrtIzvaratvaM gataM, dRSTvA cA'sitasaMyutaM gaganagaM svarbhAnumAdezibhiH / yajjanmanyabhitaH pramodakaraNe sAmrAjyamekAntataH, sandiSTaM vinizamya lokanicayA nizcinvate'traiva tat // 15 // [ zArdUla0 ] yasyodyadbhujavIryasaMzrutigaladdhairyasya jambhadviSo, bhItyA zUnyahRdo'yamAgata ihA'tho kiM vidheyaM javAt ? ityAkarNya vaconigUDhaviSayaM pArzve niSaNNA zacI, anusandhAna 45 bhItA zliSyati vepamAnakaraNA svairaM priyaM sadmani // 16 // [ zArdUla0 ] yatrA'bhiSeNayati varmitavIravAre, vAhAvalIpadakhuroddhatadhUlivRndaiH / vyAptairdivaM khalu divA'pi tamAM sRjadbhiH khadyotatAM dinamaNirbibharAmbabhUva // 17 // [ vasanta0 ] AzliSyannahitendirAmavasanAH prauDhArikAntAM hasan, dAridyaM bhuvi rodayan paragaNe rakSovapurdarzayan / niSkozaM racayan kRpANamanayAttraM (tra) syan dharAM raJjayan, dviktairbudhavAksu vismayamavan zAntIbhavansevake // 18 // [ zArdUla0 ] Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 nizzeSorukalAnidhirnavarasAnAkhaNDalAbhIpsitAn, saMsAradrumasasyamekasamayaM ya: sphArayatyaJjasA / krAman zAhijihAnaputramaNinA tenA'sakRdbhUtalaM, jIyAt zrIisalAmazAhinRpatiH sAhasracUDAmaNiH // 19 / / [zArdUla0] tasyA'mAtyaziromaNe: zucimatiprAgalbhyakAvyasya tA, AsapakhAna iti prasiddhimayataH kurvIta ko na stutI: ? digcakre vijite'pi yasya subhaTAkIrNe caturbhiH sphuTo pAyaiH sainyamidaM pipati bhuvanaM zobhAkRte bhUbhRtaH // 20 // [zArdUla0] kiJca- zrImAnUkezavaMzo vizadatararamAjanmabhUrbhAsate'sau, tasmin padmAvasatyA jagati suviditaH padmanAmA babhUva / padmAdevIti viSNoriva samajani sadgahinI zuddhazIlA, bhAsvadvizvatrayasyApyupakRticaturAdhAratAM bibhrato'sya // 21 // [sragdharA] kiJca- sUnustayoH sa(za)madharo madhurocitazrI zcandreNa yasya madhuro(rA?)'dhikamAbabhAse / vismerayatkuvalayaM kalitaH kalAbhi brAhmIva tasya dayitA khalu jIvaNIti // 22 // [vasanta0] putrastayoH sahaluA iti nAmadheyo, geyo babhUva sujanaiH suguNairameya: / sadbuddhivaibhavavitarkitasatprameyaH, pATIti tasya dayitA girijeva zambhoH // 23 // [vasanta0] tannandano harapatissumano'bhinandyaH, pUnAirityabhidhayA viditA satIyam / yaM prApya yuktamasakRddayitA vyarAjat, sarvatra sarvavibudhavrajavandanIyA // 24 // [vasanta0] taddehajaH samajaniSTa gariSThalakSmI rvacchAbhidho jagati labdhazubhapratiSThaH / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 yaddehinI zubhasatIzatamauliratnaM / sA goraderiti jagadviditA babhUva // 25 // [ vasanta0] jAgradbhAgyanidhiH kRtAkhilavidhiH satprItikRtsannidhiH, zubhrAcAravicAracArukaraNaprAptapratiSThAspadam / sphUrjatkIrtigaNaH sahasrakiraNaH sUnustayo: sAdhurAT, citkozaM pratimAgRhaM ca tulayA muktaM mudA yo vyadhAt ||26|| [ zArdUla0 ] tasyAdimA kuMarirityabhikhyA, sobhAgaderityabhidhA dvitIyA / patnyAvabhUtAM puruSottamasya, rUpe ivAmbhodhisamudbhavAyAH ||27|| [ indravajrA ] pUrveva pUrvA'jani vardhamAnaM, pradyotanaM dyotitabhUmipITham / guNairvapuSmantamiva dvitIyA ' soSTA'rjunAMzuM bhuvi zAntidAsam // 28 // [ indravajrA ] dvau bhrAtarau tAvasamau samIkSya, bhAgyodayai raJjitanAgaraughau / anusandhAna 45 vitarkayantIha janAH punaH kSitau, mudA'vatIrNau kimu sIrizArGgiNau // 29 // [ indravajrA ] kiJca vIramadevI nAmnA, dhAmnA devI ca varddhamAnasya / sAdhostasya babhUva, priyA SaDete ca tatputrAH ||30|| [AryA0] paurastyau (yo) vastupAlo bhuvi sadupakRtI rAyasiGgho dvitIyaH, sphUrjallakSmIstRtIyaH prathitaguNagaNazcandrabhANaH pratItaH / turya: prAptapratiSTho vijaya iti tathA paJcamaH sundarAkhyaH, SaSThaH kalyANamallaH kRtasukRtadhiyo dharmiSu prAptarekhAH ||31|| [sragdharA] pautrau ca vastupAlasya, putrau tasyA'mitaujasA / amIcandra- lAlacandrau, sUryAcandramasau yathA ||32|| [ anuSTup ] Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 kSetreSu saptasu sadA vapataH svasAraM, lakSapramaM kRpaNadInajaneSu coccaiH / yasyodbhavo'nubhavati pravilAsikIrtyA, zubhrIkRtatribhuvanasya phalegrahitvam // 33 // [vasanta0] ArAdhnoti prakAmaM prathitaguNagaNaH pauSadhaiH paJcaparvI, kurvan brahmavratena svamamalakiraNaM sarvasaccittavarjI / bibhratsamyaktvaramyAruNagaNita(12)lasaddhAmagehivratAni, proccoM varddhamAnaH sa jayatu satataM zrInivAsaikabhUmiH // 34 // [sragdharA] zAntidAsagRhiNI ramaNIyA-nAmato'pi vizadA bhuvi rUpA / sUnuradbhUtaguNodadhirAsI-nmU-bhAgyanidhivatpanajIkaH // 35 // [svAgatA] tasya zasya kumudojjvalakIrteH, prasphuradvinayamaJjulamUrteH / devakIti dayitA dalitAghA, sadvivekakalitAntarabhAvA // 36 // [svAgatA] dhatse sakhe ! manasi kiM kalikAlacintAM, re duHSame ! kimu dadhAsi ca duHkhitAM tvam / vighnA bhayaM vrajatha kiM ? nanu kiM na vetsi ?, jAto'smadunnatiharo bhuvi zAntidAsaH // 37 // [vasanta0] guNini guNajJe guNavati, dAnini mAnini ca vairiNAM sadasi / kRtakRtayugacarite'smin, kalikAlaH kAlavadano'bhUt // 38 // [AryA] prAptaH sa vaNijyAyai, syAhapure'cIkarat kanaDadeze / zrIhIravijayasUreH, sapAdukaM stUpamibharasa [1668]mite'bde // 39 / / gItiH zrIzatruJjayatIrthe, mUlArcA parikaraM mahasanAtham / / yaH pratyatiSThipadati-pramadAnnandatu [1669]gaNite'bde // 40 // gItiH bANAzvarAja [1675]mitavikramavatsare'laM, yAtrAM vizuddhavidhi siddhagirevidhAya / sArddhaM susaGghanikarairbharatezavadyo, dravyavyayena bhuvi saGghapatirbabhUva // 41 // [vasanta0] Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 yaH saubhAgyanidhiH kSitIzasadasi prAptapratiSTho'nvahaM, mattAnekapa-caJcalAzvavilasadrAjaprasAdolvaNaH / niHzeSAGgisamUhaduHkhavilayasphUrjatsukhaM (kha) prApaNo dyukto'sau jayatAccirAdahimadAvAdollasadbhUSaNam // 42 // [ zArdUla0 ] zAntidAsasya jayatAt, ko'pi zauryArNavo navaH / mithyAtvaurvAnalabalaM, zamayatyaiSa yatkalau ||43|| [ anuSTup ] kiJca sannidhau zAntidAsasya, sarvakAryadhurandharau / vAghajI - kalyANasaJjJau, jIyAstAM sAdhusindhurau // 44 // [ anuSTup ] kiJca - ibhaturaganRpa[1678] mite'bde, prAptAbhyAM bhAgyavatparamakASThAm / sAkSAccaturdigAgata-vibhavairddha (rdha) nadAyamAnAbhyAm // 45 // [ AryA ] sazraddhavardhamAna - zraddhAkamanIyazAntidAsAbhyAm / sukuTumbAbhyAM tAbhyAM gRhNadbhyAM samyagupadezam ||46 || [ AryA ] vyAkhyAsudhodadhInAM, pavitracAritracArucaritAnAm / avadAtabuddhibeDA-tIrNAgamatoyarAzInAm // 47 // [AryA] chAtrIkRtadhiSaNAnAM zrIzrIsaubhAgyasadguruvarANAm / mukhakamalAtkesaramiva, suvarNaruciraM manaH prItyA // 48 // [ AryA ] zrutvA vihAranirmiti - sambhavaphalanikarasaGgamotkarSam / anusandhAna 45 bIbIpuragRhyAyAM prAsAdaH kArayAmAse // 49 // paJcabhi: kulakam [AryA ] yasmiMstoraNaputrikA anukRtasvaHsundarIvibhramAH, ke ke na spRhayanti vIkSya janitAzaMsA bhuvi ? (va? ) zzarmaNe / dvAre yasya ca paJcapatramatulaM prAsAdarakSAvidhau, dakSaM bhAti catuzcatuSkakalite devadrukalpaM kalau // 50 // [ zArdUla0 ] uccaiH sopAnapaGktiH zivagatigamanaM prANinAM vyaJjayantI, sAkSAt zrIpArzvabhartuzcaraNasarasijadvandvasevAparANAm / yasya prArabdhasaGgItakanikaralasadvAmapAJcAlikAlI cchadmacchnnApsarobhirbhRzamupadizataH svargasadvarNikAM drAk // 51 // [sragdharA ] Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 Adyo'sau meghanAdastata iha viditaH siMhanAdo dvitIyaH, sUryAnnAdastRtIyo vizadatararamo raGganAmA turIyaH / khelAkhyaH paJcamo'yaM tadanu ca gadito gUDhagotreNa SaSTho, yatre(trai)te maNDapAH SaT vasataya iva saddharmabhUbhRdguNAnAm // 52 // [sragdharA] prAsAdo jinasadmabhiH pravilasatzRGgairdvipaJcAzatA, vyAptazcArucaturmukhArhatagRhairyuktazcaturbhistathA / tAvadbhirdharaNIgRhairjinabRhadvimbAnvitaizcolbaNaH, sAmantAdibhirAvRto nRpa iva svairaM sthitaH saMsadi // 53 // [zArdUla0] bhAto'rhatpratimAbhiH pratyekaM yasya devakulikAbhiH / abhraMlihazikharAnau vRtau vihArau caturmukhau zazvat // 54 // gItiH dviradArUDhau dAnaM, dadatau kasya na mude vihArakRtoH / janakaH sahasrakiraNo vAchAnAmA pitAmahazcobhau // 55 // gItiH vindhyo lakSmyA'tivandho'nimiSagirirasau no gururna trikUTaH, proccaiH kUTastuSArAcala upala iva bhrasyadAbhaH sunAbhaH / kailAso'sadvilAso bhavati nayanasatprItide'smin vihAre, madhyAhne'zosturaGgA yamiva sapadi no draSTakAmA vrajanti ? // 56 / / [sragdharA] kurvANo'sumatAM sadA'nimiSatAM draSTuM samAgacchatA(tAM), tanvAno'mRtasaGgamAdbhutasukhAnArAdhakAnaGginaH / zaGke nirjarayAnato dalagaNaM saGgrahya yannirmitaH, prAsAdaH prasaratprabhaH samabhavat tadAg [tad drAg] vimAnaM tataH // 57|| [zArdUla0] kiJca- prAsAdanirmApaNajAtabhAgya-prakarSasambhUtasamRddhibhAjaH / zrIzAntidAsasya mahapradhAnA vartanta ete divasAssamantAt / / 58 / / [indravajrA] Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna 45 tathA hi- apyutkA'khiladoSalezarahitaM prANAtipAtAGkitaM, svIkRtyA'bhayadaM kalaGkayadidaM mithyAtvamutsarpi tat / vizve'sau tRNavaddhi(dvi)vecya kRtinAM dhuryo mudA varddhayA Jcakre'hAya kumArapAlanRpavat saddharmasasyaM sphurat // 59 // [zArdUla0] yaH pratyatiSThipadalaM zatazo'tha bimbaiH, zreyAMsabimbamasamaM samamunnatAGgaiH / zrImanmahai: karakarikSitibhRnmite'bde (1682), zrImuktisAgarasadAhvayavAcakendraiH // 60 // [vasanta0] lokairyo'kAmi pUrvaM cidamalagaNakaizcopadiSTaH prasiddhaM, sAmrAjyAyA'bhilASaM vacanamatha mudA satyatAM netumeSAm / bibhradrAjyaM sa varSe yugavasurasabhU (1684) sammite zAjihAnaH, ____ karyazvAdiprasAdaM praNayati satataM zAntidAsasya yasya // 61 // [sragdharA] asya kapUrAnAmnA, prAsUta ca ratnajIti sutaratnam / aparA patnI rasavasunRpati (1686) mite'bde yasA paramam // 62 // [AryA] zrImuktisAgarAkhyAn, vAcakamukhyAn rasebhanRpa(1686)sakhye / __ abde gaNAdhipapade, mahAmahaiH sthApayAmAsa ||63|| [AryA] asyA''jJayA'ticaturo, dAnI jJAnI ca vastupAlAkhyaH / zrIrAjasAgarA iti, viditA'bhidhayAtmajo bhrAtuH // 64 // [AryA] saptAzIti(87)mitAbdasambhavabalaprojjRmbhamANaprathaM, nAnAdezadaridradInajanatAnnAdipradAnAyudhaiH / satrAgAraraNAGgaNe nihatavAn durbhikSavizvadviSaM, zrImadgurjaramaNDanaM sa jayati zrIzAntidAso bhaTaH // 65 / / [zArdUla0] vyomAGkabhUpa(1690)mitavikramavatsare'laM, yAtrAM vidhAya sukRtI vimalAcalasya / yo'dIdipat punarapi draviNavyayena, satkRtya saGghamurusaGghapaterlalAma // 66 // [vasanta0] Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 27 pAdavihArapramukhai rAmAGkarasakSiti(1693)pramitavarSe / vidhibhirakArSId vidhivit, saGghayutaH siddhagiriyAtrAm // 67 // [AryA] vizikhAGkanRpa(1695)mite'bde, putraM karpUracandranAmAnam / asya tRtIyA patnI, phUlA nAmnA prasUtavatI // 68 // [AryA] azvAGkanRpa(1697)mite'bde, vAchInAmnA sarmiNI turyA / asya nidhAnaM bhUriva, lakSmIcandrAbhidhaM suSuve // 69 // [AryA] AzliSTavadbhyAmanyonyaM, dharma popoSTi yassadA / dravyabhAvastavAbhyAM sa, zAntidAso jayatvayam // 70 / / [anuSTup] kiJca-zrIvIrazAsanasaritpatipArvaNendu ya'smerayatkuvalayaM gaNabhRtsudharmA / jambUprabhustadanu bhAnurivA''babhAse, vyAkozayan bhavikuzezayakAnanAni, // 1 // [vasanta0] tatpaTTapuSkaravibhAsanabhAnubhAsaH(sAH), sUrIzvarA bhuvi babhUvurudAravRttAH / yairlebhire guNagaNaiH kila koTikAdyA, gacchasya candravizadasya cirAya sajJA // 72 // [vasanta0] kramAjjagaccandragurUttamA babhu bRhadgaNAkAzasahasrarazmayaH ye'bde tapobhiH khagajAMzu(1285)sammite, tapA itIyurbirudaM suduHka(ka)raiH // 73 / / [upajAti] jAteSu bahuSu sUriSu, babhUvurAnandavimalasUrIndrAH / cakre yaiH karakaritithi (1582)-mitavarSe satkriyoddhAraH / / 74 // [AryA] teSAM paTTe rejuH zrImanto vija[ya] dAnasUrIzAH / prativajramunebhUyo vidyutire jJAnalakSmyA ye // 75 // [AryA] teSAM paTTaprAggiri-ravayaH zrIhIravijayasUrivarAH / yeSAM guNAn nirIkSya zrada(da)dhurgautamaguNAMstathyAn // 76 // [AryA] Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna 45 te'kabbarakSitipatiM pratibodhya jIvA 'mAripravartanamajasramacIkaran drAk / siddhAdriraivatakabhUdhrakarorumukti, bhUspRksukhAya jijiAkaramocanaM ca // 77|| [vasanta] teSAM paTTasarojA-dityAH zrIvijayasenasUrIndrAH / SaTtarkI lakSmIriva, cikrIDa yadAnanasaroje // 78 / / [AryA] paramAM rekhAM prAptA, yathArthavAdiSu sadA babhurguravaH / ye jitvA nRpasadasi, pravAdinaH sArvavAcamadidIpan // 71 // [AryA] teSAM paTTe samprati rAjante rAjasAgarAcAryAH / ye sarveSAM suvihita-sAdhUnAM dadhati sAmrAjyam // 80 // [AryA] sphuraccakraprakhyaM haraya iva sarvajJazatakaM, kare kRtvA'jayyaM vibudhagaNasevyaM praNayataH / anAdRtyA'bhAgyAt sthitamiha hi mithyAtvamahitaM, mamanthurye te'mI sakalasukhadAH santu bhuvane // 81 / / [zikhariNI] zrIrAjasAgarAbhidha-sUrIzAnAM sadA vijayirAjye / zrIzAntidAsa-saGgha-prabhuH zriyA varddhatAM sukRtI // 82 // [AryA] kiJca - aGgAnyulbaNavepathUni sahasA bhrAmyanti netrANi ya nAmAkarNanajAdbhayAt pratikalaM muhyanti cetAMsi ca / jAyante dviSatAM sa gUrjaradharAdhIzatvamujjRmbhayan, bhUmAnAjamakhAna eSa jayatAnnyAyaikaniSTho bhuvi ||83 / / [zArdUla] kiJca-cakre vihAraM vasudhaikasAraM, sa vIrapAlAbhidhavarddhakIzaH / yatzilpamAkarNya suparvatakSA, vasundharAmeti na lajjayeva // 84 // [upajAti] kiJca-zrIsaubhAgyAbhidhAnAmakRta kRtadhiyAM sadvihAraprazasti, ziSyo varSe'drinandakSitipa(1697)parimite satyasaubhAgya etAm / / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 yeSAM mando'pi labdhvA jayati samadahadvAdivRndAn prasAda, dhvastA'zeSadhusadmakSitiruhasumanoratnajAgratprabhAvam // 85 / / [sragdharA] jambUdvIpasaroruhe suragiriH satkarNikAbhAM dadhad, haMsAdIn bhramayatyabhIkSNamabhito yAvat zriyA lobhayan / tAvat ziSTajanaiH prasannahRdayairvAvAcyamAnA kriyAt, . zrIcintAmaNipArzvanAthabhuvanodbhUtA prazastiH zubham // 86 // [zArdUla0] // iti zrIvRddhazAkhIya ukezajJAtIya sA0 (zrAvaka) zrIvardhamAna sA0 (zrAvaka) zrIzAntidAsakArita...... || samparka : C/o. hArdika Dresisa 55/cakalA sTrITa rUma naM. 10, bIje mALe, mumbaI-3 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 anusandhAna 45 zrIzrIvallabhopAdhyAyapraNItam / caturdazasvarasthApanavAdasthalam ma. vinayasAgara vyAkaraNa aura nyAyazAstra Adi granthoM ke kucha kaThina viSayo para zAstra carcA/zAstrArtha/vicAra-vimarza karanA yaha vidvAnoM kA dainika vyavasAya rahA hai| kisI bhI viSaya ko lekara apane pakSa ko sthApita karanA aura pratipakSa kA khaNDana karanA yaha kartavya sAmAnya sA rahA hai / isI prakAra vyAkaraNa meM svara 14 haiM, adhika haiM yA kama ?, isake sambandha meM zrIzrIvallabhopAdhyAya ne carcA kI aura sArasvata vyAkaraNa aura anya granthoM ke AdhAra para 14 svara hI sthApita kie / kavi-paricaya anusandhAna aMka 26, disambara 2003 meM zrIvallabhopAdhyAya racita mAtRkA zlokamAlA ke prArambha meM unakA saMkSipta paricaya diyA gayA hai| inakA aura inakI kRtiyoM kA vizeSa paricaya jAnane ke lie arajinastava: aura haimanAmamAlAziloJcha meM merI likhita bhUmikA dekhanI cAhie / janma-bhUmi isa sambandha meM kAphI vicAra vimarza kiyA jA cukA hai| zrIvallabha rAjasthAna ke hI the, yaha bhI prAmANita kiyA jA cukA hai| vyAkaraNa jaise zuSka viSaya para a.A.kA antara batalAte hue sahajabhAva se yaha likhanA "AIDA bi bhAIDA, vaDai bhAI kAnau" yaha sUcita karatA hai ki ve jisa kisI zAlA/pAThazAlA meM par3he hoM, vahA~ isa prakAra kA adhyayana hotA thA, jo ki vizuddha rUpa se rAjasthAnI kA hI sUcaka hai / arthAt zrIvallabha (bAlyAvasthA kA nAma jJAta nahIM) janma se hI rAjasthAnI the isameM saMdeha nhiiN| __ anusandhAna aMka 28 meM zrIpArzvanAthastotradvayam bhI prakAzita hue haiN| jinakA ki inakI kRtiyoM meM ullekha nahIM thA / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 31 viSaya-vastu prArambha meM hI svara 14 hI haiM isakI sthApanA karane ke lie prativAdI se 5 pA~ca prazna pUche haiM : 1. svara kyA hai athavA vaha zabda kA paryAya hai ? 2. paryAya hai to vaha nAsikA se utpanna paryAya hai ? 3. athavA svarazAstra meM pratipAdita niSAdAdikA avabodhaka hai ? 4. kyA udAttAdi kA jJApaka hai ? 5. athavA vivakSita kAryAvabodhaka akArAdi saMjJA kA pratipAdaka hai ? ina pA~ca vikalpo ko udbhUta karake inakA samAdhAna bhI diyA gayA hai : 1. vividha jAti ke devatA, manuSya, tiryaJca aura pakSI Adi kI vividha bhASAeM susvara, dusvara Adi aneka zabda paryAya hote haiM ata: yaha svIkAra nahIM kiyA jA sakatA / 2. nAsikA-udbhUta paryAya bhI svIkAra nahIM kie jA sakate, kyoMki yaha triindriya, paMcendriya jIvoM meM bhI sambhava hotI hai| manuSyoM meM zobhana aura azobhana hotI hai / candra, sUrya, svarodaya zAstra Adi se nAsika svara bhI aneka prakAra ke hote haiM, ataH yaha bhI sambhava nahIM hai / 3. saMgIta zAstra meM niSAda Adi 7 svara mAne gaye haiM ata: yaha usake antargata bhI nahIM AtA / 4. udAtta-anudAtta-pluta kI dRSTi se bhI yaha sambhava nahIM hai / 5. vivakSita kAryAvabodhaka saMjJA pratipAdaka bhI nahIM hai / isako siddha karane ke lie narapatidinacaryA ne 16 svara svIkAra kie haiM, kintu anubhUtisvarUpAcArya ne sArasvata vyAkaraNa meM 'aiuRlusamAnAH' 'ubhaye svarAH' 'hasvadIrghaplutabhedAH savarNA' 'e ai o au sandhyakSarANi' kA pratipAdana karate hue 14 hI svara sthApita kie haiM, ve haiM :- a A i I u U R R la la e ai o au, ina svaroM ko sthApita karane ke lie aura sArasvata vyAkaraNa ko mahattA dete hue pANini vyAkaraNa, kAlApaka vyAkaraNa, siddhahema vyAkaraNa, kAvyakalpalatA, anekArthasaMgraha, vizvaprakAza, varNanighaNTu, pANini zikSA Adi ke pramANa die haiM / lu kI dIrghatA ko siddha karate hue pANini Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 anusandhAna 45 vyAkaraNa kA Azraya liyA hai aura rAmacandra aura vAsudeva Adi ke mata ko asvIkAra kiyA hai| arthAt zrIvallabhopAdhyAya svara 16 yA 21 nahIM mAnate haiM apitu 14 hI mAnakara usakI sthApanA bhI karate haiM / racanA-kAla prastuta laghu kRti kA nAma caturdazasvarasthApanavAdasthala hai / antima prazasti meM likhA hai :- kharataragaccha meM zrI jinarAjasUri ke vijayarAjya meM upAdhyAya jJAnavimala ke ziSya zrIvallabhopAdhyAya ne isa vAda kI racanA kI hai| zrIjinarAjasUrijI saMvat 1674 meM gacchanAyaka bane the, ataH yaha racanA bhI saMvat 1674 ke bAda kI hai| // aiM namaH // zrIsiddhI bhavatAntarAM bhagavatIbhAsvatprasAdodayAd, vAcAM caJcuracAturI sphuratu ca prajJAvadAzcaryadA / navyagranthasamarthanodyatamatipratyakSavAcaspatevidvatyuMsa ihAzu zasyamanasastacchrotukAmasya ca // 1 // santi svarAH ke kati ca pratItAH, sArasvatavyAkaraNoktayuktyA / samastazAstrArthavicAravettA, kazcid vipazcid paripRcchatIti. // 2 // purAtanavyAkaraNAdyanekagranthAnusAreNa sadAdareNa / taduttaraM spaSTatayA karoti, zrIvallabhaH pAThaka utsavAya // 3 // ___ iha kecid ahaGkArazikharizikhAM samArUDhAH sArAsAravicArakaraNacAturIvyAmUDhAH kUrcAlasarasvatIti birudamAtmanaH pAThayantaH svagallajhallarI-jhAtkAreNa avidyAnaTIM nATayantaH sakalazAbdikacakracakravarticUDAmaNimAtmAnaM manyamAnAH svarANAM caturdazasaMkhyAsattAM vipratipadyamAnA atucchamAtsaryAdyanaNuguNamatkuNatalpakalpAH saMkalpitAnalpavikalpAH prajalpanti jalpAkAH svarAH kiyanta ? iti vadanto vAdinaH sAnandaM sAdaraM praSTavyA bhavanti viziSTamatibhiH prativAdibhiH - 1. matiM kai 2. tadyathA pATho'dhikaH kai Jain Education international Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 1. ko'yaM svaro nAma ? kiM zabdaparyAyaH ? 2. uta nAsikAsamudbhUtaparyAya: ? 3. athavA niSAdAdInAmavabodhakaH ? 4. kimuta udAttAdInAM jJApakaH ? 5. ahosvit' vivakSitakAryAvabodhakA'kArAdisaMjJApratipAdakaH ? iti vikalpapaJcatayI viSayapaJcatayI ca janamanAMsi kSobhayatIti pratibhAti / 1. yadi Adyastarhi vividhajAtInAM suranaratiryavihagAdInAM vividhabhASAbhASakatvAt susvaraduHsvaroccairnIcairAdibhedabhinno'pyanekadhA zabdaparyAya: svaro'vadhAryaH2 / ityAdyaH // 1 // 2. atha dvitIyastarhi so'pi trIndriya-paJcendriyajIvAnAmeva tatsadbhAvAd dvividho'pi / punaH zobhanA'zobhanabhedAbhyAM dvividho manuSyANAmeva / candra 1sUryo 2- cca 3- nIca 4- tiryagAdi 5- lakSaNairanekadhA svarodayazAstrAt nAsikAsvaro'vagantavyaH / iti dvitIyaH // 2 // 3. atha cet tRtIyastarhi so'pi niSAda 1-RSabha 2-gAndhAra 3SaDja 4- madhyama 5- dhaivata 6- paJcama 7 iti lakSaNaiH tantrIkaNThodbhavaiH saptavidhaH / yadamaraH niSAdarSabhagAndhAra-SaDjamadhyamadhaivatAH / paJcamazcetyamI sapta tantrIkaNThotthitAH svarAH / [1.7.1] iti saptavidho'vaseya: / iti tRtIyaH / 4. atha caturthazcettarhi udAttAnudAttasvaritAnAM traividhyAt trividhaH / yadamara:udAttAdhAstrayaH svarAH [ 1.6.4] iti, akArAdInAmeva ete / iti caturthaH // 4 // 1. Ahosvit kai. 2. svaro'vadhAryaH nAsti je pratau / 3. pATho nAsti je pratau / 4. eva nAsti kai. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 anusandhAna 45 5. atha paJcamo vivakSitakAryAvabodhakA'kArAdisaMjJApratipAdakazcet tarhi so'pi dvidhA, jyotiHzAstre vyAkaraNe ca dvidhA darzanAt / 'tatra jyotiHzAstrAnusAreNa SoDazaprakAraH, yadavadat narapatidinacaryAyAM narapatidinacaryAkAra: mAtRkAyAM purA proktAH svarAH SoDazasaMkhyayA / iti / tathApi tanmate kAryakAle a i u e o paJcaivaite kAryakAriNo jJeyAH yat narapatidinacaryAkAraH mAtRkAyAM purA proktAH svarAH SoDazasaMkhyayA / teSAM dvAvantimau tyAjyau catvArazca napuMsakAH // zeSA daza svarAsteSu syAdekaikaM dvikaM dvikam / jJeyA ataH svarAdyAste svarAH paJca svarodaye // [ ] iti / R R la la etAn catuHsaMkhyAn napuMsakAn, dvau antimau aM aH ityetau ca tyaktvA, a i u e o ete paJca kAryakAriNaH svarAH svarodaye jJeyAH / iti jyotiHzAstre SoDazaprakAro akArAdisaMjJApratipAdakaH svarazabdo'vagantavyaH / atha bho ! bho ! vyAkaraNAdyaneka-granthAnusAreNa svarAH kiyanta iti pratipAdayanti bhavantaH tatrabhavantaH, tarhi tatraivaM brUmaH aho vyAkaraNAdyanekagranthAnusArANAMre caturdazasaMkhyatvadarzanAt caturdaza svarAH / atra vAdI vadati - naivam, a i u R lu samAnAH [saMjJApra0 1.] ityanena sUtreNa akArAdInAM paJcAnAmeva samAnasaMjJAvidhAnAt / tadanantaraM e ai o au sandhyakSarANi [saMjJApra0 3.] 3ityanena sUtreNa ekArAdInAM caturNAM sandhyakSarasaMjJAvidhAnAt / tata ubhaye svarAH [saMjJApra0 4] ityanena sUtreNa akArAdInAM paJcAnAM caturNAM ca ekorAdInAM 1. tatrabhavanta: nAsti ja je. pratau 2. vyAkaraNeSu akArAdInAM svarANAM kai. pratau / 3. kai. pratau ekArAdInAM caturNA sandhyakSarasaMjJAbhidhAnAt. tata ubhaye svarAH ityanena suutrenn| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 svarasaMjJAvidhAnAt navaiva svarAH, na caturdaza svarAH iti zrImadanubhUtisvarUpAcAryavacanAt / ___ atra prativAdI vAdinaM prati vadati kathaM bho vidvan ! 'ubhaye svarAH' [saMjJApra0 4.] iti paJcavarNAtmake sUtre etavRttau ca 'akArAdayaH paJca, catvAra ekArAdaya ubhaye svarA ucyante / ' iti trayoviMzativarNAtmikAyAM sAkSAt naveti padasya apratipAdanAt kathaM nava svarA iti niyamaH kartuM zakyate ? atra vAdI vadati 'akArAdayaH paJca catvAra ekArAdaya'' iti vRttau niyamasyaiva karaNAt naveti padasya grahaNe prayojanAbhAvAt / atra prativAdI prativadati naivam, nava svarA, ityaGgIkaraNe dadhi Anaya, gaurI atra, vadhU Asanam ityAdiSu prayogeSu 'iyaM svare' [svarasandhi 1] 'u vam' [svarasandhi 5] ityAdiSu sUtreSu svare iti padena navAnAmeva svareNa agrahaNAt (svarANAM grahaNAd), dIrghAnAmagrahaNAt 'iyaM svare' 'u vam' ityAdInAM prApterabhAvAt, dadhyAnaya ityAdInAmudAharaNAnAM siddhirna syAt / atha cet, 'hasvadIrghaplutabhedAH savarNAH' [saMjJApra0 2.] ityanena sUtreNa dIrghagrahaNAt siddhirbhaviSyati / evaM cet, tahi svarasaMjJAvyAghAtAt 'iyaM svare dIrgha ca' itIdRzaM sUtraM syAt, na tathA / ataH svarAH caturdazaiva sarvavyAkaraNAdizAstra-sammatatvAt sarvaziSTapramANatvAcca / nanu sarasvatIvihitasUtrasya anubhUtisvarUpAcAryavihitavyAkhyAnasya ca alpAkSaraiH samastapurANavyAkaraNasammatA'nalpArthasUcanAt aiuRlusamAnAH [saMjJApra0 1] iti sUtreNa samAnA ityasya ayamarthaH- samAnaM tulyaM mAnaM parimANaM yeSAM ye samAnAH / 1. paJca catvAra ekArAdayaH nAsti kai. pratau / 2. 'prati' nAsti kai. / 3. kai.pratau- nanu akArAdayaH paJcavarNA asadRzaM vilakSaNamAkAraM vibhrANAH kathaM samAnaparimANAH yena samAnaM parimANaM yeSAM te samAnaparimANA ityarthaH kathyate ? Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 anusandhAna 45 satyam, udAttAnudAtasvaritabhedAt trayastAvad akArAH / punaste sAnunAsika-niranunAsikabhedAt dvividhA-kecidakArAH udAttAnudAttasvaritAH sAnunAsikAH, kecidakArAH udAttAnudAttasvaritAH niranunAsikAH / iti akAraH SoDhA bhidyate / evaM dIrghaplutayorapi pratyekaM bhedakathanAt aSTAdazadhA bhidyate avarNaH / evam ivarNAdayo'pi / itthaM samAnaparimANatvayuktatvAt samAnasaMjJA anvarthA akArAdInAmityarthaH / / nanu evaM sati akArAdInAM paJcAnAmeva samAnasaMjJAsadbhAve gaGgAnAmityAdau dIrghAkArAdInAM samAnakAryaM na syAt ityAzaGkAM nirAkartuM anuktAmapi samAnAtisaMkhyAM purANavyAkaraNAnusAriNI pramANayituM hasvadIrghaplutaiH sthAnaprayatnAdibhizca savarNasaMjJAM jJApayituM ca 'husvadIrghaplutabhedAH savarNAH' [saMjJApra0 2.] iti paribhASAsUtraM vyaracayad AcAryaH, aniyame niyamakAriNI paribhASeti paribhASAlakSaNAt pUrvasUtreNa samAnasaMjJAyA anizcayIkaraNAt 'hasvadIrghaplutabhedAH savarNA.' [saMjJApra0 2.] iti paribhASAsUtreNa hasvadIrghayoH sAvarNAt sarasvatIkRte sUtre husvoktyA dIrghasaMgraha iti va pAdapi dIrghagrahaNAt 'daza samAnAH' [kAtantra. 1 / 1 / 3] iti samAnasaMjJAM niraNayat / aparaJca sthAnaprayatnAbhyAmapi savarNAH [ ] iti savarNasaMjJAM prajJApayat zrImadanubhUtisvarUpAcAryaH / nanu plutabhedayostu samAnasaMjJAM plutabhedayostu savarNasaMjJAmeva iti hasvadIrghaplutabhedA ityatra bhedazabdagrahaNAt sthAnaprayatnayorgrahaNAt sthAnaprayatnAbhyAM akArAdInAM vyaJjanAnAM ca savarNasaMjJAdarzanAt, tathA ca pANiniH - 'tulyAsyaprayatnaM savarNam' [pANini 1.1.9] iti tathA ca kAlApakavyAkaraNam - 'daza samAnAH' [kAtantra0 1 / 1 / 3] tasmin varNasamAmnAyaviSaye Adau ye dazavarNAste samAnasaMjJA bhavati / 'teSAM dvau dvAvanyonyasya savarNI' [kAtantra. 1 / 1 / 4] / teSAmeva dazAnAM samAnAnAM madhye yau dvau dvau varNau tau anyonyasya parasparaM savarNasaMjJaura bhavataH / savarNA 9 - a A i I u U R R la la teSAM grahaNaM vyaktyarthaH, tena husvayordvayoH dIrghayozca dvayoH savarNasaMjJA siddhetIti / 1. samAnasaMjJA plutabhedayostu nAsti z2a pratau / 2. anyonyasaMjJau iti kai. 3. vyaktirarthaH prayojanamasya karaNasya tat kai. / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 37 taccaivam husvadIrghaH a A 1, dIrghahasvaH A a 2, husvahasva: a a 3, dIrghadIrghaH A A 4. iti caturbhaGgI / taduktam kramotkramasvarUpeNa savarNatvaM niveditam / / iSTAdapi savarNatvaM bhaNitaM RlakArayoH // 1 // [ ] iti / tathA ca haimavyAkaraNam-lRdantAH samAnAH [siddhahema. 1.1.7] iti / tathA ca narapatiH mAtRkAyAM purA proktAH svarAH SoDazasaMkhyayA / teSAM dvAvantimau tyAjyau catvArazca napuMsakAH // zeSA daza svarAsteSu syAdekaikaM dvikaM dvikam / iti / evaM akArAdInAM pratyekaM yugmayugmatvena savarNatvAt-samAnasaMjJA siddhA / plutasya ca savarNasaMjJAsadbhAvepi sandhyAdikAryeSu sandhikAryAnarhatvAt na samAnasaMjJeti / nanu loke'pi a-i-u-R-lu iti husvapaJcAkSarANAM paJcadIrghAkSaraiH saha rekhAdyAkRtivizeSe satyapi 'ekadezavikRtaM ananyavadbhavati' iti nyAyAdabhedAt 'varNagrahaNe jAtigrahaNam' iti nyAyenA'pi ca ekavarNagrahaNe tajjAtIyasya anekasyApi grahaNAt samAnasaMjJApratijJA yuktA / yataH- prathamaM mAtRkApAThaM pAThayatA(paThatAM) bAlAnAmapi "AIDA bi bhAIDA, vaDai bhAI kAnau" ityAdi uccAraNakAlAt' agre upari adhazca kAnakAdirekhAvizeSANAM lekhanAt, jyoti:zAstre'pi nAmAdimAkSaroccAre husvadIrghayorekarAzigaNanAcca / vyAkaraNenA'pi mAtRkAkSarANAmeva nirNayakaraNAt 'vyAkriyante svaravyaJjanAni svaravyaJjanasaMyogA'saMyogAbhyAM AkAravizeSI kriyante aneneti vyAkaraNam' iti vyutpatteH / iti sArasvata-vyAkaraNe 'daza samAnA' iti saMjJA siddhA / 'ubhaye svarAH' [saMjJApra0 4.] ityAsyayamartha:- ubhau avayavau hUsvadI? kAryakAle yeSAM te ubhaye, ubhazabdAdapi sarvAditvAjjasItvam / 1. bAlakAnAmavi iti kai. / 2. kAraNAt kai. / 3. saMyogA nAsti kai. / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 anusandhAna 45 nanu husvadIrghaplutabhedAnAM svasaMjJAsadbhAve'pi ubhaye iti padasya kasya kasyacid vizeSArthasya pratipAdakatvAt ubhaye iti padaM prayuktavAnAcAryaH / evaM no cet, ubhaye iti padasya samudAyadvayaparAmarzakatvAt 'hasvadIrghaplutabhedAH savarNAH' [saMjJApra0 2.] iti savarNasaMjJakAH / 'e ai o au sandhyakSarANi' [saMjJApra0 3.] iti sandhyakSarasaMjJAzca ubhaye svarasaMjJA bhavantIti vyAkhyA syAt / na caivam / satyam, akArAdayaH paJca catvAra ekArAdaya 'ubhaye svarAH' [saMjJApra0 4] iti vyAkurvata AcAryasyAbhiprAyeNa ayamarthaH / sa cA'yaM hasvadIrgheti sUtrasya samAnadazakatvasthApakatvena sAkSikasya iva 'aiuRla samAnAH' [ saMtrApra0 1.] 'e ai o au sandhyakSarANi' [ saMjJApra0 3.] iti sUtradvayasya vicAle sthitatvAt akArAdayaH paJca, ubhaye husvadIrghAH, catvAra ekArAdayaH svarA ucyante iti ayamarthaH samarthaH / yadvA, ubhaye iti padaM atra tantreNa bhaNyate / tantraM nAma sakRdanuSThitasya ubhayArthasAdhakatvam / yathA ubhayoH pradhAnayormadhye vyavasthApitaH pradIpaH sakRtprayatnakRtaH ubhayopakArakaH syAt, tathA ubhaye iti padamapi sakRduccaritaM hasvadIrghati samudAyadvayasya akArAdipaJcaka ekArAdicatuSketi samudAyasya ca upakArakam / ___athavA, ubhaye iti padaM AvRttyA AvartanIyam / AvRttirnAma punaH pAThaH ekazeSe vA / sa ca yathA ubhaye ubhaye svarAH iti vAradvayaM ubhaye ityasya pAThe paThanIye / ekazaH pAThe ubhaye svarA, ityayam, punaH pAThe ubhaye ca ubhaye ca ubhaye sarUpANAmekazeSa ityekazeSe'pi ubhaye svarAH ityekazeSaH / evaM tantreNa punaH pAThena ekazeSeNa ca ubhaye svarAH itIdRzaM sUtraM sUtrayati sma sarasvatI, tasya ayamabhiprAyArthaH / prathamena ubhaye iti padena caturNAM hUsvadIrghaplutabhedAnAM svarasaMjJAsadbhAvepi sandhyAdikAryAnupayogitvAt plutabhedAn parityajya husvadIrgha iti samudAyadvayamagrahIt / dvitIyena ubhaye iti padena 'aiuRlusamAnAH' [saMjJApra0 1.] iti sUtroktA akArAdayaH paJca, e ai o au sandhyakSarANi [saMjJApra0 3.] iti Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 sUtroktAzcatvAra ekArAdaya iti samudAyadvayaM agrahIt / tato'yamarthaH-akArAdayaH paJca, ubhaye hasvadIrghAH, catvAra ekArAdayaH ubhaye svarA ucyante iti / svayaM rAjante zobhante ekAkino'pi arthaM pratipAdayanta iti svarAH / u pratyayaH pRSodarAditvAt svayaM zabdasya svabhAvaH / tathA ca svaralakSaNaM proktaM prAgbhiH a viSNuH smRtivAkye A i gatAviti mUrtibhiH / liGganipAtadhAtUnAM virAjante svayaM svarAH // [ ] iti / taccaite a A i I u U R R la la e ai o au / nanu iha lavarNasya svarasaMjJAyAM kiM prayojanam ? lakAra: 'kRpU sAmarthya' ityasmin dhAto eva prayujyate / kRpero laH [ bhvAdi. Atmane. 20] kRperdhAtoH rephasya lakArAdezo bhavati / ra iti razrutisAmAnyamupAdIyate / tena yaH kevalo repho yazca RkArasthaH tayorapi grahaNam / la ityapi sAmAnyameva upAdIyate / tato'yaM kevalasya rephasya sthAne lakArAdezo vidhIyate / ityanena RkArasyApi ekadezavikAradvAreNa lakArakaraNAdeva prayogo dRzyate, na ca tatra svarasaMjJAyAH kimapi prayojanaM vidyate / dIrghasya lukArasya tu sarvathA prayoga eva nAstIti / __ maivam, yadazakti yadasAdhu tadanukaraNasyApi sAdhutvamiSyate / yathA'aho Rtaka' iti prayoktavye zaktivaikalyAt kazcit 'aho lataka' iti prayuktavAn / tadA tatsamIpavartI kimayaM Aha iti apareNa kenA'pi pRSTaH san tamanukurvan 'aho lataka' ityAha - iti kathayati / atha ca lakArasya svarasaMjJayA 'ot [pANini. 1.1.15] iti prakriyAsUtreNa, 'au nipAtaH' [ prakRtibhAva0 3.] iti sArasvatasUtreNa vA prakRtyA bhavanAt klRpta ityatra anaci ca [ pANini. 8.4.47 ] iti prakriyAsUtreNa, hase'rhahasaH [ svarasaMdhiH 2] iti sArasvatasUtreNa vA lasvarAt parasya pakArasya dvitvabhAvanAt / 'kla3sazikha' ityatra dUrAd hUte ceti guroranRto'nantasyApyaikaikasya prAcAm [prANini. 8.2.86 ] iti pANinIyasUtreNa svarAzritasya plutasya pratipAdanAcca lakArasya svarasaMjJAyAM prayojanaM vidyate eva / zarvavarmaNastu mate akArAdInAmiva lavarNasyApi svarasaMjJayA mukhyamevaM prayojanaM vidyate / yathA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 anusandhAna 45 amU lakAraM pazyataH, amI lakAraM pazyantIti ubhayatrA'tra adasomAt [ pANini. 1.1.12] iti prakriyAsUtreNa, nAmI [ sA. prakRtibhAva. 1] iti sArasvatasUtreNa vA prakRtyA bhavanAt lakArasya svarasaMjJAprayojanasadbhAvaH siddhH| ___ 'lavarNo na dIrgho'sti' iti yad rAmacandro avocat, tadapi tadicchayA tasyaiva 'svataH pramANaM na parataH' iti / / tathA ca kAlApakavyAkaraNasUtraM, tatra, caturdazAdau svarAH [] tathA ca etaTTIkA- tatra tasmin varNasamAmnAyaviSaye Adau ye caturdazavarNAste svarasaMjJA bhavanti / svara 14 - a A i I u U R R la la e ai o au / yathA anukaraNe isvalakAro'sti tathA dIrgho'pyastIti matamiti / tathA ca haimavyAkaraNasUtram- 'audantAH svarAH' [ siddhahaima. 1.1.4 ] vRttizcAsya- 'aukArAvasAnA varNAH svarasaMjJA bhavanti / takAra uccAraNArthaH / a A i I u U R R la la e ai o au / audantA iti bahuvacanaM varNeSvapi paThitAnAM dIrghapAThopalakSitAnAM plutAnAM saMgrahArthaM, tena teSAmapi svarasaMjJeti / ' tathA ca kAvyakalpalatAsUtram - vikRti srotasvinyaH caturdaza ture [ ] iti / tathA ca haimAnekArthasUtram - svaraH zabde'pi SaDjAdau [anekArtha kAM. 2 zlo. 477] iti / 'ac' iti akArAdInAM caturdazAnAM varNAnAM pANinIyAsaMjJA / tatra yathA - 'ekasvaraM citramudAharanti' [ ] iti haimAnekArthaTIkA / tathA ca vizvaprakAzakAraHsvaro'kArAdimAtrAsu madhyamAdiSu ca dhvanau / udAttAdiSvapi proktaH, [vizvapra0 rAntavarma 9] iti / halAyudho'pi1. 'vyAkaraNa' nAsti kai. / 2. kAvyakalpalatA....ratnapuruSatve ya svapnA: jIvAjIvopakaraNaguNinAgragAraM rajjusUtraM pUrvamihAkule karipiNDaprakRti iti pATho vidyate kai. pratau / - - - Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 'akArAdAvudAttAdau SaDjAdau nisyane svara: / tathA varNanirghaNTau cAmuNDo'pi akArAdInAM mAtRkAnukrameNa nAmAni nyabadhnAt / tadyathAakAro'tha nigadyate A zrIkaNThaH kezavastvAdyau hrasvo brAhmaNakaH zivaH / AyurvedaH kalADhyazca mRteza prathamo'pi ca / ekamAtRkavANIzI sArasvata - lalATa / mRtyuJjaya: svarAdyazca mAtRkAdyo laghustathA / AkAro'nantakSIrAbdhI gururnArAyaNo mukham / vRttAkAro dIrgha, ApazcaturmukhaprakAzakau / mukhavRttAmRte vakro dvitIyasvaramodakau / iti / api ca [ ] iti / vyaJjanAni trayastriMzat svarAzcaiva caturdaza / 41 [ ] iti / ityAdyanekazAstrAnusAreNa caturdazasvarA: sArasvatavyAkaraNe'pyavazyaM 'ubhaye svarA:' [ sA. saMjJAprakaraNa 4] iti sUtrasya pUrvoktarItyA vyAkhyAnAt avabodhavyAni vidvadvRndArakaiH / ekaviMzatirapi svarA: yat pANinIyazikSA [ ] 1. akArAdiSu varNeSu paDjAdiSu sapteSu udAttAdiSu vijJeyaH / prakriyAM svare svara: iti / dhaJjayo'pi iti pATho vidyate kai. pratau / 1. bodhavyA kai. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna 45 'svarA viMzatirekazca' [pANinIyazikSA pa. 4] iti / taccaivam - a1, i2, u3 ete traya: husvadIrghaplutabhedAt nava 9, RvarNaH plutahIno dvividha: 2, lukAro dIrghahIno dvividhaH 2, sandhyakSarANi dIrghaplutabhedAt 8, evaM ekaviMzatisvarAH santi / paraM vyAkaraNe sandhyAdikAryopayogitvena caturdazAnAmeva upayogAt caturdazaiva svarAH / ye ca sArasvataTIkAkArAH vAsudevAdayaH paJca samAnAH navasvarAH aSTau nAminaH iti pratipAdayanti, tad asat, pUrvakavipraNItavyAkaraNAdyanekagranthaiH saha virodhAt, sarasvatIkRtasamAnAdisaMjJAnAmapi ca sarvapUrvakavipraNItAnekagranthasaMjJAnuyAyitvAt / ch| iti zrIzrIvallabhopAdhyAyaviracitaM caturdazasvarasthApanavAdasthalaM samAptam / zrIjinarAjasUrIndre dharmarAjyaM vidhAtari / asmin kharatare gacche dharmarAjyaM vidhAtari // 1 // jagadvikhyAtasatkIrtirjJAnavimalapAThakaH / yo'bhavattasya pAdAbjabhramarAyitamAnasaH // 2 // zrIvallabha upAdhyAyaH samAkhyAtIti sUnRtam / caturdazasvarA ete sarvazAstrAnusArataH // 3 // tribhivizeSakam iti zrIzrIvallabhopAdhyAyaviracita-sArasvatamatAnugata sarvazAstrasammata-caturdazasvarasthApanavAdasthalaprazastiH samAptA / tatsamAptau ca samAptaM caturdaza svarasthApanavAdasthalam / tacca vAcyamAnaM ciraM nandatAt / 1. aSTau ityadhikapATho kai. / 2. samAna'mapi iti jayapura pratau. 3. ja. pratau sunataM Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 43 prati paricaya 1. ja. upAdhyAya jayacandragaNi saMgraha, rA.prA.vi.pra. bIkAnera zAkhA kAryAlaya 2. kharataragaccha jJAna bhaNDAra, jayapura, kramAMka cha. 106 patra 7, le. 19vIM zatI 3. kai. zrI kailAzasAgarasUri jJAna mandira, kobA, ahamadAbAda naM. 16177 patra 5, le. 18vIM zatI lekhana prazasti tattvavicakSaNairvAcyamAnaM ciraM nandatAt / hIrastu / zrI:chaH // zrI // zrIjinarAjasUribhiH / tatsiSyazrImAnavijayajI tatsiSyazrIkamalaharSajI tasya chAtravad vidyAvilAsena likhatamasti ||shrii|| C/o. prAkRta bhAratI 13/A, mena mAlavIyanagara, jayapura 302017 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 anusandhAna 45 muni mebu racita nava gItikAo - upA. bhuvanacandra mANDala-pArzvacandragacchajainasaMghanA jJAnabhaNDAranA eka prakIrNa patramAthI maLelA nava gIto yathAmati saMkalita karIne vidvAno samakSa mUkI rahyo chu. kartAe pote jaNAvyuM che : jinabhadrasUrinI pATe zrIjinacandrasUrinAM darzana karyAM. lipikAre jaNAvyuM che tema muni meru kamalasaMyama upAdhyAyanA ziSya hatA. gIto bhAvavAhI che ane zAstrIya rAgomAM nibaddha che. gItonI bhASA dhyAna kheMce che. ___ 'saMgatU', 'gamile' jevA zabdo marAThI- smaraNa karAve che. 'dui', 'karivo' 'jAivo' vagere zabdo baMgALInA sUcaka che. 'ima' 'iNi', 'eha' jevA zabdo mArugUrjara bhASAnA che. "jiNaha' jevo apabhraMza prayoga paNa AmAM che. 'vadati' evo zuddha saMskRta zabda paNa jovA maLe che. 'neku' (neka) e- UrdUarebika zabda paNa atre hAjara che. racayitA vividha dezomAM vicaranAra eka muni che mATe Ama thayuM che ke AvI bhASA koI pradezamAM bolAtI hatI - e vize tajjJo ja prakAza pADI zake. 'pahiri dAkhiNu cIru' (gI. 4) - dakSiNI cIra arthAt vastrano ullekha haze ? jo ema hoya to marAThI sAthe sIdho sambandha sthApita thAya. gIta 8 mAMno zabda 'munAgarU' tapAsa mAge che. muni meru vize mAhitI prApta thaI nathI. kamalasaMyama upAdhyAyanI racanAo noMdhAI che. baMgALI ke marAThInA prAcIna rUpanA namUnA samAna A racanAo bhASA rasikone rasaprada jaNAze evI AzA che. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 // gauDa zrIrAga / / aMdhakAra gamile pragaTa pragAse, iNi kAraNi doSAkaru jale patita palAse // 1 // bhamarA raMgu kiyale kamala nivAse sukarama dinakara kiraNi niyatu vagAse ||duu0|| suguru vacana raso nija mani ANI, muni meru samarai jinu paramArathu jANI // 2 bhamarA0 iti gItaM / / pUnimarajanIkaru upamA lAvai ramaNI vadana kahaM janu rahasai / dhigu lAlA mala kapha jala pUrita adhama utima mAnai mohavase // 1 // bhamiyau bhamiyau jIvA eNi pare, cintAmaNi budhi kAca gahiu kare / 0 / siva puri cAlataM mAragi vaTapADau, manasija bANihi nighiNa haNai / ema na viMdati mAnava harakhati, taruNI nayanapekhi mUrakha paNai ||bhmi0 / / 2 / / adhara adharagati saMgati dAyaku, parama padihiM jAtu jIu dharai / vaTaphala jima eha bAhiri manoharu, aMtaraMgu vicAratu citu na harai |bhuumi0 / / 3 / / kucayuga amRtakalasa jima soiha, iNi bhrami bhUlau ma saMsAra sare / dharama vAhana paMthi e dui paravata, pAra cAhasi tau yatana kare |bhuumi0 // 4 // duragaMdha asuci lajA UpajAvai, tauvi taruNI aMga jIu sarai / karama vAhitu na japai paramesara, surasari choDi paMki nhANu karai ||bhuumi0|5|| tribhuvanapati jinacaraNa prasAdi, bhrama bhaMjivi parabodhu lahai / kamalasaMjama uvajhAya pada paMkaja ekacitu muni meru ema kahai ||bhuumi0||6|| // iti dhanAzrayirAgeNastrIviraktikAraNagItaM // // zrI rAga // sakala maMgala kAraNU re, Are vItarAga mai bheTiu yugAdi deu // 1 // bhAvai re bhAvai jiNiMdU re, Are AdinAtha padi manu lAginalA // 0 // Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 anusandhAna 45 muni meru saMgai saMgatUre, Are jina jina jApi paiyai AnaMdu // 2 bhAvai0 // AdinAthagItaM // // zrI rAga // pahiri dAkhiNu cIra caMdaNu lAvai sarIru, sakala siMgAru karai / gajapati gati cAlai bolai caturapaNi, kahu kisu manu na harai // 1 // A re Aju kAi karivo, sakhI re jiNaha bhuvani jAivo // p0|| munimeru vadati vadana nirakhiyale paramANaMda bhayo / jIrAuli prabhu navala ninAdiM pArasanAtha jayo // 2 // re A Aju0 // iti jIrAulApArzvanAthagItaM // [rAgaH ] // nATa // sakhI re rahasu jale kavalu Aju tujha citi, avara na cAhai raMgu // 1 // morA manu lAgilA, dekhinalA pArasanAtha // p0|| jayau su sohAgilu asaseNara(rA)yAM tani, saMgati yati munimeru // 2 // morA manu lAgilA, dekhinalA pArasanAtha ||duu0|| // pArzvanAtha gItaM // [rAgaH] kedArA pasuya dekhi nemi ratha vAlilai TAlilai pAtagu kalimalo / rAjala kAjala pUrita mukha dekhI sakhI re vacana kahilo // 1 // kavaNu mati ehu liyalI, kihAM cAturI neha gahilI ||duu0|| apuce raMgi raMgu sakhI re na kIjai paraci raMgi raMgu bhalo / vItarAgu neminAtha na karai nehu, ApucA tai manu lAilo // kavaNu0 / / rahu sakhi pataMga raMgu na dharIjai, morau raMgu maMjITha jiso / avicala sambandhu nemirAjImatI jale thiru raMgu iso || kavaNu0 // // iti neminAtha gItaM // Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 7 [ rAgaH ] // dhanAzrayI // hituhitu viveka vicArilai manurI gilai ajita jiNa pAi ||1|| parama lakhu pAyA re, Upajele ati AnaMda ||dU0|| devI vijayAnaMdanu jinu jayau, muni meru kahai sarasa sabhAu ||2|| parama lakhu pAyA re, Upajele ati AnaMda ||dU0|| // ajitajinezvaragItaM // 8 ( rAga ) // pUrvI malAra // amhaci sarIri so guNa nahI, rIjavIjai jiNi prabhucIta munAgara rUvaDau mani re, Are kAsI purapati jinanAtha ||0|| meru kahai iku aMtaraMgu neku hai, itanai jo hoi su hou / 2 munAgarU0 // iti bANArasIpArzvanAthagItaM // 47 9 // kumodavarADI // cetanArUpu AtamA vicAri vimohi na mohiyalA // 1 su tanu manu rahasilA re ANaMdU pAilA // dU0| meru bhai jinabhadra sUri pATi jinacaMdra sUri dekhilA // 2 sutnumnu0|| iti jinacaMdrasUri gItaM // etAni gItAni zrIkamalasaMyamopAdhyAyavinItavineyamunimerumuninA kRtAni // bhadraM // chA / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 anusandhAna 45 saptadaza pUjA prakaraNa garbhita zAntinAtha stavana saM. munisuyazacandra - sujasacandravijayau jinabimba ane jinacaitya sAthe saMkaLAyeluM eka anokhuM anuSThAna eTale pUjA. prastuta kAvya sarvopacArapUjAnA bhedarUpa gaNAtI sattarabhedI pUjAnI saMkSipta padya racanA che. kartAo sattarabhedIpUjA paddhatine 45 kAvyomAM rajU karavA khUba sundara prayAsa karyo che. antima kAvyomAM pratimAjI na svIkAratA janonA matanuM khaNDana karavA Agama granthonI sAkSI paNa mUkI che. kartA zrIsAra kharataragacchanI kSemazAkhAmAM thayelA vAcaka ratnaharSa gaNinA ziSya che. temaNe saM. 1678 mAM guNasthAnaka kramAroha temaja 1681 mAM jinarAjasUri rAsa nAmanI kRtio racI che, tevI jANakArI maLe che. prastuta kAvyanI 43-44mI kaDImAM AvatA 'phalavaddhipura' zabda parathI A kRtinI racanA phalodhi(rAja.)mAM birAjamAna zrIzAntinAthasvAmIne anulakSIne thaI hoya ema lAge che. * bIjAM paNa sattarabhedI pUjAnA 2 stavana prApta thAya che. 1. pU. pArzvacandrasUrijIma (bRhattapAgaccha) gA. 29. saM. 16 mo saiko 2. pU. vIravijayajI ma. (kharataragaccha ) saM. 1653 je te vakhatanI sattarabhedIpUjA - prakAranI lokapriyatA sUcave che. prastuta pratanI jherokSa zrInemi - vijJAna - kastUrasUrijI jJAnabhaNDAramAM saMgRhIta zrIjAmanagaranA jJAnabhaNDAranI che. prata ApavA badala banne bhaNDAronA vyavasthApakono AbhAra. A granthanI bIjI nakala na maLatA eka prata uparathI kRtinuM sampAdana thayuM che. saptadaza pUjA prakaraNa garbhita zAntinAtha stavanam solamo jinavara sevI (vi) yejI prahasama be kara joDi, suprasana vadana suhAmaNoMjI, pUreM vaMchita koDi, mujha mana mohiyo jina guNejI, jima madhukara vaNarAya, nAMma suNyAM mana uhlasaijI, lachi lIlA thira thAya, sola.... 1 sola.... 2 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 49 tUM jagajIvana vAlahojI, tUM gati tUM mati deva !, mAhare citta tUM hi ja vasyojI, tiNa karU tAharI seva, sola.... 3 dhana dhana teha te(je) tAharIjI, pUjA racai suvicAra, sulabhabodhi hIve te sadAjI, dhana dhana tasu avatAra, sola.... 4 rAyapaseNiye sUvicArIyejI, pUjA satara prakAra, ati ghaNo UlaTa AdarIjI, te sUNijyo adhikAra, sola.... 5 DhAla-2 [naNadala jAti] bhagavaMta pUjo bhAvisyuM, trikaraNa sudha trikAla ho bhaviyaNa jima sukha saMpatti saMpajeM, phUle manoratha mAla ho bhaviyaNa, bhagavaMta.... 6 snAna kari pUrava dise, kari pAvana manaraMga ho bhaviyaNa pehari ikapaTa dhotiyo, ikapaTa uttarAsaMga ho bhaviyaNa, bhagavaMta.... 7 mastaka tilaka suhAmaNo, muhamai Thavi mukhakosa ho bhaviyaNa, pUjA iNapari kIjIyeM, chAMDi rogai-sosa (rAga ne rIsa?)ho bhaviyaNa, bhagavaMta.... 8 lohamahatho hAthe dhari, pUjI pratimAM deha ho bhaviyaNa hiva vistirNa pUjA raco, ANI navala neha ho bhaviyaNa, bhagavaMta.... 9 DhAla-3 satarabheda pUjA sUNo, uttamanI me karaNI re, gotra tirthaMkara bAMdhiyai, bhAvi bhavabhayaharaNI re, satara.... 10 gaMgodaka khIrodake, bhari bhiMgAra visAlo re, pahilI pUjA kIjiyeM, pratimAMne pakhAlo re, satara.... 11 paga-jAnUM-kara-khaMdhe-sire, bhAla kaMTha pujIjai re, uranai udaraMtara valI, nava aMga tilaka karIjai re, satara.... 12 kesarI bharI kacolaDI, mRgamada caMdana melI re, bIjI pUjA bhalI pare, --- satara.... 13 cauthi pUjA ati suhauH, vAsakhepa vakhANo re, satara.... 14 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna 45 damaNa-pADala-ketakI, jAI, jUi, macakuMdo re, viulasirI vanamAlati, ati adabhuta araviMdo re, satara.... 15 ima vidha vidha pu(phu)llAvalI, jinacaraNe viracAve re, paMcamI pUjA kare tike, manavaMchita phala pAve re, satara.... 16 DhAla-cothI chaThThI pUjA hive suNo re, atisugaMdha suvizAla, jinavara kaMThe mahamahe re, vidha-vidha phUllAmAla, sAhiba samariyai re, solamo jinavara saMti bhAvai bheTIyere, so bhayabhaMjaNa bhagavaMta, sAhiba.... 17 (AMkaNI) jina aMgi racI re, be paMcavaraNA phUla, sura-nara-kinnara mohiye re, sAtamI pUjA amala, sAhiba.... 18 jinavara aMgai morI re, kasaturI - kapUra, INa pari pUjA AThamI re, karama kare cakacUra, sAhiba.... 19 prabhu Upara paTakulanI re, ratana-jaData sukhakAra, paMcavaraNI dhaja lahe[re] re, navamo eha prakAra, sAhiba.... 20 DhAla-pAMcamI [alabelAnI] AbharaNe ati dIpatA re lAla, sohe saMti jiNaMda sukhakAri re, mere mana tUM hI vasyo re lAla, dina dina adhika ANaMda sukhakArI re... AbharaNe.... 21 mastaka mukuTa suhAMmaNo re lAla, bAhe beharakhA sAra sukhakArI re, kAMne kuMDala jhigamage re lAla, ura motinako hAra sukhakArI re.... __ AbharaNe.... 22 bihu pari be cAmara vIjiye re lAla, siMhAsana siradAra, sukhakArI re, tIna chatra sira DhAliyai re lAla, dasamI pUjA udAra sukhakArI re, AbharaNe.... 23 damaNo-maruo-ketakI re lAla, phUla ghaNA Ima meli sukhakArI re, AbharaNe.... 24 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 phUlamahala raciye bhalo re lAla, phUlatoraNa suvisAla sukhakArI re, phUla taNAM tima caMdrUA re lAla, phUlArI vannaramAla sukhakArI re, AbharaNe.... 25 phUla taNA jhUbakhA bhalA re lAla, phUlamaMDapa sasaneha sukhakArI re, phUlagharai mana mohiyo re lAla, igyAramI pUjA aha sukhakArI re, AbharaNe.... 26 DhAla-chaThI [rAga0 khaMbhAyatI] jAnu pramANe devatA re, phUlapagara varasAvai re, sarasa sugaMdha suhAmaNo re, jojana phUla bichAvai re, subha bhAvarasu, bhaviyaNa jinavara pUjiyai re, manaraMgesu, mAnavabhava saphalo kIjIyai re (AMkaNI) .... 27 paga detAM piDA na lai re, jina atizaya parabha(bhA)ve re, phUlapagara Ima kijiye re, bAramI pUja suhAvai re, subha bhAva.... 28 darpaNa bhadrAsana bhalo re, naMdyAvarta pradhAMno re, pUraNakalasa sama jaga sahi re, zrIvacha nai vadhamAno re, subha bhAva.... 29 AThamo maMgala sAthIyo re, jinavara Agala kIjai re, ima pUjA kari teramI re, narabhava lAho lIje re, subha bhAva.... 30 kRSNAgara Ukheviye re, dhUpa kaDUchao AMNI re, gurU selhArama dhUpaNA re, cavadamI pUja sUMhANI re, subha bhAva.... 31 ___ DhAla-sAtamI zrIjinavara guNa gAiyaI, suMdara sakala sarUpa, sAtasvara niralA sajI(?) panaramI pUja anUpa, zrI.... 32 hivai nAce devAMganA, saji solaha siNagAra, ghama ghama vAjai ghUgharA, pAye neura jhaNakAra, zrI.... 33 caMdramukhI iNapari karai, nATaka baddha batrIsa, thei thei sabada suhAmaNo, gAve rAga chatrIsa, zrI.... 34 solamI pUjA e kahI, hivai vAje vAjita Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna 45 madala tAla-kaMsAliyA, jhallarI saMkha pavitra, zrI.... 35 vAjai vINA-vAMsalI, vAjai jaMgI Dhola madanabhera vAjai bhalI, gItArAM ramajhola, sattarabheda pUjA kahi, sUtra taNai anusAra bhAva dharI jai nara kareM, tasuM dhara jayajayakAra, zrI.... 37 DhAla-AThamI jinapratimA jina sArakhI re, mukha zrIjinavara bhAkhI re, ihAM saMsaya koi nahi, zrIsudharamAsvAmi sAkhI re, jina.... 38 mUDha kadAgraha-vAhiyA, jinapratimAjI navi mAMne re, te pApe poto bhareM, paramAratha mUla na jANai re, jina.... 39 su(sU)riyAbhe kidhI sahi, Ima pUjA satara prakArI re, drupada sutA valI drUpadI, zrIjJAtAaMga vicAri re, jina.... 40 parabhAvatI pUjI valI, pratimA pahanAvAgaraNe re, zrIpaMcamaaMgai kahi, jinapratimA trIje saraNe re, jina.... 41 AdrakumAra mata niramalI, pratibUdho pratimA dekhI re, tiNa kAraNa pUjo sadA, jinapratimAM atisya vaseSI re, jina.... 42 dravya aneM bhAve karI, manaraMgai pUjA kIjai re, phalavarddhipuramaMDaNa sadA, zrIsaMtanAtha samarIje re, jina.... 43 meha vasai morAM manai, jima samI manai bharatAro re, tima mujha mana jinavara vasai, zrIphalavarddhipura siNagAro re, jina.... 44 kalasa ima nayana-disi-sasikalAvarasai(1642), mAsa AsU sukha bhaNi phalavarddhimaMDaNa dUritakhaMDaNa, saMthUNyo tribhuvanadhaNI, zrIratanaharakha muniMda vAcaka pUravai sukhasaMpadA, zrIsAra sAhiba huA suprasana, solamo jinavara sadA // iti saptadazapUjAprakaraNagarbhitazrIsaMtanAthastavanam ||shrii|| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 53 DhALa/gAthA artha thAya 3/10 3/13 3/14 3/15 3/16 4/19 4/20 5/25 zabda hIve = lohamahatho bhiMgAra kacolaDI suhau viulasirI pu(phUllAMvalI morI 3 paTakula caMdrUA vannAramAla kaDUchao maddalatAla kaMsAliyA madanabhera ___ = gItArAM = kadAgraha vAhiyA = poto (potau) = bhaMgAra : pUjAnI thALI vATakI sukhada bakulanA vRkSatuM phUla puSponI zreNi dhariye uttama rezamI vastra caMdaravA toraNa kaDacho mRdaMgano tAla kAMsAjoDI prakAraceM vAdyavizeSa madanabherI : utsava nagAruM gItonAM kadAgraha dharanArA bhaMDAra 5/25 6/31 7/35 7/35 7/36 7/36 8/39 8/39 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 anusandhAna 45 ajJAtakartRka zrIsamyaktvastavana ___- saM. muni suyazacandra-sujasacandravijayau ajJAta kavi racita prastuta stavanAmAM prabhuvIrane namaskAra karIne samyaktva pAmavAnI prakriyAne kartAo ochA paNa suMdara zabdomAM rajU karI che. samyaktva pAMmatA jIvanA traNa karaNa-samyaktvanA prakAra-kayuM samyaktva keTalI vAra hoya ? kayA kayA guNaThANe hoya ? ane keTalI vAra pamAya vagere bAbatone ane aMte samyaktvanA 67 bolane bAlabhogya zailImAM varNavyA che. kartAno kyAMka-kyAMka karelo za ne badale sa no prayoga ane anusvArono paNa chUTA hAthe karelo prayoga dekhAya che. - prata 1899mAM mumAi (muMbai) baMdare zrI goDipArzvanAthanA jinAlayamAM lakhAyela che. - kartA sambandhI koIpaNa noMdha anya koI granthamAM maLI nathI. pratanI jherokSa zrInemi-vijJAna-kastUrasUrijI jJAnabhaNDAramAM saMgrahIta zrInemicaMda melApacaMda jhaverI (surata-vADI) nA upAzrayanI che. pratanI sthitiakSara suMdara che. traNa pAnAnI prastuta kRti ApavA badala banne bhaMDAranA vyavasthApakono AbhAra. bIjI prati na maLatA eka prati uparathI A racanAnuM saMpAdana thayuM che. [noMdha : A racanAnI antima kaDImAM 'puNya mahodaya' evo zabda che, te kadAca stavananA kartAnA ullekhaparaka hoya to sambhavita che. puSpikAmAM "behena rAjAbAI paThanArtha' ema ullekha che, te prakhyAta zeTha premacaMda rAyacaMdanAM mAtuzrI rAjAbAI (rAjAbAI TAvara vALAM) to na hoya ? stavana, jaina darzananA tAttvika padArtha 'samyakatva'nI prakriyAnu, sAmAnya ke ajaina vAcaka mATe gahana lAge tevU varNana, jaina zAstrIya paribhASAmAM, Ape che. -zI.] Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 / / 60 // zrI gurubhyau(bhyo) namaH // (du)dUhA - samakitadAyaka vIranA, pada paMkaja praNamevi, samakitasAra saMkhepathI, kaheMsu tavana karevi svAmi tujha darisana vinA, bhamio kAla anaMta, mohAdika rI vaseM, cahuM-gati duHkha duraMta ... 2 DhAla1, rAga - teha puruSa haveM vInaveMjI / koika jIva tihAM laheMjI, karma taNo sthitighAta, yathApravRttikaraNeM karIjI, palyopala (nadyopala?) dRSTAMta, upagArI arihA, vaMdo vIra jiNaMda.... 1 (e AMkaNI0) tihAM paNa gAMTha abhedatojI, rAgarne dveSa praNAMma, samakita jIva navI(vi) laheMjI, tujha darI(ri)saNa sukhadhAma, upagArI.... 2 paMthI pivIlI nyAyathIjI, koika sanni pajatta, pudgalaarddhaparAvartejI, paheluM karaNa saMpatta, upagArI.... 3 Ayu vajita sAtanIjI, karmasthiti avasesa, nyUMna koDAkoDI(Di) raheMjI, nirjarA yoga vizesa upagArI.... 4 karaNa apUrava mogareMjI, karato gaMThI(Thi) no bheda, aMtaramuhurta vizuddhatojI, anivRttikaraNa suveda, upagArI.... 5 anivRttikaraNa rahyojI, sthiti hoiM bihuM tAMma, aMtaramuhurtanI bhogaveMjI, paheMlI AtamarAma, upagArI.... 6 anudita bIjI teM raheMjI, aMtarakaraNa saMta, pahileM samayeM tava hoiMjI, upazamasamakitavaMta, upagArI.... 7 oSadha sama te samakiteMjI, rahI sthitinA traNya bhAga, kodrava sama paheMlo kareMjI, zuddha te samakita bhAga, upagArI.... 8 zuddhAzuddha bIjeM raheMjI, ehaveM kAla pahutta, zuddha puMja udaya hoiMjI, khayopazameM saMyutta, upagArI.... 9 zuddha karyA jima kodravAjI, na kareM teM mohavikAra, jAtisvabhAva navI tajeMjI, samakita tima aticAra, upagArI.... 10 azuddhapuMje mithyAmatIjI, zuddhAzuddha te mIsa, ima bhAkhe jagano gurujI, vIra vibhU jagadIsa, upagArI.... 11 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 anusandhAna 45 duho - dhana dhana zrIjina tAharo, Agama artha apAra, syAdanubaMdhaiM sobhato, sakala padAratha sAra kumati-kadAgraha yogathI, jAMNe nahI tasu marma, sumati sadA sevanakarI, pAmeM avI(vi)cala zarma .... 2 DhAla-2, rAga - lalanAM0 e dezI / ega-du-ti-cau-paMcahA, samakI(ki)ta bheda vicAra lalanAM, bhAkhyAM te prabhu samayamAM, bhavi jananeM upakAra lalanAM, dhana dhana zrIjinavarajI 1 trividhe je tujha vacanathI, saddahaNA subha rIta lalanAM, egavidha te jAMNIiM, tujhasuM aDaprIti prIta lalanAM, dhana dhana.... 2 dravya-bhAva bihu valI, nizcayane vyavahAra lalanAM, prApati tasu upadezathI, ahavA nisarga vicAra lalanAM, dhana dhana.... 3 kAraka-rocaka-dIpakeM, trividha kaheM tuM vIra lalanAM, khayopazama khyAika valI, upazameM ahavA dhIra lalanAM, dhana dhana.... 4 sAsAyaNa yuta jAMNIiM, cahuM bhede sukhadAya lalanAM, vedaka yuta guNa paMcahA, lahIiM tujha pasAya lalanAM, dhana dhana.... 5 moha taNA upasama bhaNI, upazamasamakita huMta lalanAM, puMja vizuddhane vedatAM, khayopazama guNavaMta lalanAM, dhana dhana.... 6 khINa bihuM puMje hoI, aMtima puMjano seza (zeSa) lalanAM, vedakasamakita te vardai, khyAikapari zubhaleza lalanAM, dhana dhana.... 7 saptaka kSINa thayA pachI, khyAika samatAkaMda lalanAM, AyubaMdhe viciM bhava karI, pAmeM pUrNAnaMda lalanAM, dhana dhana.... 8 samakita vamatAM svAda je, sAsvAdana tasu nAma lalanAM, SaTa yAvalikA teharnu, mAMna kaheM tuM svAmi (mI) lalanAM, dhana dhana.... 9 sAdhikatetrIsasAgaru, khyAika kAla pramANa lalanAM, khayopasameM chAsaThinu, vedaka samaya pradhAna lalanAM, dhana dhana.... 10 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 aMtaramuhurta ihAM kaheM, upazamasamakitayoga lalanAM, zAstramAMheM vI(vi)stAra ghaNA, dIjeM tihAM upayoga lalanAM, dhana dhana.... 11 duhAvardhamAnaM jinesvarU, tribhuvanatilakasamAna, mahera karI mujha Apajo, samakita zuddha nidAna 1 agaNita avaguNa mAharA, tuM prabhu tAraNahAra, te mATeM tujhane kahuM, bhavajala pAra utAra 2 DhAla-3, koilo paravata dhuMdhalo re lo0 e dezI / vedaka-kSAyika pAmIiM re lo, bhava bhamatA eka vAra re jiNesara, upasama- AsvAdana laheM re lo, utkRSTuM paMca vicAra re jiNesara, vIrajI vacana sohAmaNAM re lo, mIThAM amIa samAMna re jiNesara, vIrajI...1 (e AMkaNI) vAra asaMkhya vimAsajo re lo, khayopazama guNavaMta re jiNesara, bIjeM guNaThAMNe bhalu re lo, AsvAdana zubhavaMta re jiNesara, . vIrajI.... 2 turyAdika mana dhArajo re lo, aDa-igyArasuM ThANa re jiNesara, cau-cau uvasama khyAigo re lo, vedaka kSayopazama jAMNa re jiNesara, vIrajI... 3 cAra zraddhAMna tri liMga cche relo, dazavidha vinaya prakAra re jiNesara, triNa zuddhi ATha prabhAvaka re lo, pAMce doSa parihAra re jiNesara, vIrajI.... 4 chavihA jayaNAgArasyuM re lo, lakSaNa bhUSaNa pAMca re jiNesara, SaTa bhAvanA sama bhAvIiM re lo, cha ThAMNe bhavi rAci re jiNesara, vIrajI.... 5 e saDasaTra sohAMmaNAM re lo, dharajo niramala aMga re jiNesara. sAra vicAra saMkhepathI re lo, bhAkhyo samaya prasaMga re jiNesara, vIrajI.... 6 Aja manoratha savi phalyA re lo, thuNiyA vIra jiNaMda re jiNesara, puNya mahodaya sevatAM re lo, pragaTeM sahajAnaMda re jiNesara, vIrajI.... 7. // iti zrIsamyaktva stavanaM saMpUrNaM // saMvat 1899 varSe lakhyuM che / zrI mumAIbiMdare / zrI goDIjI prAsAdAt / beMhana rAjAbAI paThanArthaH zrIkalyANamastu // zrIsuratabiMdare zrIvaDecauTeM pAMnAM poceM / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 paNDita vizAlamUrti racita zrIdharaNavihAra caturmukhastava ma. vinayasAgara vizva prasiddha tIrthasthaloM meM AbU tIrtha ke atirikta zilpakalA kI sUkSmatA, koraNI aura stambhoM kI dRSTi se rANakapura kA nAma liyA jAtA hai| dharaNigazAha ne pahAr3oM ke bIca meM jahA~ kevala jaMgala thA vahA~ tribhuvanadIpaka nAmaka/dharaNikavihAra jaina mandira banavAkara tIrthayAtriyoM kI dRSTi meM isa tIrtha/ sthAna ko amara banA diyA / amara banAne vAle zreSThI dharaNAzAha aura tapAgacchake AcArya somasundarasUri kA nAma yugoM-yugoM taka saMsmaraNIya banA rahegA / anusandhAna 45 isa tIrtha se sambandhita paNDita vizAlamUrti racita zrIdharaNavihAra caturmukha stava prApta hotA hai / jisakA saMkSipta varNana isa prakAra hai : pratikA mApa 25 x 11 se.mI. hai / patra saMkhyA 3 hai / prati pRSTha paMkti saMkhyA 13 haiM aura prati paMkti akSara lagabhaga 36 se 40 haiM / sthAnasthAna para paDImAtrA kA prayoga kiyA gayA hai / lekhana prazasti isa prakAra hai : saM0 lAkhAbhA0 lIlAde putrI zrA0 cAMpUThanArthaM / likhataM pUjyArAdhya paM0 samayasundaragaNiziSya paM0 caraNasundaragaNi ziSya haMsavizAlagaNinA / isakA samaya 16vIM zatAbdI kA pUrvArddha mAnA jA sakatA hai / prAnta puSpikA meM samayasundara gaNi kA ziSya caraNasundara likhA hai / guru aura ziSya donoM sundara haiM ataeva ye donoM kharataragaccha ke hoM aisI sambhAvanA nahIM hai / sambhavataH somasundarasUri ke samaya hI unakI ziSya - praziSya paramparA meM hoM / isa stava ke kartA paNDita vizAlamUrti ke sambandha meM koI paricaya Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 prApta nahIM hotA hai / kevala kRti padya 31 ke anusAra ye zrI somasundarasUri ke ziSya the / isa racanA ko dekhate hue mandira ke nirmANa aura pratiSThA meM inakI upasthiti ho aisA pratIta hotA hai / ataeva kRtikAra kA samaya 15vIM zatAbdI kA antima caraNa aura 16vIM zatAbdI kA prathama caraNa mAnA jA sakatA hai / inakI anya koI kRti bhI prApta ho aisA dRSTigata nahIM hotA hai zrI somasundarasUri kA samaya isa zatAbdI kA svarNayuga aura AcArya zrI ko yugapuruSa kahA jA sakatA hai / tapAgaccha paTTa - paramparA ke anusAra zrI devasundarasUri ke (50 veM) paTTadhara zrIsomasundarasUri hue / inakA janma saMvat 1430, dIkSA saMvat 1447 tathA svargavAsa saMvat 1499 meM huA thA / AcAryazrI aneka tIrthoM ke uddhAraka, zatAdhika mUrtiyoM ke pratiSThApaka, sAhitya sarjaka aura yugapravartaka AcArya the / tapAgaccha paTTAvalI pRSTha 39 kI TippaNI ke anusAra unake AcArya ziSyoM kI nAmAvalI dI gaI hai / tadanusAra munisundarasUri, jayasundarasUri bhuvanasundarasUri, jinasundarasUri, jinakIrtisUri, vizAlarAjasUri, ratnazekharasUri udayanandIsUri, lakSmIsAgarasUri, somadevasUri, ratnamaNDanasUri, zubharatnasUri, somajayasUri Adi AcAryoM ke nAma prApta hote haiN| tapAgaccha paTTAvalI pRSTha 65 ke anusAra inakA sAdhu samudAya 1800 ziSyoM kA thA / isase aisA pratIta hotA hai ki usa samaya ke praur3ha evaM diggaja AcAryoM meM inakI gaNanA kI jAtI thI / zrIhIravijayasUrijI ke samaya meM bhI itane AcAryoM ke nAma prApta nahIM hote haiM / sAdhu samudAya adhika ho sakatA hai / vartamAna arthAt 20vIM zatAbdI ke AcAryoM meM sUrisamrATa zrIvijayanemisUri kA nAma liyA jA sakatA hai / jinake ziSyavRndoM meM dazAdhika AcArya the| samudAya kI dRSTi se tulanA nahIM kI jA sakatI hai / varNya viSaya 59 kavi prathama padya meM nAbhinarezvaranandana ko namaskAra kara rANigapura nivAsI prAgvATa vaMzIya dharaNAgara kA nAma letA hai aura unake guru tapAgacchanAyaka zrIsomasundarasUri ko smaraNa karatA hai / unakI dezanA ko sunakara saMghapati dharaNAgara ne AcArya se vinati kI ki ApakI AjJA ho to meM caturmukha jina mandira kA nirmANa karavAnA cAhatA hU~ / AcArya kI svIkRti prApta hone para u Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna 45 saMghapati ne jyotiSiyoM ko bulAyA aura unake AdezAnusAra saMvat 1495 mAgha sudi 10 ko isakA zilAnyAsa/khAda muhUrta karavAyA / mandira kI 460 gaja kI vizAlatA ko dhyAna meM rakhakara gajapITha kA nirmANa karavAyA gayA / (padya 1-6) bhavijanoM ke Ane-jAne ke lie mandira ke cAro dizAoM meM cAra daravAje banavAe / pITha ke Upara devachanda banavAyA aura cAroM dizAoM meM siMhAsana sthApita kie / cAroM dizAoM meM 41 aMgulapramANa kI RSabhadeva kI pratimA sthApita kI aura saMvat 1498 phAlguna bahula paMcamI ke dina zrIsomasundarasUrijI se pratiSThA karavAI / (padya 7-9) / cAroM zAzvata jinezvaroM kI pratimAe~ vimalAcala, rAyaNarUMkha, sammetazikhara, aSTApadagiri aura nandIzvaradvIpa kI racanA kara 72 bimba sthApita kie / dUsarI bhUmi meM devachanda aura mUla gambhAroM meM utanI hI pratimAeM sthApita kii| yahA~ 31 aMgula kI mUrtiyA~ thI / cAroM dizAoM aura vidizAoM meM AdinAtha bhagavAna kI mUrtiyA~ sthApita kI gaI / tRtIya bhUmi arthAt tIsarI maMjila para ikkIsa aMgula kI pratimAe~ virAjamAna kI gaI aura mUrtiyoM kA pASANa mammANI pASANa hI rahA / tRtIya maMjila ke zikhara para 36 gaja kA zikhara banAyA gayA / 11 gaja kA kalaza sthApita kiyA gayA aura lambI dhvajapatAkA para dhuMgharuoM kI ghaNTiyA lagAI gaI / (10-15) solaveM vastu chanda meM padyAGka 7 se 15 sArAMza diyA gayA hai| yaha mandira cahamukha hai / stambhoM kI koraNI kalAtmaka hai / maNDapa meM tIna cauvIsiyoM kI sthApanA kI gaI hai / mandira kI zobhA indravimAna ke samAna hai / 46 pUtaliyA~ lagAI gaI hai / anya dezoM ke yAtrI saMgha Ate haiM, tAtra mahotsava karate haiM aura prasanna hote haiM / megha maNDapa darzanIya hai / tIna maMjiloM para tIrthaMkaroM ne yahA~ avatAra liyA ho isa prakAra kA yahA~ pratIta hotA hai| mandira meM bherI, bhuMgara, nizANa Adi kI pratidhvani gUMjatI rahatI hai / gandharva loga gIta-gAna karate haiM / aisA pratIta hotA hai ki mandira ke sanmukha bAraha devaloka kI gaNanA hI kyA hai ? (padya 17-21) Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 uttara dizA meM aSTApada kI racanA kI gaI hai / nAlimaNDapa hai, jahA~ sahasrakUTa girirAja kI pratimAoM kA sthApana kiyA gayA hai / dakSiNa dizA meM nandIzvara aura sammetazikhara kI racanA kI gaI hai / aisA pratIta hotA hai ki yaha dharaNavihAra mahImaNDala kA siNagAra hai aura vindhyAcala ke samAna hai / vidizA meM 4 vihAra banAe gae haiM / pahalA vihAra ajitanAtha aura sImandharasvAmI se suzobhita hai jisakA nirmANa campAgara ne karavAyA / dUsarA vihAra mahAde ne karavAyA hai jahA~ zAntinAtha aura neminAtha vidyamAna haiM / tIsarA vihAra khambhAta ke zrIsaMgha ne karavAyA jisameM pArzvanAtha pramukha hai / cothA mahAvIra kA vihAra tolhAzAha ne banavAyA hai / ina logoM ne apanI lakSmI kA lAbha liyA hai| aisA mAlUma hotA hai ki tAraNagar3ha (tAraGgA), giranAra, thaMbhaNa aura sAMcora jo paJcatIrthI ke nAma se prasiddha hai ve yahA Akara virAjamAna ho gae hoM / cAroM dizAoM meM ATha pratimAe~ haiM jo 33 aMgula parimANa kI haiM / mandira meM 96 dehariyA~ haiM / 116 mUla jinabimba haiN| maNDapa 20 haiM / 368 pratimAeM haiM / devavimAna ke samAna zobhita ho rahA hai aura rAya evaM rANA yaha socate haiM ki yaha kisI deva kA hI kAma ho isalie rANA ise tribhuvanadIpaka kahate haiN| pIche kI zAla zobhAyamAna hai / kaMguroM se zobhita hai| samavasaraNa, cArasAla ke Upara gajasiMhala hai / isa mandira meM sATha caturmukha zAzvata bimba haiM / dharaNAgara seTha ne ati ramaNIya mandira rANakapura meM banavAyA hai aura bar3e mahotsava ke sAtha dAnava, mAnava aura devatA pUjA karate haiM / (padya 22-30) 31veM padya meM kavi apanA paricaya detA huA kahatA hai ki paNDita vizAlamUrti tapAgaccha nAyaka yugapravara zrIsomasundarasUri ke caraNoM kI pratidina sevA karatA hai aura isa dharaNavihAra kA bhakti se smaraNa karatA hai| isakA smaraNa karane se zAzvata sukha prApta hote haiM / bhASA chanda Adi yaha racanA apabhraMza mizrita marugurjara meM likhI gaI hai / vastuchanda Adi prAcIna chandoM kA prayoga kiyA gayA hai / ThavaNI aura bhASA kisa chanda ke nAma haiM, jJAta nahIM ? padya 5-6 meM dharaNinda ke sthAna para dharaNiga hI samajheM / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 anusandhAna 45 vizeSa mere dvArA likhita kalapAka tIrtha mANikyadeva RSabhadeva nAmaka pustaka meM lekhAMka 11 se yaha to pramANita hai ki somasundarasUri ke pramukha bhakta zreSThI guNarAja ne saMvat 1481 meM kulApAkatIrtha kI yAtrA kI thii| isa lekha meM dharaNika kA nAma AtA hai / yaha dharaNika rANakapura mandira ke nirmAtA the yA guNarAja ke pUrvaja the yaha spaSTa nahIM hotA / lekhAMka 10a meM bhI guNarAja, sahasarAja kA nAma AtA hai / lekhAMka 7ba ke anusAra somasundarasUri ke ziSya bhuvanasundarasUri, jJAnaratnagaNi, sudhAharSagaNi, vijayasaMyamagaNi, rAjyavardhanagaNi, cAritrarAjagaNi, ratnaprabhagaNi, tIrthazekharagaNi, vivekazekharagaNi, vIrakalazagaNi aura sAdhvI vijayamatI, gaNinI saMvegamAlA Adi ke khaNDita zilAlekha prApta hotA haiM / lekhAMka 8 saMvat 1479 meM bhuvanasundarasUri kA nAma prApta hotA hai| lekhAMka 9 saMvat 1481 ke lekha meM zrIsomasundarasUri ne mANikyadeva AdinAtha kI yAtrA kI thI yaha ullekha bhI prApta hotA hai / yaha stava aitihAsika stava hai aura rANakapura AdinAtha mandira kA pUrNa paricaya detA hai ataH usakA mUla pATha diyA jA rahA hai : // // paNamiya nAbhiraresara nandana, gAisu tihUaNa nayanAnandana cumukha dharaNa vihAra sohai surapura sama rANigapura, tihAM vasai saMghapati dharaNAgara prAgavaMza siNagAra // 1 // anukrami tavagacchanAyaka suhuguru, viharantA puhatA rANigapura surataruniya parisAra sirisomasundarasUri purandara, bhavikakamalavanabodhanadinakara jugavara kamalAgAra / / 2 / / amiya samANi tasu mukhi vANI, nisuNIya saMghapati niya mani ANI vinavaya joDI pANi bhagavana tuma upadeza Upanu, bhAva karAvA zrIcumukhanu hu mujha tuma pasAu // 3 // Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 63 pachai saMghapati lagana giNAyA, paNDita josI khevi teDAvyA AvyA suhaguru pAsi saMvata caUda varisa paMcANu, mAha bahula navamInisi takkhaNu dasamI divasa muhANa // 4 // maNDiya dharaNinda bhiDa pUrAvai, visAsu gajapITha baMdhAvai ____ Avai ANaMda puri dina-dina vAdhai ati dIpantu, vIjha mahAgiri rai jIpantu kheyantu bhava dUri // 5 // // vastu // cumukha kAraNi cumukha kAraNi bahuya vIstAra, visAsau gaja pihula paNi sATha cyAra sai paridhi vistAra iNa pari pITha bandhAvi kari harakha pUri dharaNinda sAdara somasundara suhuguru taNau nisuNIya vayaNa vicAra zuddha divasa maNDAviu sohai dharaNa vihAra / / 6 / / // ThavaNi // nIpanAM e atisuvizAla sohai cyArai bAraNAM e cihuM disiie AvatA jANi bhaviyaNa loaNa pAraNAM e dIpatAM e pITha Upari devachandai vistara ghaNA e cihudisiiM e maNDiya cyAri siMhAsaNa jiNavara taNAM e ||7|| cyArai e ekatAlIsa aMgulamANa jugAdijiNa thApivA e maNDiu jaGga saGghapati pUchiya suddha diNa siriguru e tavagacharAya somasundarasUri karakamali pratiTThiyA e saMvat caUda aTThANu phAguNa bahulaI ....... ||8|| paMcamaI e paramANaMda candana kesari pUja kari jhalakatA e mUlanAyaka kaMcaNamaya AbharaNa bhariya thApiyA e cihudisiI sAra paragarasi uMpari vAriyA e jANaiM e dharaNinda Aja kAja saveM maI sAriyA e // 9 // Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 anusandhAna 45 sAsatA e jiNavara cyAri jANe vimalAcala sahiya pheDai e rAyaNa rUkha dUkha save pAsaI rahiya sohai e sirisammetasihara aTThAvai girivarU e abhinavAM e bahutarI bimba bAvana nandIsara varU e // 10 // etalA e savi avatAra devachanda imi bhAviyA e bIjA e je avatAra mUla gambhArai ThAviyA e anerAM e je chaIM bimba bhAvaiM bhagatiiM te thuNIya cyAlyA e bAhiri heva jiNavara savi je tI bhaNIya // 11 / / harakhiyA bIji bhUmi pAvar3iyA re tihiM caDaI e pUjivA e AvaI raMgi igatIsa aMgula vaDavar3ai e cihu~ disiiM e tihiM avadhAri baiThA Adila viviha paraiM usasaI e bhaviyaNa kAya dekhIya mUrati bhagati bharaiM // 12 // trIjI e bhUmi vicAra igavIsa aMgula AdijiNa tiNiparaI e mana uhlAsi pUju paNamuM bhaviyajaNa bArai e mUlanAyaka mammANI pANI taNA e avatariyA e jANe bAra dinakara mahiyali dIpatAM e // 13 // vidisaI e sikharasiMgAra bAra-bAra jiNa jUjUyA e sIlamaI e caMpakamAla sAsaya pUjA pUjiyA e uMcau e gaja chatrIsa anupama zikhara tribhUmivara joyatAM e sobhasaMbhAra bhaviyaNa maNa ulhAsakara // 14 / / rAjatu e sovaMnavaMna igyArai gaja uMcapaNi jhalakatu e uMcau daMDa kalasa purisa parimANa puNa ghamaghamaI e ghUgharamAla laMba patAkA lahalahaiM e nAcatI e jANe raMgi saMghapati kIrati gahagaI e // 15 // // vastu // cAru caumukha cAru caumukha risahajiNanAha saMghapati dharaNiMda karevia, suguru pAsi paiiTTha sAria Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 tIratha savi avatAra tiNi, devachaMda dippaMta kAria trihuM bhUme bhAsura sihara koraNI e suvizAla daMDakalaza sovanamai dIsaI atihiM jhamAla // 16 / / // ThavaNI / / caumukha cihuM pakhi cAhIi tu bhamarulIbhara maha taNu vicAra putalI sohaI e navanavI tu bha0 jANe raMbhAkAra thaMbhe toraNa dhoraNI tu bha0 koraNI dIsaI sAra mUlamaMDapi java AviA tu bha0 manamohai apAra // 17 / / trinni cauvIsI jiNai taNI tu bha0 maMDapa taNai vitAni tihUaNa sobhA saMkalI tu bha0 jANe iMdravimANa pUtalI chaitAlIsa karaI tu bha0 nitu nATaka raMgarola jANe apacharadeva tu bha0 Aviya karaiM Takola // 18 / / paMca vana sohAmaNI tu bha0 gUMhalI talagaTi caMga tihAM baisaI kulakAminI tu bha0 gAiM jiNa guNaraMgi nitu nitu desa videsa taNA tu bha0 AvaI saMgha apAra snAtra mahotsava nitu karaiM tu bha0 mahAdhaja dIjaI sAra // 19 // meghamaMDapa UmAhaDau tu bha0 karivA loaNasAra trihuM bhUme tribhuvana taNA tu bha0 jANe iMhi avatAra koraNI varaNanaI nahIM tu bha0 pUtalI nAnAkAra nATaka lakuTI rasaramaI tu bha0 bhaviyaNa trinhai vAra // 20 // bheri bhuMgala nIsANa taNu tu bha0 gAjaiM guhiru nAda guNagAI ghaNA tu bha0 baisI madhurai sAdi triNi triNi maNDapa cihuM disaI tu bha0 cumukhi iNi parivAra devaloka bAraiM kisuM tu bha0 avatariyA khAkaI vAra // 21 // Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 anusandhAna 45 // bhASA // uttaradisaI doi dIpatAM e mAlhaMtaDi aSTApada prAsAda bIju kalyANa traya taNu e mA0 cumukhasiM lii vAda nAlimaMDapa maMDAvIu e mA0 sahasakUTa girirAja pratimAM saha savi pUjatAM e mA0 sIjhaiM bhaviyaNa kAja // 22 / / dakSiNa disi naMdIsarU e mA0 sammetasihara vihAra ima ima maMDapa bAraNai e mA0 doi doi mUrati sAra hasta siddhi suhaguru taNI e mA0 dini dini dharaNavihAra vAdhai vaMdhyAcala samu e mA0 mahimaMDali siNigAra // 23 / / vidisaiM do mukha dIpatAe mA0 mahIdhara cyAri vihAra pahiluM caMpAgara taNu e ajiya sImaMdharasAmi bIju mahAde karevia tihiM saMti nemikumAra trIjai saMgha khaMbhAitu e mA0 vecaiM vitta apAra ||24|| thApi pAsajiNesarU e mA0 cauthai tolhii sAhi vIrajiNaMda maMDAviu e mA0 lIdhu lachinuM lAha tAraNagaDha girinAravara mA0 thaMbhaNa sAcura sAmi jANe e avatAriyA e mA0 ki paMcatIratha nAmi / / 25 / / e cihuM paDimA aTThavara mANa tetIsa aMgula aMga iga iga maMDapa bAraNai e mA0 kulagirinIya parisAra channU jiNa deharI taNA e mA0 dIsaiM sobha saMbhAra jANe keli khaDokhalI e mA0 tihuaNajaNa suhakAra // 26 / / solottarasu mUlajiNa mA0 maMDapa vIsa udAra aThasaTThi adhikAM triNisaI e mA0 caumukhi caukI sAra sikhari sahasa sAta kalasA e mA0 paMnarasaiM channU thaMbha paMcasaI causaThi pUtalI e mA0 sohaiM jima devaraMbha // 27 // cauvIsAsu toraNAM e mA0 koraNIe abhirAma tihuaNajaNa sohAmaNIya mA0 dekhIya ehavaM ThAma Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 67 rAyarANA mani cItavaI e mA0 e kisuM devanuM kAma zAstra mAhi ima bolIi e mA0 tribhuvanadIpaka nAma // 28|| pASa(?cha)li sAla sohAmaNu e mA0 kosIse suvisAla jANe mahiyali maMDiu e mA0 samosaraNa causAla tihiM Upari gajasiMhalA e mA0 sohaI cihuM disi poli tihiM Agali hiva cAhie e mA0 pAvaDiyA rAMuli // 29 // sAThi caturmukha sAsatAe mA0 te chaD devahagamma tehajA mali ekasaTThimu e mA0 dharaNAgara atiramma rANigapuri maMDAvIu e mA0 nita nita ucchava raMga dAnava mAnava devatA e mA0 pUja racaiM nitu caMga // 30 // tavagacchanAyaka yugapavara mA0 somasuMdarasUri sIsa vizAlamUrati paNDita taNA e mA0 sevita pai nisidIsa iNapari bhagataI vaniu e mA0 e zrIya dharaNavihAra bhaNatAM guNatAM saMpajaI e mA0 sAsai sukkha saMbhAra suNisuMdari // 31 // itizrIdharaNavihAracaturmukhastavaH / samAptaM / zubhaM bhavatu / / saM0 lAkhAbhA0 lIlAde putrI zrA0 cAMpUpaThanArthaM // likhataM pUjyArAdhya paM0 samayasundaragaNiziSya paM0 caraNasundaragaNi ziSya haMsavizAlagaNinA // [noMdha : kAvya ke antima padya meM AnevAlI 'vizAlamUrati paNDita taNA e, sevita pai nisidIsa' isa pati se yaha racanA zrIvizAlamUrti ke ziSyane kI ho aisA pratIta hotA hai / -zI] Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 anusandhAna 45 'pitara' saMkalpanA kI jaina dRSTi se samIkSA DaoN. anItA sudhIra botharA - prastAvanA : vaidika yA brAhmaNa paramparA aura zramaNa paramparA - ye donoM paramparAe~ bhArata meM prAcIna kAla se samAntara rUpa meM pravAhita, alaga alaga paramparAe~ haiM yaha satya vidvajjagat meM prAyaH mAnya huA hai / ina paramparAoM kI alagatA dikhAnevAle jo aneka choTe-baDe tathya sAmane ubharakara Ate haiM, usameM 'pitara' saMkalpanA aura usase juDI huI zrAddha, tarpaNa tathA piNDa ye saMkalpanAe~ bhI AtI hai / I jaina samAja Arambha se saMkhyA meM alpa hai / vividha kAraNavaza pUre bhAratabhara meM bar3e zaharoM se lekara choTe gA~va yA bastiyoM taka bikharA huA hai / ataeva hindu samAja kA dainandina sAnnidhya use prApta huA hai / dhArmika aura vyAvasAyika donoM kAraNoM se sahiSNu tathA zAntatApremI jaina samAja para, hinduoM kI aneka dhArmika rUDhiyoM kA tathA vidhividhAnoM kA prabhAva paDanA bahuta hI svAbhAvika bAta hai / isI vajaha se hindu saMskAra, vrata-vaikalya, pUjAarcA Adi karmakANDapradhAna vidhi-vidhAna, jainiyoM ne bhI thoDe saMkSipta rUpa meM tathA paMcaparameSThI kI mahattA kAyama rakha ke jaina dharmAnukUla banAe / hindu purANoM kI taraha, jaina purANoM kI racanA karake viziSTa ghaTanA, vyakti se sambandhita vividha vrata tathA aneka udyApana Adi bhI pracalita hue / tathApi 'pitara' saMkalpanA siddhAntoM ke bilakula hI viparIta hone ke kAraNa unhoMne nahIM apanAyI / 'pitara' saMkalpanA ke ullekha prAyaH sabhI zruti, smRti, purANa, rAmAyaNa, mahAbhArata tathA pUrvamImAMsA darzana i. granthoM meM vipula mAtrA meM dikhAyI dete haiM / ina saMkalpanAoM para AdhArita svatantra grantho kI racanA bhI huI hai| brAhmaNa paramparA ke anekavidha granthoM ke pitarasambandhI ullekhoM ki sUci kRpayA oNla iNDiyA orieNTala kaoNnpharansa (AIOC), kurukSetra, adhivezana 44 julai 2008 meM prastuta kiyA gayA zodhapatra / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 69. pariziSTa meM dekhe / isase 'pitara' saMkalpanA kI dRDhamUlatA tathA vyApti dikhAyI detI hai| (a) kucha prAtinidhika granthoM meM ullikhita pitara sambandhI mAnyatAe~ : (1) Rgveda : Rgveda meM yama vaivasvata ko pitRsamrATa kahA hai / yama pitaroM kA mukhya hai / aMgirasa i. pitaroM ke kaI gaNa haiM / yama kA sambandha yajJa se joDA gayA hai| aneka prakAra ke pitara devatAoM ke nAma diye gaye haiN| purAtana pitaroM ko yama tathA varuNa kA darzana karane kI binatI kI hai / 'puNyavAna pitara svarloka meM jAe~ tathA svarloka ke pitara svasthAna meM jAe~' isa prakAra kI bhAvanA vyakta kI hai| yajJaphala dene meM pitaroM kA bhI sahabhAga hotA hai| bhaktoM kI pUjA se pitara santuSTa hote haiM tathA aparAdha se kruddha hote haiM / 'mRtadeha meM navIna jIva DAlakara tU pitaroM ko saupA de', isa prakAra kI prArthanA agni se kI hai / 'svacchanda' pitaroM ko pAcAraNa kiyA hai / (2) taittirIya brAhmaNa : taittirIya brAhmaNa meM pitara, piNDadAna, piNDapitRyajJa, pitRprasAda, pitRloka i. ke bAre meM vistAra se varNana kiyA gayA hai / pitara devAtmaka aura manuSyAtmaka hai / 'devAtmaka pitara' pitRloka ke svAmI haiM / maraNa ke uparAMta pitRloka kA upabhoga lene ke lie jo pitRloka ko prApta hote haiM unako 'manuSyAtmaka pitara' kahate haiM / devAtmaka pitaroM kI tRpti ke bAda hI manuSyAtmaka pitaroM ko tRpta karanA cAhie / (3) manusmRti : manusmRti ke tIsare adhyAya ke AdhAra se nimnalikhita tathya dRggocara hote haiM - manusmRti ke kAla meM pitRtarpaNa tathA zrAddhavidhi samAja ke cAroM varNo dvArA kiye jAte the| saba logoM se vidhi karAnevAlA samAja, brAhmaNa purohita samAja thA / Rgveda meM pitaroM ko dhyAna meM rakhakara sAmAnya rUpa se kiyA huA AvAhana aba apane apane kula ke tIna mRta puruSoM ko 1. Rgveda 10.14;10.15; 10.16 2. taittirIya brAhmaNa prapAThaka 3, anuvAda 10, pR. 65 se 68 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna 45 kie hue AvAhana ke rUpa meM dikhAyI detA hai / brAhmaNapitara, kSatriyapitara, vaizyapitara tathA zUdrapitara isa prakAra kI pitaroM kI cAtuvarNavyavasthA kI gayI hai| pitRpUjA tathA zrAddhavidhi meM viziSTa annaviSayaka ullekha kI mAtrA bahuta hI baDha gayI hai jaba ki Rgveda meM usakA ullekha bhI nahIM hai| brAhmaNabhojana dvArA pitaroM ko tRpta karanA yaha saMkalpanA naye sire se uddhRta kI gayI hai| pitaroM kI akSaya tRpti karAne hetu vividha prakAra ke mAMsa kA AhAra baharAne ke ullekha haiN| dainandina, mAsika, traimAsika tathA vArSika Adi zrAddha ke aneka prakAra diye haiN| pitRtarpaNa karAnevAle purohita kA zreSThatva bar3ha gayA hai| bhojana karate hue brAhmaNoM ko kina kina prANiyoM se tathA logoM se bacanA hai isake niyama, upaniyama diye haiM / zUdroM ko zrAddha bhojana ke ucchiSTa kA bhI adhikArI nahIM mAnA hai / zrAddha vidhi meM putra kI pradhAnatA hone ke kAraNa pitaroM kI tRpti karAnevAle putra kI kAmanA kI hai / (4) smRticandrikA : smRticandrikA ke 'zrAddhakANDa' ke antargata zrAddhamahimA, zrAddhabheda, zrAddhAdhikArI, zrAddhakAla, zrAddhabhojanIyabrAhmaNa, paitRkArcanavidhi, piNDadAnavidhi i. aneka viSaya vistAra se varNana kiye haiM / (5) caturvargacintAmaNi : caturvargacintAmaNi ke prathama bhAga ke 1 se 9 adhyAya meM zrAddhaviSayaka vicAra vistArapUrvaka prastuta kiye haiM / zrAddhavidhi, zrAddhamahAtmya, zrAddhakriyA, zrAddhatarpaNa, pitRtRpti, pitRgaNa, pitaroM ke prakAra, piNDadAna, brAhmaNabhojana, zrAddhapadArtha i. viSaya carcita kiye haiM / 'zrAddha' zabda ko 'yogarUDha' zabda kahA hai| zrAddha para aneka AkSepa bhI upasthita kiye haiM aura apanI taraphase unakA nirAkaraNa karane kA prayatna bhI kiyA hai / (6) mArkaNDeyapurANa : mArkaNDeyapurANa meM adhyAya 28 se 30 tathA 92 se 94 ina adhyAyoM meM pitRpUjA tathA zrAddha kA vistRta varNana hai / usameM kahA hai ki cAroM vargoM 3. manusmRti adhyAya 3 4. smRticandrikA zrAddhakANDa (3) 5. caturvargacintAmaNi adhyAya 1 se 9 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 ke pitara alaga alaga haiM aura unake lie banAye jAnevAle annapadArtha bhI alaga alaga haiM / yahA~ pitRgaNoM kI saMkhyA 31 kahI gayI hai / vRkSasahita sabhI yoniyoM meM pitara jA sakate haiM isakA jikra kiyA gayA hai| 'ruci' nAmaka brahmacArI aura pitara inakA vistRta saMvAda diyA hai / isa saMvAda meM pitara, virakta svabhAva ke brahmacArI ruci ko vivAha aura patrotpatti kA mahattva batAte haiM / pitRtarpaNa kI mahattA pitaroM ke mukha se hI ruci ko batalAyI hai / manu ke janma kI kathA tathA svarga meM kiye gaye pitaroM kA zrAddha bhI isameM aMkita hai / mAMsabhakSaNa kA bhI isameM ullekha haiM / (7) vAyupurANa : vAyupurANa meM pitaroM kA sambandha somarasa se joDA huA hai / pitaroM ke vividha prakAra diye haiN| agniSvAtta aura barhiSada ye pitaroM ke do prakAra prAyaH sabhI granthoM meM aMkita haiM / isake sivA 7 pitRgaNoM ke bhI nAma hai| (8) matsyapurANa : matsyapurANa meM pitaroM ke divyarUpa, divyamAlA, alaGkAra tathA kAmadeva samAna kAnti kA ullekha hai / yahA~ bhI brAhmaNa, kSatriya, vaizya tathA zUdra aise cAra prakAra ke pitara diye gaye haiM / 'dhArmika pitara svarga se bhI Upara ke jyotiSmat nAma ke svarga meM basate haiM' - aisA kathana kiyA hai / / (9) kUrmapurANa : kUrmapurANa meM kahA hai ki zrAddha ke dina pitRgaNoM kA usa sthAna para avataraNa hotA hai / ve vAyurUpa meM sthita hote haiM / brAhmaNoM ke sAtha bhojana karate haiN| bhojana ke uparAMta paramagati ko prApta hote haiN| zrAddhavidhi karAnevAle brAhmaNoM ke bAre meM yahA~ kucha nikaSa diye haiN| agara vipra duSTa hai to pitara pApabhojana karatA hai aura agara vipra kalahI hai to malabhojana karatA hai / isa prakAra kucha prAtinidhika grantha cunakara pitaraviSayaka vicAroM kA 6. mArkaNDeyapurANa adhyAya 28 se 30 tathA adhyAya 92 se 94 7. vAyupurANa 38.8, 16, 17, 22, 23, 27, 59, 61, 62, 85 se 88 8. matsyapurANa adhyAya 14, 15, 16 9. kUrmapurANa dvitIya khaNDa, adhyAya 21, 22 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 anusandhAna 45 jo saMkSipta citraNa prastuta kiyA hai usase mAlUma paDatA hai ki Rgveda meM yamarUpa pitara ko sarvAdhika mahattva hai / usakA yajJa se sambandha joDA hai| smRti tathA purANa granthoM meM dhIre dhIre pitaroM ke sAtha sAtha hI zrAddhavidhi, piNDa tathA tarpaNa kA mahattva bhI baDha gayA / usake anantara smRtisambandhI svataMtra granthoM meM zrAddha tathA usake upaprakAroM kI mAno bAr3ha sI A gayI / (ba) pitarasambandhI mAnyatAoM meM susUtratA kA abhAva : brAhmaNa paramparA ke vividha mUlagAmI granthoM meM tathA svatantra granthoM meM pitara tathA pitRloka sambandhI vividha mata vyakta kiye haiM / vividha AzaMkAe~ upasthita kI haiM / atArkika evaM asambhava laganevAle vivecanoM kI upapatti lagAne kA bhI prayAsa kiyA gayA hai / ina saba meM eka samAna dhAgA yahI hai ki kisI bhI do granthoM meM sAmya ke bajAya matabhinnatA hI adhika hai / nimnalikhita vAkyoM para agara najara DAlI jAe~ to isI tathya kI puSTi hotI hai / puNyavAna pitara svarloka meM jAe~ aura svarloka ke pitara svasthAna meM jAe~ / " isase yaha sUcita hotA hai ki kucha pitara hI svarloka meM jAte haiM aura usameM kucha pitara svatantra pitRloka meM jAte haiM / he sarvajJa agnideva ! 'svadhApUrvaka' arpita mRtadeha meM nayA jIvana DAlakara tuma pitaroM ko de do / 19 dagdha mRtadeha ko punaH jIvita banAkara agnideva pitaroM ko arpita karatA hai / 1) atharvaveda meM deva, manuSya, asura, pitara aura RSi ina pA~ca samAjoM kA nirdeza hai / 12 taittirIya saMhitA ke eka mantra se yaha sUcita hotA hai ki deva, manuSya, pitara, asura, rAkSasa aura pizAca yaha 6 bhinna yoniyA~ haiM / 13 pitaraviSayaka vaidika, smArta aura paurANika sAhitya kA AloDana karake zrI. nA. go. cApekarajI ne yaha siddhAnta sAmane rakhA hai ki deva aura manuSya ke samAna pitara nAma kA eka samAja thA / 14 lekina 10. Rgveda 10.15.1 11. Rgveda 10.16.5 12. Rgveda 10.16.5 13. taittirIya saMhitA 2.4 14. bhAratIya saMskRtikoza pR. 565 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 ___ 73 vividha visaMgata ullekhoM ke kAraNa hama sunizcita rUpa se yaha nahIM kaha sakate haiM ki yaha ihaloka meM honevAlA eka samAja hai yA aMtarikSa meM sthita pitRlokoM meM nivAsa karanevAlI eka yoni hai| * taittirIya brAhmaNa meM devoM ke, manuSyoM ke aura pitaroM ke AyurmAna ke bAre meM vivecana diyA hai| usake AdhAra se paM. gaNezazAstrI bhilavaDIkarajI isa niSkarSa taka pahuMcate haiM ki pitRloka isa bhUtalapara hone kI tanika bhI sambhAvanA nahIM hai| itanA hI nahIM to pitRloka hamAre sUryamAlA meM bhI hone kI saMbhAvanA bhI nahIM hai / anya sUryamAlA meM pitRloka ho sakatA hai / 15 pitRloka kA eka nizcita sthAna nirdiSTa na hone ke kAraNa abhyAsakoM meM bhI matabhinnatA dikhAyI detI hai / pitaroM kA vargIkaraNa anyAnya prakAra se diyA huA hai / bRhadAraNyaka meM ayonisambhava pitaroM kA ullekha pAyA jAtA hai / 16 barhiSada, agniSvAtta Adi nAmanirdiSTa pitara haiM / isake alAvA somapa, havirbhuja, Ajyapa aura sukAli inakA cAra varNoM ke pitaroM ke rUpa meM nirdeza hai / ina cAroM ke pitA bhRgu, aMgirasa, pulastya aura vasiSTha batAe~ haiM / atriputra, barhiSada daitya, dAnava, yakSa, gandharva, sarpa, suparNa, rAkSasa aura kinnara inake pitara hai / 17 taittirIya saMhitA meM uttama, madhyama tathA kaniSTha aise tIna prakAra ke pitara batAe~ haiM / 18 taittirIya brAhmaNa19 meM tathA vAyupurANa20 meM devapitara aura manuSyapitara aise do prakAra bhI nirdiSTa kiye haiM / vividha granthoM meM Aye pitaroM ke varNanoM ke AdhAra se vidvAnoM ne pitaroM ke nitya, naimittika aura martya aise tIna bheda kiye haiM / 29 isa vivecana se yaha pratIta hotA hai ki pitaroM ke prakAroM kA vivecana kisI . eka sUtra ke AdhAra se nahIM kiyA hai / 15. pitara va pitRloka pR. 2, 3 16. pitara va pitRloka pR. 13 17. manusmRti adhyAya 3, zloka 96, 97, 98 18. taittirIya saMhitA 2.6.12 19. taittirIya brAhmaNa prapAThaka 3, anuvAda 10, pR. 65 te 68 20. vAyupurANa 38.86 21. pitara va pitRloka pR. 12 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 anusandhAna 45 bRhadAraNyaka meM batAyA hai ki pitRloka Anandamaya hai / 22 mArkaNDeyapurANa meM varNana kiyA hai ki pitara devaloka meM, tiryagyoni meM, manuSyoM meM tathA bhUtavargoM meM bhI hote haiM / koI puNyavAna to koI puNyahIna hote haiM / ve saba kSudhA ke kAraNa kRza tathA tRSNA se vyAkula hote haiM / karmaniSTha puruSa piNDodaka dAna se ina sabako tRpta kareM / 23 eka tarapha pitRloka ke AnandamayatA kI bAta karanA aura dUsarI tarapha piNDodaka dvArA unake tRpti kI bAta karanA isameM kataI tAlamela nahIM hai / brAhmaNoM ke lie nitya paMcamahAyajJoM kA vidhAna hai| unameM eka pitRyajJa bhI hai / 24 isakA matalaba yaha huA ki brAhmaNoM ke pitaroM kI nitya tRpti kA vidhAna hai / kSatriya, vaizya tathA zUdra pitaroM ke bAre meM isa prakAra kA vidhAna nahIM hai / isa prakAra kI tathA kaI anya prakAra kI brAhmaNa pakSapAtitA ina granthoM meM spaSTataH dikhAyI detI hai / - vedakAla meM yaha mAnA jAtA thA ki mRtAtmA pretadahana ke bAda tatkAla pitarapada prApta karatA hai / gRhyasUtroM ke kAla meM isa kalpanA meM parivartana Aye / usameM kahA gayA hai ki deha choDane ke bAda mRtAtmA pretayoni meM eka sAla taka rahatA hai / isa avasthA meM ananta yAtanAoM kA bhAgI hotA hai / usako pIDAmukta karane ke lie ekoddiSTa, sapiNDIkaraNa i. zrAddhoM kA vidhAna hai / paurANika kAla meM eka anya saMkalpanA sAmane AyI / unake anusAra mRtAtmA zarIradahana ke bAda 'ativAhika' nAma kA sUkSma zarIra dhAraNa karatA hai| isa avasthA meM usako kSudhA, tRSNA Adi kleza hote haiM / piNDadAna Adi ke bAda ativAhika avasthA se mukta hokara use 'pretazarIra' prApta hotA hai| usake bAda ekoddiSTa Adi karane se pretazarIra naSTa hokara pitarapada ko prApta hotA hai / 25 mRtAtmA pitara banane kI prakriyA ke bAre meM vaidika paramparA meM itane sAre badalAva dikhAyI dete haiM / 0 matsyapurANa meM pitaroM ke vAyurUpa hone kA ullekha pAyA jAtA hai / 26 22. pitara va pitRloka pR. 13 25. bhAratIya saMskRtikoza pR. 567 23. mArkaNDeyapurANa 23.49 te 52 26. matsyapurANa 17.18 24. taittirIya saMhitA 2.4; manusmRti 3.82 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 75 mArkaNDeyapurANa meM prArthanA ke anantara pitaroM kA teja bAhara nikalanA aura unake puSpa, gandha, anulepana se bhUSita hone kA nirdeza kiyA hai|27 paNDita bhilavaDIkarajI ne kahA hai ki pitara mukhyataH amUrta aura vAyurUpa hote haiM aura tarpaNa tathA zrAddha ke samaya mUrtimAna banakara Ate (ka) 'pitara' saMkalpanA kI jaina dRSTi se samIkSA : Rgveda se lekara purANoM taka tathA atiprAcIna kAla se Ajataka pUre bhArata varSa meM pitara, tarpaNa, piNDa tathA zrAddha ye kalpanAe~ dRDhamUla dikhAyI detI hai / jaina paramparA meM prAcIna kAla se lekara Ajataka apane AcAravyavahAra meM ina saMkalpanAoM ko avasara nahIM diyA hai / isake mukhyata: do kAraNa hai| . 1. pitara saMkalpanA kA suvyavasthita na honA / 2. jaina dArzanika pRSThabhUmi isa vyavahAra ke lie anukUla na honA / ina donoM kAraNoM kA vizeSa UhApoha yahA~ kiyA hai / (1) susUtratA kA abhAva : isake pUrva kiye hue vistRta vivecana meM isa mudde para acchI taraha prakAza DAlA hai / ataH yahA~ punarukti nahIM kara rahe haiM / (2) yajJoM kI pradhAnatA : Rgveda meM pitaroM kA sambandha yajJa se joDA huA hai / manusmRti meM to paMcamahAyajJoM meM pitRyajJa kA spaSTataH ullekha hai / jaina aura bauddha donoM paramparAoM ne yajJIya paramparA kA jamakara virodha kiyA hai / 'vyAkhyAprajJapti' ke 8 ve zataka meM aura 'sthAnAMga' ke 4 the sthAna meM narakagati ke bandha ke cAra kAraNa diye haiN| (1) mahAArambha (amaryAdita hiMsA) karanese (2) mahAparigraha 27. mArkaNDeyapurANa adhyAya 94, zloka 14, 15 28. pitara va pitRloka pR. 13 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 anusandhAna 45 ( amaryAdita saMgraha) karane se, (3) paMcendriya jIvoM kA vadha karane se, (4) mAMsabhakSaNa se / 29 yahA~ yajJanindA spaSTa rUpa meM nahIM kI hai| lekina 'dharmopadezamAlAvivaraNa' meM ina cAra kAraNoM kA sambandha spaSTataH yajJIya kRti se joDakara usakI nindA kI hai / 30 (3) vedAdhyayana, vedoM kA tArakatva tathA brAhmaNabhojana kA mahattva : uttarAdhyayana ke 14 ve iSukArIya adhyayana meM eka purohita ke do putroM kA saMvAda prastuta kiyA hai / purohita apane virakta putroM se kahatA haiahijja vee parivissa vippe, putte pariTThappa gihaMsi jAyA ! | bhoccANa bhoe saha itthiyAhiM, AraNNagA hoha muNI pasatthA // 31 isa gAthA meM vedAdhyayana kA mahattva, brAhmaNabhojana, putrotpatti Adi gRhasthasambandhI kriyAoM kI anivAryatA purohita ke vacanadvArA darzAyI hai purohitaputra javAba dete haiM ki veyA ahIyA na havaMti tANaM, bhuttA diyA niMti tamaM tameNa / jAyA ya puttA na havaMti tANaM, ko NAma te aNumannejja eyaM ? // 32 isa gAthA ke dvArA vedoM kA tAraNasvarUpa na honA, bhojana diye hue brAhmaNoM kA adhikAdhika ajJAnadvArA yajamAna ko gumarAha karanA, gRhasthAzrama kI anivAryatA na honA i. bAteM spaSTa rUpa se kahI haiM / brAhmaNoM ko diyA huA bhojana pitaroM taka pahu~cakara ve tRpta ho jAte haiM isa mAnyatA meM jo atArkikatA aura asambhavanIyatA hai usakA nirdeza isa saMvAda meM spaSTataH dikhAyI detA hai / isalie yadyapi yahA~ pitaroM kA spaSTataH nirdeza nahIM hai tathApi usa saMkalpanA kA niSedha hI yahA~ antarbhUta yA sUcita hai / 29. vyAkhyAprajJapti (bhagavatIsUtra ) 8.425; sthAnAMga 4.628 30. dharmopadezamAlAvivaraNa pR. 30-31 31. uttarAdhyayana 14.9 32. uttarAdhyayana 14.12 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 77 (4) bhojanasambandhI mAnyatA : brAhmaNa paramparA ke vividha vrata, vaikalya tathA udyApana aura vizeSataH zrAddhavidhi meM bhojana kI pracuratA hotI hai / zrAddha ke dina pitaroM ko arpita kiyA huA bhojana kisa prakAra kA honA cAhie, kisa prakAra kA nahIM honA cAhie isakI vistArapUrvaka carcA smRti tathA purANa granthoM meM pAyI jAtI hai| pitaroM ko zrAddhAnna arpita karake urvarita anna tathA brAhmaNoM ke ucchiSTa anna kA ullekha bhI pAyA jAtA hai / jaina paramparA meM jo bhI dhArmika vidhividhAna yA vrata hai usameM prAyaH japa, tapa, svAdhyAya, sAmAyika tathA upavAsa Adi kI pradhAnatA hotI hai / 33 yadyapi Adhunika kAla meM jainiyoM meM bhI vrata ke udyApana ke dina bhojana Adi banAe~ jAte haiM tathApi unako prAcIna granthAdhAra nahIM hai / ye prathAe~ spaSTataH brAhmaNa paramparA ke samparka se pracalita huI hai / gRhasthoM ne khuda ke lie bhojana banAkara Izvara ko arpaNa karanA tathA prasAda ke rUpa meM usakA grahaNa karanA - isa prathA kA pracalana jaina paramparA meM nahIM hai / ataH mRta pitaroM ko bhojana arpita karanA tathA usakA prasAdasvarUpa grahaNa karanA bhI unako mAnya nahIM hai / (5) 'brAhmaNa' zabda kA vizeSa arthaH ___ brAhmaNa paramparA meM Rgveda se lekara purANoM taka tathA Aja bhI pitRtarpaNa tathA zrAddhavidhi brAhmaNoM ke dvArA hI mantrapUrvaka kiye jAte haiM / dharmasambandhI kAryoM meM brAhmaNa, purohitoM kA madhyastha honA, jaina tathA bauddha donoM zramaNa paramparAoM ko kataI mAnya nahIM thA / zramaNa paramparA meM yaha bAra-bAra nirdiSTa kiyA hai ki 'brAhmaNatva' jAti ke AdhAra se nahIM pAyA jAtA / 34 uttarAdhyayana meM 'use hama brAhmaNa kahate haiM' (taM vayaM bUma mAhaNaM) isa prakAra ke ullekha karake sacce brAhmaNoM ke lakSaNa diye haiM / krodhavijayI, anAsakta, alolupa, anagAra, akiMcana tathA brahmacarya kA pAlana karanevAle vyakti ko 33. dazavaikAlika 8.61, 62 34. uttarAdhyayana 25. 33 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 hI uttarAdhyayana meM brAhmaNa kahA hai / 35 brAhmaNa zabda kA viziSTa jAtivAcaka artha badalane se yahI siddha hotA hai ki brAhmaNoM dvArA saMskRta mantroccAraNapUrvaka pitRzrAddha Adi vidhi kA jainiyoM meM pracalana na honA bilakula hI svAbhAvika hai / (6) jAtipradhAna varNavyavasthA : manusmRti tathA mArkaNDeyapurANa meM pitaroM kI jAtipradhAna varNavyavasthA kA jikra kiyA hai / 36 brAhmaNagranthoM meM nihita jAtipradhAna varNavyavasthA ke badale jaina paramparAne karmapradhAna varNavyavasthA ko mahattva diyA hai / 37 isase bhI baDhakara vizva ke samUce jIvoM ko AdhyAtmika pragati ke adhikArI mAnakara eka dRSTi se anokhI samAnatA pradAna kI hai / 38 jaina paramparA ke anusAra mRta jIva apane karmAnusAra naraka, tiryaMca, manuSya tathA deva Adi gatiyoM meM jAkara saMsArabhramaNa karatA hai / ata: jAtipradhAna yA jAtivihIna kisI bhI varNavyavasthA meM una jIvoM ko nahIM DhAlA jAtA / (7) 'piNDa' zabda kA viziSTArthabodhaka prayoga : 'piNDa' zabda kA mUlagAmI artha 'golaka' hai / lokarUDhi meM yaha zabda kisI bhI annapadArtha ke aura mukhyataH cAvala ke golaka ke lie prayukta kiyA jAtA hai / brAhmaNa paramparA meM pitaroM ko zrAddha ke samaya arpaNa kiye gaye cAvala ke golaka ke lie hI vaha mukhyataH prayukta huA hai / caturvargacintAmaNi grantha meM isa zabda ko 'yogarUDha' hI mAnA hai / 40 brAhmaNa paramparA meM piNDa zabda ke sAtha pitara saMkalpanA, zrAddha saMkalpanA nikaTatA se juDI huI hai / / 35. uttarAdhyayana 25. 19 se 32 36. manusmRti 3.96 se 99 mArkaMDeyapurANa adhyAya 93.20 se 23 anusandhAna 45 37. uttarAdhyayana 25.33 38. AcArAMga 1.2.3.65; 1.4.2.23; uttarAdhyayana 19.26; dazavaikAlika 6. 10; mUlAcAra 40. caturvargacintAmaNi adhyAya 4, pR. 270 2.42 39. sthAnAMga 4.285 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 79 'piNDa' zabda se jur3e hue brAhmaNa paramparA ke saba pitarasambandhI arthavalaya jaina paramparAne dUra kiye haiM / sAdhu prAyogya prAzuka AhAra ko hI 'piNDa' kahA hai / jaina sAhitya ke prAcInatama ardhamAgadhI granthoM meM, piNDa zabda kA 'sAdhuprAyogya bhojana', isa artha meM prayoga dikhAyI detA hai| AcArAMga aura dazavaikAlika donoM granthoM meM 'piNDaiSaNA' nAmaka svatantra adhyayanoM kI yojanA kI gayI hai| unameM sAdhuprAyogya AhAra kI vizeSa cikitsA kI gayI hai / 1 A. bhadrabAhu dvArA viracita 'piNDaniyukti' grantha meM bhI isI artha meM piNDa zabda kA prayoga huA hai / sAdhu ke uddezya se na banAyA huA, zuddha aura prAsuka AhAra sAdhu pANipAtra meM athavA eka hI bhikSApAtra meM ikaTThA hI grahaNa karate haiM / ataH vividha prakArake bhojana kA mAnoM piNDa hI bana jAtA hai / rasAsvAda kI dRSTi se pare rahakara hI, nirAsakta dRSTi se sAdhu piNDa kA AhAra karate haiM / 'piNDa' zabda ke isa vizeSa artha meM kiye hue prayoga se yaha sApha dikhAyI detA hai ki pitaroM ke uddezya se bane hue piNDa tathA mUlataH pitara saMkalpanA hI jainiyoM ko mAnya nahIM hai / (8) 'zraddhA' tathA 'zrAddha' zabda ke artha : caturvargacintAmaNi grantha ke caturtha adhyAya meM, smRticandrikA, manusmRti, bauddhAyanasUtra tathA viSNudharmottarapurANa ina granthoM meM zrAddha zabda kI vyutpatti vistAra se dI hai| vahA~ spaSTataH batAyA hai ki jo bhI kArya zraddhApUrvaka kiyA jAtA hai vaha 'zrAddha' hai / usake anantara tila, darbha, maMtra, havirbhAga, piNDadAna Adi zraddhApUrvaka dene kA vidhAna hai / jaina paramparA ne zraddhA aura zrAddha donoM zabdoM kA prayoga vipula mAtrA meM kiyA hai| zraddhA meM nihita mUlagAmI artha ko hI prAdhyAna diyA hai| udaka, tila, darbha Adi padArtha dene ke vidhi ko kahIM bhI zrAddha nahIM kahA hai / jaina paramparA meM jinapratipAdita tattva para zraddhA rakhanevAlo ko 'saDDI' yAne 'zraddhAvAna' kahA hai / yadyapi yaha vizeSaNa sAdhu aura gRhastha donoM ke lie 41. AcArAMga 2.1.1 se 11; dazavaikAlika adhyAya 5, uddezaka 1 aura 2 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna 45 ucita hai tathApi 'saDDI' zabda kA prayoga pramukhatA se zrAvaka, upAsaka yA gRhastha ke lie hI huA hai / 42 'zrAddhapratikramaNasUtra' meM zrAvaka ke dvArA nitya Acarita anuSThAnoM kA hI vivecana hai / brAhmaNa paramparA meM pracalita zabdoM ko svIkAra karake unako naye artha pradAna karane kI prathA jaina paramparA meM kAphI mAtrA meM dikhAyI detI hai| (9) mRta jIvoM kA vividha gatiyoM meM gamana : ___ mArkaNDeyapurANa meM spaSTata: kahA hai ki mRta manuSya devaloka meM, tiryagyoni meM, manuSyagati meM tathA anya bhUtavarga meM bhI jAte haiM / 43 'marA huA pratyeka jIva pahale pitRloka meM hI jAtA hai', isa prakAra kA niHsandigdha kathana brAhmaNa paramparA ke kisI bhI grantha meM nahIM hai| isake sivAya manuSyetara jIva mRtyu ke uparAnta pitRloka meM jAte haiM yA nahIM isakA bhI nirdeza brAhmaNa granthoM meM nahIM hai| jaina paramparA ke anusAra gatiyA~ cAra haiM / 44 isake atirikta pitRgati nAma kI alaga gati yA pitRloka nAma kA alaga loka nahIM batAyA hai / jainiyoM ke karmasiddhAnta ke anusAra pratyeka jIva usake karma ke anusAra ucita gati prApta karatA hai / 45 pitaroM ke kucha kucha ullekhoM se yaha sambhrama utpanna hotA hai ki pitRloka ko eka prakAra kA devaloka kyoM nahIM mAnA jAya ? jaina paramparA meM devoM ke aneka prakAra, upaprakAra tathA alaga alaga nivAsasthAna nirdiSTa haiM / 46 jaise ki manusmRti meM nirdiSTa hai / 47 prAyaH usI prakAra jaina zAstra meM bhI kinnara, kimpuruSa, mahoraga, gandharva, yakSa, rAkSasa, bhUta aura pizAca ye ATha vyantaranikAya mAne gaye haiM / 48 tathA jyotiSka devoM kA bhI nirdeza hai / 49 pitRgatiprApta kucha puNyavAna pitaroM ko agara viziSTa prakAra 42. AcArAMga 1.3.80; 1.5.96 sUtrakRtAMga 1.1.60; 2.1.15 43. mArkaNDeyapurANa 23.49 se 52 44. sthAnAMga 4.285 47. manusmRti adhyAya 3.96 45. tattvArthasUtra 6.16 se 20 48. tattvArtha 4.12 46. tattvArthasUtra adhyAya 4 49. tattvArtha 4.13 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 ke devagati ke jIva mAnA jAya to bhI vividha tArkika zaMkAe~ upasthita hotI haiM / hara eka prakAra ke devoM kI gati, sthiti, AyurmAna, bhoga i. jaina zAstra ke anusAra nirdhArita hai| una devoM ko mAnavadvArA tapita karake unako mukti dilAnA, santuSTa karAnA yA unako krodhita karanA, jaina zAstra ke anusAra sambhava nahIM hai| jaina zAstra ke anusAra deva i. cAroM gatiyoM ke jIva ke sukhaduHkha unake khuda ke dvArA kiye hue karmoM ke hI AdhIna haiM na ki unake putra ke dvArA kiye gaye zrAddhAdi vidhi ke AdhIna hai / (10) 'udaka' kA atyadhika mahattva : pitRtarpaNa, zrAddha, piNDadAna Adi saba vidhiyoM meM brAhmaNa paramparA meM udaka kA mahattva adhorekhita kiyA gayA hai / jalAMjali, tilAMjali Adi zabdaprayogoM meM bhI jala kI pradhAnatA hai / / jaina paramparA ne isI vajaha se brAhmaNadharma ko 'zaucadharma' kahA hai / 50 . udaka ke sambandha meM jaina dhAraNA isake bilakula viparIta hai / dRzya jala sUkSma apkAyika jIvoM kA samUha hone ke kAraNa jala kA prayoga na karanA tathA kama se kama karanA jaina paramparA ko apekSita hai / sAdhu ke vratoM meM to 'asnAna' mUlaguNa hI hai / 51 snAna se zuddhi, tIrthasthAna se mukti Adi saMkalpanAoM kA jaina granthoM meM kiMcita upahAsapUrvaka hI ullekha pAyA jAtA . spaSTa hai ki jalAMjali Adi se pitaroM ko tRpta karanA jaina paramparA ko mAnya nahIM hai / (11) 'yama' kA Adya pitaratva : pradhAnatA se Rgveda meM3 tathA anya granthoM meM bhI 'yama' ko mRtyu kI devatA, pahalA martya mAnava tathA Adya pitara isa rUpa meM prastuta kiyA hai| 50. jJAtAdharmakathA 1.8.113 51. dazavaikAlika 3.2; mUlAcAra 1.3 52. sUtrakRtAMga 1.7.13 se 17; mahApurANa 7.8.12, 13 53. Rgveda 10.14.1 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 anusandhAna 45 jaina zAstra meM mRtyu nAmaka kisI devatA kA nirdeza nahIM hai / mRtyu sirpha eka ghaTanA hai / hareka jIva AyuSkarma kSINa hone ke bAda adhika se adhika tIna samaya meM (sUkSma kAla) apane karma ke anusAra dUsarI gati prApta karatA hai / yamarAja, yamaloka, usakA bhISaNa svarUpa, usake pAza, bhaiMsA Adi kisI bhI paurANika varNana ko jaina darzana meM AdhAra nahIM hai / Adya pitara yama ko hI nakAra kara jainiyoM ne pUrI pitara saMkalpanA ko hI nakArA hai| (12) mAMsabhakSaNa se pitaratRpti : manusmRti ke tIsare adhyAya meM pitaroM ko vividha prakAra ke mAMsakhaNDa arpaNa karane se unakI do mahinoM se lekara akSaya tRpti hone ke nirdeza vistArapUrvaka diye haiM / _ tilairvIhiyavairmASairAdbhirmUlaphalena vA / dattena mAsaM tRpyanti vidhivatpitaro nRNAm / dvau mAsau matsyamAMsena trInmAsAnhAriNena tu / 54 isI prakAra kA varNana mArkaNDeyapurANa meM bhI hai / 55 pRthvIkAyika, jalakAyika Adi ekendriya jIvoM ke vadha ke prati saMvedanazIla honevAle ahiMsApradhAna jaina paramparA ne, pitaroM ko mAMsakhaNDa khilAne ke isa vidhi kA tIvra niSedha kiyA hai / A. puSpadanta 'mahApurANa' meM kahate haiM ki gAi cauppaya taNayari jehI / sUyari hariNi vi rohiNi tehI / hA hA baMbhaNeNa mArAviya / rAyahu rAyavitti darisAviya / piyarapakkhu paccakkhu Nirikkhai / maMsakhaMDu diyapaMDiya bhakkhai / 56 khuda kI mAMsalolupatA ke kAraNa brAhmaNoM ne dhArmika vidhiyoM meM mAMsabhakSaNa ko jo sthAna diyA usakA dhikkAra jaina AcAryoM ne kiyA hai / Adhunika samaya meM zrAddhavidhi meM mAMsakhaNDa se pitaroM kA tarpaNa karane kI 54. manusmRti adhyAya 3.67 se 72 55. mArkaNDeyapurANa adhyAya 29.2 se 8 56. mahApurANa 7.8.9 se 11 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 vidhi pracalana se dUra ho gayI hai| ise hama ahiMsApradhAna jaina dharma kA prabhAva hI kaha sakate haiN| (13) pitarasambandhI spaSTa pratikriyA : terahavI zatAbdI meM 'vidhimArgaprapA' nAmaka grantha meM jinaprabhasUri ne kahA hai ki paratitthe tava-nhANa-homAi dhammatthaM na kAyavvaM / --- piNDapADaNaM, thAvare pUyA, ---- mAhe ghayakaMbaladANaM tiladabbhadANeNa jalaMjalI, ---savattipiyarapaDimAo, ---vAyasa-birAlAI piNDadANaM ---emAI micchattaThANAI parihariyavvAiM // 57 isase yaha spaSTa hotA hai ki saMbhavataH 13,14 vIM zatAbdI taka brAhmaNa paramparA ke prabhAva se kucha jaina logoM meM zrAddha, piNDa Adi prathA kA pracalana huA hogA / AcArya ne isI vajaha se brAhmaNa paramparA ke pitara, piNDadAna, tarpaNa, zrAddha i. vidhividhAnoM kA tIvra niSedha spaSTa zabdoM meM kiyA hai / upasaMhAraH pitara, zrAddha evaM piNDa ina dhAraNAoM kA vicAra, brAhmaNa tathA jaina paramparA kI dRSTi se isa zodhalekha meM kiyA hai / brAhmaNa paramparA meM atyadhika pracalita 'pitara saMkalpanA kI jaina dRSTi se samIkSA' kI hai / usakA dArzanika pRSThabhUmi ke pariprekSya meM avalokana kiyA hai / 'Adima mAnavasamAja se lekara Adhunika samAja taka dRDhamUla ina saMkalpanAoM kA vaizvIkaraNa jaina paramparA meM kisa prakAra haA hai ?' isa tathya kI ora vicAravantoM kA dhyAna AkRSTa karanA, isa upasaMhAra kA hetu hai / / jaina dArzanika dhAraNA ke anusAra samUce vizva meM ananta jIva anAdi kAla se isa caturgatisaMsAra meM lagAtAra bhramaNa kara rahe haiN| darzana, jJAna tathA cAritra kI ArAdhanA ke dvArA kaI jIva saMsaraNa se mukta hokara siddhazilA para virAjamAna hai| 57. vidhimArgaprapA pR. 3, paMkti 10 se 20 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 anusandhAna 45 saMsAra kI ora dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva ina pA~ca pahalUoM se dekhakara jaina dArzanikoM ne apane vicAra aMkita kiye haiM / 'dravya' kI dRSTi se pratyeka jIva ne saba anantAnanta pudgala paramANuoM ko ananta bAra bhogakara choDa diyA hai / 'kSetra' kI dRSTi se lokAkAza ke asaMkhyAta pradeza haiM / pratyeka jIva ke zarIra kI avagAhanA asaMkhyAta pradezapramANa hai / asaMkhyAta bAra eka jIva janma lekara marA hai / 'kAla' kI dRSTi se, eka jIva ne ananta kAla parivartana kiyA hai / bhava' kI dRSTi se caturgati ke saba bhava pUrNa karane ko jo ananta kAla vyatIta huA usako eka bhavaparivartana kahate haiM / aise anantabhavaparivartana isa jIva ne kiye haiM / 'bhAva' kI dRSTi se eka jIva mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ina pariNAmoM ke vaza hokara bhAvasaMsAraparivartana anantakAla se karatA A rahA hai / isa ativyApaka dRSTi se dekhe to hara eka jIva ananta bAra ekadUsare ke mAtApitA tathA santAna bhI banA hai / manuSyagati kA jIva jaina dArzanika mAnyatA ke anusAra agale bhava meM deva, manuSya, nArakI yA tiryaMca kisI bhI rUpa meM apane karmAnusAra janma le sakatA hai / isa sthiti meM duniyA ke kisa jIva ko apanA 'pitara' mAnakara zrAddha, tarpaNa tathA piNDa pradAna kareM ? ekendriya se lekara paMcendriya taka ke jIvoM ke samparka meM Akara eka jIva ne unako sukha-dukha Adi diye haiM / ina sabhI jJAta-ajJAta jIvoM ke prati saMvedanazIla rahanA, saMyama tathA apramattatA se vyavahAra karanA, inake prati kiye hue duzcarita kI kSamA mAganA aura anyoM ke prati kSamAbhAva dhAraNa karanAye saba bAteM zraddhAvAna tathA vivekI manuSya ke lie Avazyaka hai / sAmAyika, pratikramaNa, pratyAkhyAna, duSkRtagarhA, sukRtAnumodanA, kSamApanA, AlocanA ina kRtiyoM ke dvArA sAdhu aura zrAvaka ke dainandina AcAra meM unakA samAveza kiyA gayA hai| brAhmaNa paramparA meM eka vyakti apane vartamAna janma ke tIna pitaroM * kA smaraNa karake zrAddha, tarpaNa Adi kriyAe~ karatA hai| jaina paramparA ne pitaroM ke bAre meM apanI dRSTi vartamAna jIvana taka hI sImita nahIM rakhI hai aura Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 rakha bhI nahIM sakate / kyoMki dArzanika mAnyatA ke anusAra unakA janma, gati, sthAna Adi hameM mAlUma nahIM hai / 'pitara' tathA 'zrAddha' saMkalpanA apane vaiyaktika starapara sImita na karake vaizvika stara taka usakA unnayana karake jaina paramparA ne eka anUThA Adarza prastuta kiyA hai / dRDha dArzanika pRSThabhUmi kA AdhAra dekara visaMvAditA tathA atArkikatA bhI dUra kI hai / saMdarbha-grantha-sUci 1. AcArAMga (AyAra) : aMgasuttANi 1, jaina vizvabhAratI, lADanUM (rAjasthAna), vi.saM. 2031 2. uttarAdhyayana (uttarajjhayaNa) : saM. muni puNyavijaya, mahAvIra jaina vidyAlaya, mumbaI, 1977 3. Rgveda : siddhezvarazAstrI citrAva, bhAratIya caritrakoza maNDaLa, puNe, 1969 4. kUrmapurANa : 2 khaNDa, paM. zrIrAma zarmA AcArya, saMskRti saMsthAna, barelI, 1970 5. caturvargacintAmaNi : hemAdrisUri, saM. rAmanAtha dIkSita, rAmasvAmI ayyara phaoNnDezana, madrAsa, 1985 6. jJAtAdharmakathA (nAyAdhammakahA) : aMgasuttANi 3, jaina vizvabhAratI, lADanUM (rAjasthAna), vi.saM. 2031 7. tarpaNa : nA.go. cApekara, puNe, zake 1870 8. tattvArthasUtra : umAsvAmI, paM. sukhalAlajI saMghavI, vArANasI, 1985 9. taittirIya brAhmaNa : gaNeza dIkSita bApaTa, saM. pu.hirlekara, kAnapura, zake 1918 10. dazavaikAlika (dasaveyAliya) : A. tulasI, saM. muni nathamala, jaina vizvabhAratI, lADanUM (rAjasthAna), vi.saM. 2031 11. dvAdazAnuprekSA (bArasANupekkhA) : A. kundakundAcAryaviracita, saM. sumatibAI zahA, solApUra, 1989 12. dharmopadezamAlAvivaraNa : jayasiMhasUri, siMghI jaina granthamAlA, saM. jinavijaya muni, mumbaI, 1949 13. pitara va pitRloka : paM. gaNezazAstrI bhilavaDIkara, bhAratIya-vAGmaya Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 mAlA, 1957 14. matsyapurANa : DaoN. zraddhA zuklA, nAga pablizarsa, dillI, 2004 15. manusmRti : viSNu vAmana bApaTa, Ara. TI. goDabole, puNe, 1918 16. mahApurANa : puSpadanta, mANikacandra digambara jaina granthamAlA, hIrAlAla jaina, pI. el. vaidya, 1937 17. mArkaNDeyapurANa : dvaipAyanavyAsapraNIta, kAzInAtha vAmana lele, zrIkRSNa anusandhAna 45 mudraNAlaya 18. mUlAcAra : A. vaTTekara, saM. kailAzacandrazAstrI, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, 1984 19. vAyupurANa : 1 khaNDa, zrIrAma zarmA AcArya, saMskRti saMsthAna, barelI, 1967 20. vidhimArgaprapA : jinaprabhasUri, saM. jinavijaya muni, javherI mUlacanda hIrAcanda bhagata, mumbaI, 1941 21. vyAkhyAprajJapti (vivAhapaNNatti) (bhagavaI) : aMgasuttANi 2, jaina vizvabhAratI, lADanUM (rAjasthAna), vi.saM. 2031 22. sUtrakRtAMga (sUyagaDa) : aMgasutANi 1, jaina vizvabhAratI, lADanUM (rAjasthAna) vi.saM. 2031 23. smRticandrikA : devaNabhaTTaviracita, gavharnameNTa oriyaNTala lAyabrarI sirIja, mhaisUra, 1918 24. sthAnAMga (ThANa) : aMgasuttANi 1, jaina vizvabhAratI, lADanUM (rAjasthAna), vi.saM. 2031 pariziSTa 'pitara' saMkalpanA kI dRDhamUlatA tathA vyApti darzAne hetu nimnalikhita tAlikA prastuta kI hai / (a) veda : 1. Rgveda : pitRsamrATa yama, pitaroM ke gaNa, pitRpUjA i. (10.14; 10.15; 10.16) Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 87 2. kRSNayajurveda (taittirIya saMhitA) : pitara, pitRloka, zrAddha, pitRyajJa i. (kANDa 2, prapAThaka 6, anuvAka 12) 3. zukla yajurveda : piNDapitRyajJa (adhyAya 2, kaNDikA 29-34) 4. atharvaveda : deva, manuSya, asura, pitara va RSi ina samAjoM kA nirdeza (10.10.26 bhAratIya saMskRtikoza pR. 565) (ba) brAhmaNa va AraNyaka : 5. taittirIya brAhmaNa va AraNyaka : pitara, piNDadAna, piNDapitRyajJa, pitRprasAda, pitRloka (prapAThaka 3, anuvAda 10, pR. 65-68) 6. zatapata brAhmaNa : piNDapitRyajJa, pitRyajJa i. kA vistArapUrvaka varNana (dvitIya kANDa) (ka) upaniSada : 7. chAndogyopaniSat : pitara, pitRyANa, pitRloka i. (adhyAya 5, khaNDa 10) (Da) smRti tathA TIkA grantha : 8. manusmRti : pitara, tarpaNa, zrAddha, pitRpakSa, pitRyajJa, pitaroM kI cAtuvarNavyavasthA, pitRpiNDa, pitRpUjA, pitRtRpti i. kA vistRta varNana (adhyAya 3 au 4) 9. manusmRti (sarvajJanArAyaNa TIkA) : pitRkarma, pitRkalpa, pitRloka, pitRyajJa (329.17; 353.30; 366.22; 3.122) 10. manusmRti (kullUka TIkA) : pitRdevatA, pitRtarpaNa, pitRtRti, pitRkRtya, pitRkarma (111.14; 139.14; 167.28; 168.3; 232.18) 11. manusmRti (medhAtithi TIkA) : pitRkArya, pitRtRpti, pitRpAtra (2.37; 3.238; 3.252) . 12. yAjJavalkyasmRti (aparArka TIkA) : pitRkArya, pitRtRpti, pitRdeva, pitRdevatA, pitRyajJa, pitRpUjA (1.102; 1.218; 1.243; 1.255; 1.260) 13. prajApatismRti : pitRkarma, pitRkArya, pitRtarpaNa, pitRtIrtha (1.49; 1.128; 1.174; 1.197; 51.64; 66.1) Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 14. viSNusmRti : pitRtarpaNa ( 59.25 59.30) 15. vedavyAsasmRti : pitRdevatA ( 3.60 ) 16. vasiSThasmRti : pitRkRtya, pitRkarma ( 11.24; 11.38) 17. bRhadparAzarasmRti : pitRdevatA (7.118) 18. zaMkhasmRti : pitRkarma (15.25 (389 ) ) 19. kauTilIya arthazAstra : pitara (pR. 134 ) 20. smRticandrikA : pitRyajJa, pitRpAtra, pitRkArya, pitRkarma, piNDadAna, zrAddha (5.34.10; 5.99.11; 5.123.15; 5.149.18,19; 5.195.4; 5.309.21; 5.323.19; 5.420.11) 21. caturvargacintAmaNi : zrAddhavidhi, pitRnirUpaNa, zrAddhadezakathana, zrAddhakAlanirNaya (sampUrNa prathama bhAga ) anusandhAna 45 (i) saMhitA : 22. jayAkhyA saMhitA : pitRkarma, pitRtarpaNa (23.9; 23.43) 23. paramezvarasaMhitA : pitRkarma, pitRtarpaNa (2.138; 3.20; 3.25; 7.334) 24. pauSkarasaMhitA : pitRkarma, pitRtarpaNa (27.413; 33.165) 25. zivasaMhitA : pitRkarma (2 / 3.176) 26. vasiSThasaMhitA : pitRkarma, pitRtRpti, pitRdivasa, pitRdaivata (12.10 14.51; 19.17; 32.221) 27. bRhadsaMhitA : pitRkArya (83.1; 104.62) (pha) rAmAyaNa : 28. bAlakANDa : pitRdevatA, pitRkArya, pitRdeva (1.17.23; 1.48.5; 1.133.2) 29. ayodhyAkANDa : pitRloka (2.95.7) 30. kiSkindhAkANDa : pitRloka (4.40.42) 31. sundarakANDa : pitRtRpti (5.539) Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 32. yuddhakANDa : pitRtRpti (6.1229) (ga) mahAbhArata 33. Adiparva : pitRkArya, pitRdeva, pitRdevatA (678; 81.11.12; 845.3) 34. udyogaparva : pitRpakSa (5.107.2) 35. zAntiparva : pitRyajJa (12.63.20; 12.65.19) 36. anuzAsanaparva : pitRkArya, pitRpUjA (13.10.24, 30, 50; 13.239(4)) (ha) purANa : 37. viSNupurANa : pitRdevatA, pitRpiNDa (1.19.73; 3.10.23; 3.18.105) 38. mArkaNDeyapurANa : pitRpUjA, zrAddha, pitRgaNa, pitRtarpaNa, pitRpiNDa, ruci pitara saMvAda, manu ke janma kI kathA, svarga meM kiye gaye pitaroM kA zrAddha i. kA ativistRta varNana (adhyAya 28 se 30 tathA 92 se 94) 39. vAyupurANa : somarasa se pitaroM kA sambandha, vividha prakAra ke pitara, sAta prakAra ke pitRgaNa, zrAddhavidhi (prakarNa 29.24 se 28; prakarNa 38, pR. 448 se 462) 40. matsyapurANa : divyarUpadhArI pitara, pitarapUjA, zrAddha prakaraNa, pitRyajJa, tarpaNa, piNDa, pitRvaMza (adhyAya 14, 15, 16) 41. brahmANDapurANa : pitRtRpti, pitRkArya, pitRdeva, pitRpUjana, 1.23.67; 2.10.104; 2.13.133; 2.20.7; 2.47.19) 42. bhAgavatapurANa : yajJa dvArA pitaroM kI ArAdhanA, pitaroM kA candraloka meM jAkara somapAna karanA, pitRloka (3.32.1 se 3.21; 4.24.38, 41) 43. kUrmapurANa : pitRgaNa, tarpaNa, piNDa, zrAddha (khaNDa 2 21(2)1; 22(3)1 se 4; 22(3)10 se 12; 22(3)59, 60; 27.30) 44. agnipurANa : pitRdevatA, pitRtRpti, pitRkArya, pitRpakSa (115.17, 20; 116.40; 157.1) 45. brahmavaivartapurANa : pitRdeva, pitRdAna (2-30; 16; 2.40; 6; 2.41; 15) 46. skandapurANa : pitRgaNa, zrAddha, tarpaNa (44.1, 2) 47. varAhapurANa : piNDadAna aura zrAddhotpatti (188.2 se 7) Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna 45 48. narasiMhapurANa : pitRtarpaNa (1.8) 49. liMgapurANa : pitRkarma, pitRdeha (1.15.6; 2.6.38) 50. brahmapurANa : pitRtarpaNa, pitRtRpti, pitRdeva, pitRdaivata (43.75; 5.131; 60.57; 219.49; 272.12) 51. bhaviSyapurANa : pitRyajJa, pitRpUjA, pitRkArya, pitRtarpaNa, pitRtRpti (1.1149; 1.65.11; 1.183.16; 322.15; 330.33) 52. padmapurANa : pitRtRpti, pitRkArya, pitRtarpaNa, pitRdeva, pitRdevatA, pitRpUjA (1.13.14,15; 4.89.53; 4.94.22.79; 5.27.43; 5.32.38) 53. zivapurANa : pitRzrAddhaprabhAvavarNana, pitRsargavarNana, zrAddhamAhAtmya (adhyAya 40, 41) 54. saurapurANa : pitRtarpaNa (4.19) 55. devibhAgavatapurANa : pitRdAna (9.1.100) (purANoM kA krama Dekkana kaoNleja kI DikzanarI ke anusAra liyA hai / ) (kSa) darzana : 56. pUrvamImAMsAsUtra : pitRyajJa (6.8.1.10 (1510); 6.8.2.19 (1512)) 57. zAbarabhASya : pitRyajJa (4.4.19 (1277.21); 6.8.8 (1510.5)) (jJa) tantra : 58. mahAnirvANatantra : pitRkarma (9.282; 10.23) 59. lakSmItantra : pitRkarma (39.38) 60. kulArNavatantra : pitRyajJa (5.45) 61. tarpaNa : tarpaNa, pitara, zrAddha, piNDa (prabandha) 62. pitara va pitRloka : nibandha (yaha tAlikA Dekkana kaoNleja ke saMskRta zabdakoza ke AdhAra se banAyI gayI hai / ) Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 gUMgo goLataNA guNa gAya - zI. sAra nAma dharAvatI racanAono prArambha bhagavAna tIrthaGkara deve ja ko hovA jaNAya che. AcArAGga sUtranA pAMcamA adhyayana, nAma bhagavAna mahAvIra deve tathA gaNadhara zrIsudharmAsvAmI mahArAje 'lokasAra' arbu rAkhyuM che, te jotAM A vidhAna taddana vAjabI Thare che. A adhyayanamA prabhu, gaNadhara deve tathA niyuktakAra temaja vRttikAra maharSioo tattvajJAnano sAra atialpa paNa atigambhIra zabdomAM ApaNA mATe mUkI Apyo che. e sAra-lokasAra kevoka che, teno svAda ApaNe upAdhyAyajI mahArAjanI ja vANI dvArA mANI : lokasAra adhyayanamAM, samakita munibhAve munibhAve samakita kA, nija zuddha svabhAve.... (125 gAthA stavana, DhALa 3) manyate yo jagattattvaM sa muniH parikIrtitaH / samyaktvameva tanmaunaM maunaM samyaktvameva vA // (jJAnasAra: 13/1) to jarA niyuktikAra zrutakevalI bhagavaMtanA mukhe paNa sAra zabdanuM bhASya sAMbhaLI laio : logassa u ko sAro ? tassa ya sArassa ko havai sAro ? / tassa ya sAro sAraM jai jANasi pucchio sAha / / 244 / / A gAthA vAMcI tyAre prathama kSaNe to oma ja thAya manamAM, ke A te niyuktinI gAthA che ke koI prahelikA (samasyA, ukhANu) che ? niyuktikAre atyanta prasannabhAve pUchyuM che A gAthAmAM ke "lokano sAra zo cha ? vaLI o sArano sAra zo haze ? ane o sAranAya sArano paNa sAra zo hoi zake ? - tane jANa hoya to kahe !" kRpAnidhAna niyuktikAra vaLI Ano uttara/ukela paNa pote ja ApI sAdhvIdivyaguNAzrI-sampAdita, prakAzanAdhIna 'jJAnamaJjarI'nI prastAvanArUpa lekh| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 anusandhAna 45 de cha : logassa sAra dhammo dhammaM pi ya nANasAriyaM biMti / nANaM saMjamasAraM saMjamasAraM ca nivvANaM // 245 / / (AcA. adhya. 5, u.1 niyukti) arthAt, "lokano sAra 'dharma' che; dharmano sAra vaLI 'jJAna' che; jJAnano sAra cha 'saMyama'; ane saMyamano sAra che 'nirvANa' / " mArI aka kalpanA che ke upAdhyAyajIne potAnI A utkRSTa racanAnuM nAma 'jJAnasAra' rAkhavAnI preraNA A lokasAra adhyayana ane tenA paranI A be niyukti gAthAo uparathI ja sAMpaDI hovI joIo. ane A gAthAmAM paNa 'nANasAriyaM' pada to cha ja ! A kalpanA nirAdhAra bhale hoya, paNa o ramaNIya paNa jeTalI ja che, ano inkAra koI nahi kare. vastutaH lokasAra adhyayana temaja A gAthAono nazo upAdhyAyajI nA mAnasa para keTalI hade chavAyo haze, ke adhyAtmasAra prakaraNamAM paNa temaNe A sArano ullekha ko cha : samyaktvamaunayoH sUtre, gatapratyAgate yataH / / niyamo darzitastasmAt, sAraM samyaktvameva hi // (2/6/19) are ! jJAnASTakano A zloka joIo to paNa A vAtano ApaNane aMdAja avazya Ave : nirvANapadamapyekaM bhAvya te yanmuhurmuhuH / / tadeva jJAnamutkRSTaM nirbandho nAsti bhUyasA // (5/2) sAra aTalo ja ke sAra nAma dharAvatI sarvaprathama racanA te sarvajJa-kathita lokasAra adhyayana che, oma kahI zakAya. A pachI to zrIkundakundAcAryanA samayasAra, niyamasAra, pravacanasAra vagere grantho AvyA, to bIjA paNa yogasAra, tattvasAra jevA prAcIna tAttvika grantho AvyA, to upadezasAra jevA sAmAnya aupadezika grantho paNa jovA maLe ja che. A ja zreNImA upAdhyAyajInA adhyAtmasAra tathA jJAnasAra jevA grantho paNa Ave. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 oka vAta bahu spaSTa cha : koI paNa bAbatano sAra zuM te samajavAnI temaja tene pAmI levAnI mAnavamananI jhaMkhanA cheka AdikALa jeTalI purANI che. AcArAGganiyuktinI ja vAta karIo, to niyuktinAM maMDANa karatAM ja niyuktikAra sAranI zodha karatAM pharamAve che ke - "aMgasUtrono sAra zo ?'; "AcArAGga", "teno sAra ?"; "anuyoga-artha", "teno sAra ?"; "prarUpaNA", "prarUpaNAno sAra ?"; "cAritra"; "cAritrano sAra ?''; "nirvANa', "ane nirvANano sAra ?"; to kahe "avyAbAdha sukha". (AcA. adhya.1, u.1, ni.gA. 16-17) to upAdhyAyajI paNa sAranI khojamAM kyAM pAchA paDyA cha ? temaNe paNa potAnI o zodhanuM pariNAma noMdhyu ja cha : sArametanmayA labdhaM zrutAbdheravagAhanAt / - bhaktirbhAgavatI bIjaM paramAnandasampadAm // aTale ApaNe ama kahIo ke jJAnasAra jina-pravacana- sAradohana to cha ja, paNa sAthe sAthe o upAdhyAyajIo karelI, pravacananA sAranI-arkanI, UMDI khojanuM tattvarasachalakatuM sumadhura pariNAma paNa che, to te bilakula ucita paNa che ane mahattvapUrNa paNa che, amAM koI zaMkA nathI. jJAnasAra o jJAnanA amRtarasano mahAsAgara che. upAdhyAyajI bhale lakhe ke "pIyUSamasamudrotthaM" - samudra thakI nahi pragaTeluM amRta te jJAna ! ApaNI apekSAo to zrutajJAnanA mahAsAgaranuM manthana karIne upAdhyAyajIo meLavI ApekheM amRta ja che A jJAnasAra ! ___ amArA moTA mahArAja pUjyapAda AcArya mahArAja zrI vijayanandanasUrIzvarajI mahArAja, zrIhAribhadrIya 'aSTaka prakaraNa' nA sandarbhamAM, kahetA ke "mANasa, jIvanamAM, 32 bhUlo kare. jema ke pahelI 'deva'nA viSayamAM bhUla kare; oma 32 bhUla kare. A oka oka aSTaka o oka oka bhUla dUra karI ApanAraM aSTaka che. 'mahAdevASTaka' bhaNo aTale devaviSayaka mAnyatA badalAya, zuddha thAya. Ama 32 aSTake 32 bhUlo sudhare." Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna 45 jJAnasAra-aSTakanA sandarbhamAM paNa A vAta oTalI ja sAcI-vAstavika jaNAya che. dharmatattvanA sandarbhamAM thatI bhUlo jo hAribhadrIya-aSTaka thakI dUra thAya, to adhyAtma-tattvanA sandarbhamAM thatI kSationuM nivAraNa karavA mATe jJAnasAra-aSTaka suyogya Alambana hovAnuM avazya svIkArI zakAya. jANakAronA kathanAnusAra, adhyAtmasAra temaja jJAnasAra- o banne prakaraNomAM upAdhyAyajIo, AvazyakatA pramANe digambara mantavyonuM nirasana athavA zuddhIkaraNa bhale karyu hoya; paraMtu te sivAya, samagrapaNe tapAsIo to, zrI haribhadrAcArya temaja zrIkundakundAcAryanAM tAttvika pratipAdanono adbhuta nicoDa tAravIne, teoe, A be prakaraNone, nizcaya-vyavahAranAM parama rahasyothI chalakAvI dIdhAM che. tattvavicArano arka tAravavAnI ane sUkSmekSikA thakI virodhI bhAsatA matomAM samanvaya sAdhavAnI AvI sUjha asAmAnya ja gaNI zakAya. jJAnasAranI ja vAta karIo to teno pahelo zloka ja keTalo badho mArmika ane arthapUrNa che ! ApaNe, saMsAravAsI vairAgI gaNAtA jIvo, saMsArane tuccha, asAra ane apUrNa mAnIne cAlIo chIo tyAre, oka pUrNa jJAnI AtmAnI najaramAM jagatanuM svarUpa keyU~ hoya teno aNasAra- Outline , upAdhyAyajI, prathama zlokamAM ApaNane Ape che. te zloka lakhatI-racatI veLAo, kadAca, temanAmAM, paramajJAnIne ja lAdhatI koI anirvacanIya anubhUti saMkrAnta thaI hoya to nA nahi ! teo lakhe che ke "saccidAnanda-ghana avA pUrNa parama tattvanI dRSTimAM to A vizva pUrNa ja bhAsatuM hoya che." arthAt ApaNane jagata adhUruM bhAsatuM hoya to te ApaNI adhUrapanI nizAnI gaNAya; pUrNa jJAnInI najaramAM to jagatamAM kazuM ja adhUraM nathI hotuM. A zloka vAMcatAM ja cittamAM upaniSadano pelo mantra jhabakI UThe cha : OM pUrNamidaM pUrNamadaH pUrNAt pUrNamudacyate / pUrNasya pUrNamAdAya, pUrNamevA'vaziSyate // - badhuM ja pUrNa che : A paNa, te paNa; aTale pUrNamAM ja pUrNa ThalavAya cha; ane pUrNamAMthI jyAre pUrNanI bAdabAkI karIo, tyAre paNa bAkI rahe te pUrNa ja hoya che. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 oka udAharaNathI A vAta samajavAnI kozIza karIo : Glogal Summit maLe tyAre, temAM bhAratano pratinidhi Ave athavA jAya, tyAre 'bhArata AvyuM', athavA 'bhArata gayuM' oma ja vyavahAra thato hoya che. vaLI, o pratinidhi bhArata choDIne jAya tyAre, Summit mAM te 'bhArata' tarIke oLakha pAmato hovA chatAM, bhArata orcha thatuM nathI; pUrNa bhArata ja rahe cha; ane te bhArata pAcho phare tyAre paNa, tenA AvavAthI bhAratano koI tUTelo aMza pUrAya che tevU nathI; te to yathAvat pUrNa bhArata ja rahe che. bahu UMcI ane UMDI vAta che A. jJAnasArano pahelo zloka, mArI dRSTi, upaniSadanA A sUktanI UMcAIne AMbe che. jJAnasAra prakaraNa viSe AIM to ghaNuM ghaNuM kahI zakAya. keTaluM kahevU? upAdhyAyajI mahArAje A grantha racI ApIne tattvapipAsuo para je upakAra ko che teno badalo vALavAnI ApaNAmAM kSamatA nathI, aTaluM ja kahIne vAta ATopI lauM chu. jevA upAdhyAya yazovijayajI tevA ja upAdhyAya devacandrajI. banne samAna tAttvika puruSo. banne samAna anubhavajJAnI. banne samAna adhyAtmapathanA pathika. banneya pUjya puruSo pramANa, naya ane nizcaya-vyavahAranA samAna abhyAsIo, samAna prarUpako ane samAna granthakAro. Agama arthAt jina-pravacana, tenA oka oka zabdamAM ananta arthakSamatA ane aneka rahasyo saMtAyAM-samAyAM hoya che, tenuM bhAna ane tenuM marmodghATana karavAmAM nipuNa avI asAdhAraNa pratibhA dharAvatA A banne pUjyo hatA. upAdhyAyajI pachI sAta-ATha dAyakA pachI devacandrajI bhale thayA hoya, paNa te banne vaccenA bhautika antarano cheda, temanI vacce sadhAyelA tAttvika ane anubhUtinA sAhacarya-sAmya-sAmIpya thakI, UDI jato jaNAya che. yogIrAja AnandaghananA pArasa-sparze potAnI dhAtune vadhu vizuddha banAvIne upAdhyAyajI je sAdhanApatha upara viharyA ane AgaLa vadhyA, te ja sAdhanApatha upara vicaravAnuM zrIdevacandrajIo paNa pasaMda karyu hoi, banne RSitulya sAdhako Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna 45 vacce je sakhya kaho ke sAmya sadhAyuM, te jotAM, upAdhyAyajInA AlekhelA, mantrAkSarasamA rahasyamaya zabdo upara devacandrajI mahArAja vivaraNa lakhe, te okadama ucita, balke nyAyocita banI rahe che. mAtra zAstro bhaNI laIo ke zabdonA vyutpatti ane nirukti-prApta artha karatAM AvaDI jAya teTalA mAtrathI AvA grantho para vivaraNa karavAno ke carcA karavAno adhikAra nathI maLI jato. tevo adhikAra to tyAre ja maLI zake, jyAre tame, koI ne koI aMze ke rUpe, temanA jevA ho. AtmasAdhaka saMta muni zrI amarendra vijayajIne akavAra vinaMti karelI : yogadRSTi vize Apa kAika vivaraNa Apo, to amArA jevAne tenAM sAdhanAlakSI rahasyo maLe. javAbamAM temaNe jaNAvelu : "A viSaya para vivaraNa karavA jeTalI kSamatA tathA kakSA hajI meM meLavI nathI, mATe hu~ nahi lakhI zakuM." A uparathI ApaNane samajAya ke vivaraNano adhikAra aTale zuM ? o prApta karavo keTalo Akaro hoya che, ane a prApta karavA mATe keTalI AkarI sAdhanA jarUrI hoya che ? A sAdhanA ane A adhikAra-banne zrImad devacandrajI pAse hatA; ane ApaNA parama sadbhAgye, teoe te adhikArano upayoga paNa karyo; jenuM pariNAma che jJAnamaJjarI. kevU mIThaDuM nAma ! sAdhanA game teTalI kaThora bhale hoya, paNa tenuM lakSya jo cidAnandanI mauja hoya, to teno sAdhaka jJAnamaJjarI sarajI zake; ane to, te sarjana, TIkAgrantha hovA chatAM, svatantra grantharacanAnuM gaurava pAmI zake. ___hA, jJAnamaJjarI o zrImad devacandrajI- oka AgavU granthasarjana che. vyavahAramA bhale te jJAnasAranI TIkArnu nAma hoya- TIkA gaNAtI hoya, paNa temaNe granthanA padArthone je rIte kholyA che, vikasAvyA che; je rIte akaoka padya ane tenA oka oka padanA marmane temaNe pakaDyo che, te jotAM temanI A TIkAne svatantra-maulika granthasarjana kahevAmAM leza paNa atyukti nathI thatI. vastutaH to upAdhyAyajInA racelA zabdo sAthe kAma pADavaM e ja Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 97 jevAtevAnA gajA bahAranuM gaNAya. temanA grantha para vivaraNa karavA mATe temanA samAnadharmA hovU anivArya che. ane devacandrajI mahArAja temanA o hade samAnadharmA che - lAge che ke temaNe tattvajJAnanI tijorI jevA A-jJAnasAra granthamAM sudRDhatApUrvaka svaira vihAra karyo che, ane A tijorImAMnAM saghaLAMya ratnonAM, ApaNe kalpI paNa na zakIo tevAM, navalAM darzana karAvyAM che. bIjI, arvAcIna, koI paNa TIkAne AdhAre ApaNane lAge che ke jJAnasAra to sahelo, samajI zakAya tevo grantha che; teno gadya-padya-anuvAda paNa game te bhASAmAM, karI ja zakAya tema che. paNa jJAnamaJjarI avalokyA pachI, ochAmAM ochu mane to, pratIti thaI gai cha ke A grantha samajavo sugama ke sahelo jarAya nathI. keTalIbadhI sajjatA ane prAthamika bhUmikArUpa taiyArI hoya to ja A granthamAM, kAMika aMze ApaNI cAMca DUbe to DUbe. devacandrajIo A grantha upara vivaraNa lakhatAM kevA adhikArapUrvaka kAma karyu che, te samajAvavA mATe aka-be dAkhalA ahIM TAMkuM chu. jJAnasArano prathama zloka A pramANe prasiddha cha : aindrazrIsukhamagnena lIlAlagnamivAkhilam / saccidAnandapUrNena pUrNaM jagadavekSyate // 1 // A zlokamAM uttarArdhano pATha, ahIM Apyo che te ja pramANe upAdhyAyajIne khudane saMmata che, ane tethI ja teo, svopajJa TabArthamAM-bAlAvabodhamAM, o paMktino artha Ama kare che : "sat ka0 sattA, cit ka0 jJAna, AnaMda ka0 sukha, e traNa aMzai pUrNa ka0 puro je puruSa teNaiM / darzana jJAna cAritra e traNa aMze pUrNa - pUrNa jagat ka0 pUrNa jaga, avekSyate ka0 dekhaI, te adhUro kahIiM na dekhaI" // arthAt, sat-cit-AnandathI pUrNa avo puruSa, jJAnAdikathI pUrNa jagatane dekhe che : tenI pUrNa dRSTi-nizcaya dRSTinI apekSAo A jagata pUrNa che, apUrNa nathI. ane A artha ja ApaNe tyAM mAnya che, svIkArya che, ane te rIte ja adhyayana, vyAkhyAna, vivaraNa - badhuM yatuM hoya che. have devacandrajI mahArAja ahIM sAva judA paDe che. teo A paMktino alaga ja pATha svIkAre cha : avo Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna 45 pATha kAM to temanI sAme hovo joI); kAM temanI svatantra pratibhAo e pAThanI kalpanA/racanA karI hovI joI. je hoya te, tattvanI ApaNane khabara nathI, paNa temaNe A judo pATha svIkAryo che ane te pATha pramANe ja temaNe TIkA paNa lakhI che, te ApaNI samakSa upalabdha che. juo : aindrazrIsukhamagnena lIlAlagnamivAkhilam / saccidAnandapUrNenA'pUrNa jagadavekSyate // sujJa jijJAsuo ahIM- uttarArdhamAM karavAmAM AvelA pheraphArane noMdhI zakayA haze. have te aMzanI TIkA joio : "sat-zubhaM zAzvataM vA cit-jJAnaM tasya ya AnandaH tatra pUrNena jJAnAnandabhRtena muninA jagat mithyAtvAsaMyamamagnaM mUDhaM vilokyate / pUrNAH apUrNa jagad bhrAntaM jAnanti // " A TIkAMzamAM kula traNa pheraphAro jovA maLe che. 1. sat padano artha upAdhyAyajIo sattA ko che, zrImade zubhaM zAzvataM vA avo karyo che. 2. upAdhyAyajIo sat-cit-Ananda (sukha) ama traNa aMzothI paripUrNa avA draSTA puruSanI vAta varNavI che, jenuM tAtparya ApaNA cittamAM 'kevalajJAnI' ke 'siddha parameSThI' aq hovAnuM samajAya che. jyAre zrImadjI sat-zubhaM zAzvataM vA, cit-jJAnaM, tasya (arthAt zubha ke zAzvata arbu je jJAna, teno) AnandaH avo artha samajAvI, te AnaMdamAM pUrNa (tatra pUrNena)- jJAnAnandabhRta je muni - Avo tAtparyArtha Ape che. ane 3. trIjo mahattvano, dhyAnapAtra pheraphAra to A che : upAdhyAyajI jyAM pUrNaM jagat avo pATha AlekhIne darzana-jJAna-cAritrathI (nizcaya dRSTio) pUrNa jagatanAM darzananI vAta varNave che, tyAM zrImadjI apUrNa avo pATha svIkArIne [ apUrNaM ] jagat - mithyAtvAsaMyamamagnaM mUDhaM avo artha Ape che. ane teno spaSTa sAra paNa A zabdomAM teo Ape che : "pUrNAH apUrNaM jagad bhrAntaM jAnanti'" / mULa granthakArathI, temanA svopajJa arthaghaTanathI, sAva judA pADavAnuM ane potAnI svatantra pratibhA dvArA upasAvela artha- varNana karavAnuM gaju, upAdhyAyajInA samAnadharmA arthAt upAdhyAyajI jeTalI ja AdhyAtmika ane anubhavajJAnanI Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 pahoMca dharAvanAra AvA devacandrajI sivAya, bIjA konuM hoya ? oka vAtanI cokhavaTa ahIM ja karavI joIo jJAnamaJjarInAM viduSI sampAdikAa A sampAdanamAM, devacandrajI- saMmata pATha (pUrNenAspUrNaM) nathI rAkhyo, paNa upAdhyAyajIsaMmata (pUrNena pUrNaM) pATha ja rAkhyo che. temanI samakSa upasthita hastaprato paikI aka ke be ja pratamAM apUrNaM pATha hoi temaNe bahumata - pratono- te paramparAmAnya hovAne kAraNe pATha ja rAkhyo che. paraMtu Ama karavA jatAM musIbata se AvI paDela che ke zrImadjIo TIkAmAM apUrNaM pATha svIkArIne ja vivaraNa kartuM che. temaNe vaikalpika rUpe, pahelAM pUrNaM pAThanuM vivaraNa kartuM hoya ane pachI athavA kahIne apUrNaM pATha darzAvI tenuM vivaraNa kartuM hoya tevuM to TIkAgranthamAM jovA nathI maLatuM ! phalataH mULa granthano A sampAdanamAM svIkRta pATha ane te parano TIkAgrantha banne sAva nokhAM paDI jAya che; je granthathI ajANa jijJAsu mATe sandigdhatA sarjI zake. astu. bIjuM udAharaNa joio : prathama aSTakanA pAMcamA zlokamAM pUrvArdhano pATha A pramANe che: "pUryante yena kRpaNAstadupekSaiva pUrNatA" / Ano TabArtha :" pUrAiM jeNaI dhanadhAnyAdika parigrahe hInasattva lobhIo puruSa, [ te ] dhana-dhAnyAdi parigrahanI upekSA ja pUrNatA kahIiM " - Avo che. ahIM zrI devacandrajI mahArAja jarA judA paDe che, ane A zlokagata 'tadupekSaiva' a padanA be alaga alaga artha Ape che. juo : (1) " pUryante' 'yena' pracurA bhavanti 'sA' - pUrNatA upAdhijA 'upekSyA eva' anaGgIkArayogyA eva / (2) athavA tadupekSA eva, na hi eSA pUrNatA, kintu pUrNatAtvena upekSate Aropyate ityarthaH // " ( ahIM upekSyate - Aropyate hoi zake.) 99 A banne vikalpomAM 'tadupekSA' padano 'tasya upekSA - tadupekSA' ama mAnIne vivaraNakAra cAlatA nathI. pahelA arthamAM sA upekSyA ovo tadupekSAno artha darzAve che, ane bIjAmAM sA upekSyate ovo artha temanA manamAM che. pratibhAno A unmeSa, upAdhyAyajInA zabdomAM ane tenAM agAdha rahasyomAM zrImad kevA to garakAva thaI jatA haze tenI, gavAhI ApI jAya che. hajI oka udAharaNa joi laIo : 24mA zAstrASTakanA trIjA zlokamAM granthakAre zAstra zabdanI nirukti ApI che : "zAsanAt trANazaktezca budhaiH Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 100 anusandhAna 45 zAstraM nirucyate" / arthAt hita zIkhave ane rakSaNa karavAnI zakti dharAve te zAstra. have A zloka uparanI TIkA joizuM to zrImadjInI vilakSaNa prajJAno majAno unmeSa jovA maLaze. temaNe karelo artha kAMIka A pramANe che : "trANaMrakSaNaM tasya zakti:-sAmarthya yasya saH, tasya zAsanAt-zikSaNAt zAstraM nirucyate-vyutpAdyate / aTapaTo lAge tevo paNa A artha zrImadjInI kSamatAne samajavA mATe upakAraka che. to A traNeka udAharaNothI jJAnasAra para vivaraNa karavA mATe devacandrajIno pUrNa adhikAra hovAnuM siddha thAya che; jJAnamaJjarI kevaLa TIkAgrantha na banI rahetAM te zrImadjI- AgaQ sarjanakarma che ama paNa puravAra thaI zake che; ane te rIte zrImadjI te upAdhyAyajInA samAnadharmA hovArnu paNa sudRDha thAya che. ane sAthe ja A granthanAM marma pAmavA, ApaNA badhA mATe, dhArIo chIo teTaluM saraLa nathI, te vAta paNa nizcita thaI jAya che. upAdhyAyajI mahArAja ane devacandrajI mahArAja-A bannenI ruci naya ane nikSepanI vicAraNAmAM aka samAna vartatI jovA maLe che. dareka padArthane A banne granthakAro nayavAdanI dRSTio satata mUlavatA rahe che, ane te rIte kyAMya okAntavAdano gaMdha paNa praveze nahi, tenI cAMpatI kALajI rAkhatA rahe che. upAdhyAyajInA tarkapradhAna grantho - nayapradIpa, nayarahasya, anekAntavyavasthA, nayopadeza vagere; ane zrImadjInA tattvapradhAna grantho nayacakrasAra vagere, A bAbatanI sAkha pUre che. jJAnamaJjarI, avagAhana karIo to tyAM paNa A bAbata AMkhe UDIne vaLagaze ja. lagabhaga ke mahadaMze dareka aSTakanI TIkA AraMbhatAM zaruAtanI bhUmikA ke avataraNikAmAM, je te aSTakano viSayanirdeza karanAro je zabda hoya, tenA 4 nikSepA zrImadajIo darzAvyA che; aTalaM ja nahi, te padArtha kayA nayanA mate kyA-kyAre-kevI rIte saMbhave, te paNa prAya: sAte nayone AzrayIne darzAvatA rahyA che. ___dA.ta. paheluM pUrNatA-aSTaka che, to pUrNanA nikSepa ane vividha nayamate pUrNa koNa gaNAya tenI carcA prathamASTakanA AThamA zlokanI TIkAmAM vistArathI Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 101 karI che. a ja rIte, bIjUM magnatA aSTaka che, to te magna padanA ja nikSeparnu temaja nayonI dRSTile magna koNa tenuM nirUpaNa bIjA aSTakanA prathama zlokamAM jovA maLe che. ane Aq pratipAdana aneka sthaLe jovA maLe che. koI paNa muddAne naya-nikSepanI dRSTithI tolavA-mUlavavAnI zrImadjInI vilakSaNa pratibhAno tathA syAdvAdaprItino, AthI, aMdAja AvI zake che. devacandrajI korA zAstrajJa nathI, paNa anubhavajJAnI paNa che. zrutamaya bodha tIvra hovAnI sAthe sAthe temano bhAvanAmaya bodhanA pradezamAM paNa praveza hovArnu, temanAM sahajabhAve thaye jatAM, mArmika ane vedhaka pratipAdano parathI, kaLI zakAya tema che. Ane kAraNe koi paNa viSayanI vizada prastuti temane sahaja che. pote te te pratipAdya muddA paratve koi prakAranA sandehano ke dvidhAno bhoga nathI banyA; spaSTa che, ane tethI temanA dvArA thatuM spaSTa pratipAdana ApaNane paNa asandigdha samajaNa ApI zake che. amanI anubhavajJAna-plAvita vAlInA thoDAka sphulliMgo ahIM noMdhIo : - magnASTaka (ke magnatASTaka)nA pAMcamA zlokamAM bhagavatIsUtranA havAlA sAthe tejolezyAnI vRddhinI vAta upAdhyAyajI mahArAje nirUpI che. bhagavatIjImAM keTalA saMyama-paryAyavALA sAdhunI tejolezyA kevI hoya tenuM pratipAdana Ave che. te kevA prakAranA sAdhune hoya, teno khulAso 'magnatA'nA sandarbhamAM 'itthambhUtasya' kahIne upAdhyAyajIo Apyo che. paNa zrIdevacandrajI tenuM vizadIkaraNa karatAM, 1. tejolezyAnI vyAkhyA ane 2. sUtragata A pratipAdana kone lAgu paDe tenI cokhavaTa aTalI saraLa-sahajapaNe karI Ape che ke ApaNA manamAM te viSe koi nanu na ca na rahe. juo 1. tejolezyA sukhAsikA // 2. etacca zramaNavizeSamevAzrityocyate, na punaH sarva evaMvidho bhavati // A ja prasaMgamAM temaNe saMyamasthAna-prarUpaNA laMbANapUrvaka karI che, temAM paNa zAstrAnusArI eka mArmika vidhAna karIne prarUpaNAne khUba vizada banAvI dIdhI che. A rahyaM te vidhAna : AditaH anukramasaMyamasthAnArohI niyamAt zivapadaM labhate / prathamameva utkRSTa-madhyama-saMyamasthAnArohI niyamAt patati // Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 anusandhAna 45 to A prasaMgano ja upasaMhAra karatAM temaNe saMyamasthAna ane saMyamaparyAyano samanvaya sAdhIne sAdhunA sukhanuM mApa varNavatA sampradAyano je ullekha karyo che, te paNa jovA jevo cha : atra paramparA-sampradAya:-jaghanyataH utkRSTaM yAvat asaMkhyeyalokAkAzapramANeSu saMyamasthAneSu kramAkramavartinirgrantheSu mAsataH dvAdazamAsasamayapramANasaMyamasthAnollaGghanoparitane vartamAnaH sAdhurIdRgdevatAtulyaM sukhamatikramya vartate iti jJeyam // - prazasta kaSAyanI carcA ApaNe tyAM ghaNIvAra thatI hoya che. potAnA kaSAyAdikane 'prazasta'- vizeSaNa ApIne teno bacAva karavAnI, balke tenuM samarthana karavAnI vRtti paNa kyAreka kyAreka jovA maLe che. AvA prasaMgoe ApaNane ghaNI dvidhA anubhavAtI hoya che. AvI dvidhAno cheda uDADatAM zrImadjI lakhe che : prazastamoha: sAdhane asAdhAraNahetutvena pUrNatattvaniSpatteH arvAk kriyamANo'pi anupAdeyaH / zraddhayA vibhAvatvenaivAvadhAryaH / yadyapi parAvRttistathApi azuddhapariNatiH, ataH sAdhye sarvamohaparityAga eva zraddheyaH // (mohatyAgASTaka-prathama zloka-avataraNikA / ) ___ - indriyo sadA atRpta rahe che; kadApi te tRpta nathI thatI; A muddAne bahu alpa zabdomAM zrImadjI hRdayavedhI rIte rajU kare che : "abhukteSu IhA, bhujyamAneSu magnatA, bhuktapUrveSu smaraNaM, iti traikAlikI azuddhA pravRttiH / indriyArtharaktasya tena tRptiH kva ? // " (indriyajayASTaka-3). ___- munio paMcAcAra pAlana kyAM sudhI-keTaluM karavU joi ? khAsa karIne chaThThA guNaThANAthI AgaLa vadhavA, Ave tyAre kyAM keTaluM AcArapAlana hoya ? A muddAne devacandrajI o AvIM rIte vizada karI Apyo che : "kSAyikasamyaktvaM yAvannirantaraM niHzaGkAdyaSTadarzanAcArasevanA / kevalajJAnaM yAvat kAlavinayAdijJAnAcAratA / nirantaraM yathAkhyAtacAritrAdarvAk caaritraacaarsevnaa| paramazukladhyAnaM yAvat tapaAcArasevanA / sarvasaMvaraM yAvad vIryAcArasAdhanA avazyaMbhAvA / nahi paJcAcAramantareNa mokSaniSpattiH / ....guNapUrNatAniSpatteH Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 103 arvAg AcaraNA karaNIyA / .... pUrNaguNAnAM tu AcaraNA paropakArAya // " (kriyASTakanI avataraNikA). AvAM to aneka sthAno jJAnamaJjarImA jaDe, je ApaNA bodhane vizada kare, ane ApaNI zaMkA, bhramaNA ane vikalpajALane bhedI nAkhe; ane devacandrajInA anubhavajJAnanI zAkha pUre. padArthonI vyAkhyAo paNa devacandrajI bhAre mArmika Ape che. jevI mArmika tevI ja hRdayaMgama paNa. upAdhyAyajI mahArAjano vAraso, A bAbatamAM paNa, temaNe barAbara jALavyo che. thoDIka vyAkhyAo noMdhIo : "kartRtvam - ekAdhipatye kriyAkAritvam / ' (2/3) / "lobhapariNAmaH parabhAvagrahaNecchApariNAmaH, aatmgunnaanubhvvidhvNshetuH|" (3/2) // "kriyA hi vRttirUpA, bhAvapariNatistu AtmaguNazuddhirUpA / " (3/4) / / "parabhAvakaraNe kartRtArUpo ahaMkAraH aham / sarva-svapadArthata: bhinneSu pudgalajIvAdiSu 'idaM mame'ti pariNAmo mamakAraH / " (4/1) / / "antarmuhUrta yAvat cittasya ekatrAvasthAnaM dhyAnam / " "AjJAyA anantatva-pUrvAparAvirodhitvAdisvarUpe camatkArapUrvakacittavizrAma: AjJAvicayadharmadhyAnam / evamapAyAdiSvapi sAnubhavacittavizrAntaH dhyAnam / " (6/4) // __ "yasya samyagdarzanAdiguNakSayopazamaH svarUpanirdhAra-bhAsana-ramaNAtmakaH anyanimittAdyAlambanaM Rte sa tAttvikaH (kSayopazamaH) / " "yaccopAdeyatvena svatattvanirdhAra-bhAsana-ramaNarUpaM, heyabuddhyA parabhAvatyAganirdhAra-bhAsana-ramaNayuktaM ratnatrayIpariNamanaM bhavati tad bhedaratna-trayIrUpam / " "yacca sakalavibhAvaheyatayA'pyavalokanAdirahitaM vicaraNa-smRtidhyAnAdimuktamekasamayenaiva sampUrNAtmadharmanirdhAra-bhAsana-ramaNarUpaM nirvikalpasamAdhimayaM [tad]abhedaratnatrayIsvarUpam / " (8/4) / - AvI to agaNita vyAkhyAo A TIkAgranthamAM abhare bharI che. tethI Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 anusandhAna 45 ja jene tAttvika samajaNano khapa che tene mATe to A TIkA goLanuM gADuM ja banI rahe tema che. zrImadjIo prasaMgopAtta verelA bodhadAyaka vacano paNa ahIM aneka sthAne jovA maLe che. eka-be avAM vacano ApaNe paNa vAgoLIo : "ahaha ! bandhasattAto'pi udayakAlaH dAruNaH / yenAtmano gunnaavrnntaa| ataH svarUpasukhe ruciH kAryA / " (1/7) // "kartRtvakAle na aratyanAdarau tarhi bhogakAle ko dveSa: ? udayAgatabhogakAle iSTaniSTatApariNatireva abhinavakarmahetuH / ato'vyApakatayA bhavitavyam / zubhodayo'pi AvaraNam, azubhodayo'pyAvaraNam, guNAvaraNatvena tulyatvAt kA iSTAniSTatA ? / " (4/4) // Ama, jJAnamaJjarInI ane tenA pariprekSyamAM devacandrajInI keTalIka, ApaNI alpa matio samajAi tevI khUbIo ahIM noMdhI che. alabatta, A to mAtra AcherI jhalaka ja gaNAya. ono vAstavika ane UMDANabharyo paricaya tathA lAbha pAmavo hoya to to AkhI jJAnamaJjarInuM avagAhana ja karavU paDe. AmAM DUbakI mAre tene adhyAtma-vizvanA adbhuta ane avanavA bhAvo maLe emAM koI zaMkA nathI. Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 105 DhUMka noMdha : (1) 741 varSa jUnuM eka samavasaraNa surendranagara jillAnA dhrAMgadhrA zaheramAM zrIajitanAtha bhagavAnanA derAsaramAM UparanA gabhArAmAM eka patthara- samavasaraNa birAjamAna hatuM, jene hAlamAM ja nirmANa thayela nUtana maNDapamAM nUtana pIThikA para pratiSThita karavAmAM AvyuM che. dhrAMgadhrAnI ANaMdajI kalyANajInI peDhI hastakanA A derAsaramAM saM. 2062nA cAturmAsamAM bhavya devakulikAo ane sundara maNDapamAM anya pratimAjIo sAthe A samavasaraNa punaH pratiSThita karela che. AyuM samavasaraNa eka ja pattharamAM che. ghasAro lAgelo hovAthI hamaNAM lepa karavAmAM Avyo che, jenAthI samavasaraNanI sundaratAmAM vadhAre uThAva Avyo che. lepakAranI kuzalatAnA kAraNe samavasaraNazilpa tathA jhINI koraNI DhaMkAi javA pAmI nathI e paNa ahIM noMdhaq joie. A samavasaraNamAM zrIvAsupUjya svAmInA caumukhajI che je pattharamAM ja korelA che. samavasaraNa lagabhaga aDhI phUTa UMcuM che. sauthI nIce cAra iMca pahoLI pIThikA che, Upara traNa gaDha che. sauthI nIcenA gaDhamAM pAlakhI, gADA, hAthI, ghoDo vagere spaSTa joI zakAya che. bIjA gaDhamAM pazu-pakSIo-sApa, vAndaro, siMha, hAthI, pADo vagere dekhAya che. trIjA gaDhamAM parSadAo che. prabhujInI AjubAju cAmaradhArI ane UparanA bhAge hAthI jovAmAM Ave che. Toca Upara pattharano chUTo kaLaza hato. tenI jagyAe ArasanuM kalpavRkSa hamaNAM narbu banAvIne besADavAmAM AvyuM che. jenAthI samavasaraNanI sundaratAmAM Umero thayo che. pIThikAnA bhAgamAM saMskRta bhASAmA lekha kotarelo che. lipi jaina devanAgarI che. cAre bAju pharatI be paMktimA lekha goThavyo che, akSaro lagabhaga eka iMca UMcAInA che. e0|| saMvata 1322 varSe mAghasudi 5 budhe umAradhi (?) grAme zrI vAsupUjyacaitye atra (?) samavasaraNe zrIzrImAlaH jJAtIya suta (?) bIlhaNena prathamaM zrI vAsupUjyabimbaM pitRvya UdA zreyase tathA dvitIyabimbaM mAtR kuNima--- tRtIyabimbaM bhrAtR-- zreyorthe tathA caturthaM bimbaM mAtAmahI teU zreyase kAritaM Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 anusandhAna 45 pratiSThitaM ca devabhadrasUri santAne zrIrAjavihArIya zrIsomaprabhasUriziSyaiH zrIprabhAcandrasUribhiH // zubhaM bhavatu saMghasya / / sArAMza : saM. 1322nA varSamAM umAradhi nAmanA gAmamAM zrIvAsupUjyasvAmInA caityamAM zrImAlajJAtIya Thakkura bIlhaNe samavasaraNa sthApyuM jemAM zrIvAsupUjya svAmI- prathama bimba kAkA UdAnA zreyArthe, dvitIya bimba mAtA kUNimadenA zreyArthe, tRtIya bimba bhAInA zreyArthe ane cothu bimba dAdI teUnA zreyArthe karAvyu tathA devabhadrasUrinI paramparAmAM rAjavihArIya zrIsomaprabhasUrinA ziSya zrIprabhAcandrasUrio pratiSThA karI. lekhamAM keTalAka zabdo-akSaro ukelI zakAyA nathI. umAradhi gAma dhrAMgadhrAnI AsapAsa ja hovU joIe paraMtu koI mAhitI maLI zakI nathI. A gAma tathA rAjavihArIya pakSa ke gaccha vize itihAsavido prakAza pADe evI apekSA. - upA. bhuvanacandra (2) anusandhAna 43-44 mAMnA lekho vize pUraka noMdha (1) anu0 43, pR. 43. 'sujaitrapura maNDana mahAvIrajinastotra'mAM nirdiSTa sujaitrapura te vartamAna- kheDA-jillA- sojItrA hovAnuM jaNAya che. A jANakArI ApatA muni zrutatilakavijayajIe ema paNa jaNAvyu ke vartamAnamAM paNa sojItrAmAM mahAvIrasvAmIna derAsara che. anu0 44mAM zrIratnasiMhasUrikRta coMtrIsa laghukRtiono samuccaya prakAzita thayo che. te aMge keTalIka jJAtavya ane mahattvapUrNa vAto DaoN. madhusUdana DhAMkI taraphathI prApta thaI che, te A pramANe cha :0 AmAM nirdiSTa dharmasUri- rAjagacchanA hatA. candragaccha ja, pAchaLathI, koIka rAjavIe - ghaNA bhAge tribhuvanagaDhanA rAjavIe - dIkSA letAM, rAjagaccha kahevAyo. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 107 0 I. 1147 mAM digambara paM. guNacandre pratiSThita karelI jinapratimA ajameranA myujiyamamAM che. tene dharmasUrie vAdamAM parAsta karelo. 0 ajameramAM cAhamAna rAjAe rAjavihAra-prAsAda karAvelo. zAhabuddIna ghorIe pRthvIrAjane harAvyA pachI ajamera para caDAI karI (I. 1205) pachI te mandiranA sthAne masjIda (I. 1225) banI. temAM te mandiranA avazeSa jovA maLe che. DhAI dinakA jhUpaDA vALI masjIda. (c) zakezvaranAM 5 stotro A samuccayamAM che, te kadAca sauthI jUnAM stotro che. adyAvadhi upalabdha zaGkezvara-stotromAM sauthI jUnuM stotra A. municandrasUrinuM maLe che. temAMnI noMdha anusAra, I. 1095mAM zaGkezvaranI pratimA dharatImAthI prApta thaI hatI. sajjana nAmanA zrAvake tyAM derAsara karAvyuM hatuM. te stotra karatAM paNa A pAMca stotra vadhu jUnAM lAge che. joke emAM aitihAsika kazI vAto maLatI nathI. 0 e ja rIte bharuca viSernu stotra che, te paNa kadAca te viSaya- sarvaprathama stotra jaNAya che. mantrI AmrabhaTTe bharucamAM, zatrujaya paranA AdinAtha caitya jevaDaM moThaM derAsara nAme 'zakunikAvihAra', tyAM baMdhAveluM, je AjanI jummA masjIdarUpe maujUda che. tenI chato, raMgamaNDapa Adi ghaNAM vizAla che. stambho paNa koraNIvALAM che. / 'kumAravihAra' viSayaka stotra mahattva- che. parantu te 24 jinAlaya nahi, paNa 72 jinAlaya hovAnuM vadhu saMbhavita che. 1 devakulikAmA 1 jina hoya, e rIte 72 jinanI 72 kulikA hoya to zakya che. -zI. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 anusandhAna 45 vihaMgAvalokana - upA. bhuvanacandra anusaMdhAna-42 ne suzobhita karatI eka racanA - 'Anandasamuccaya' eka laghugrantha ja che. viSaya, prauDhi, kavana ityAdi aneka dRSTie pragalbha kahI zakAya evI kRti che. racayilA samartha yogI puruSa che, je jaina paramparAnA ja muni hoya ema mAnavA mana lalacAya che. sampAdakazrI kahe che tema e 'koI khAsa sampradAyathI bandhAyelA nathI', te sAcuM che; kintu, SaDdarzanono samanvaya kartAe je rIte ko che, jinezvara mATe je zabdomAM Adara vyakta thayo che ane A racanA jaina jJAnabhaNDAramA ja prApta thAya che vagere muddAno vicAra karatAM jaina paramparA sAthe kartAno nikaTa sambandha avazya sthApita thAya che. ema jaNAya che ke zramaNa saMghamAM haThayoganI gorakhasampradAyanI gahana asara jhIlanAro eka varga kyAreka udbhava pAmyo hato, paNa e vadhAre sthira ke samaddha thayo nathI. ana0 nA keTalAka mahinA pUrvenA aMkamAM AvA ja nAma ane viSayavALI gujarAtI racanAo prasiddha thaI hatI. A visarAi cUkelA 'sampradAya'nI kRtio anu0 dvArA kadAca sarvaprathama vAra prakAzamAM Ave che. yogasAdhanA sambaddha binduone kAvyAtmaka zailImA AmAM gUMthI levAmAM AvyA che. ucca koTinuM pANDitya ane yogamArga- svAnubhavasiddha nirUpaNabaMno sundara samanvaya A kRtimAM jovA maLe che. kRti zuddhaprAya: che. pAThAntaro bIjI hastapratamAMthI je maLyA che temAM AkhA caraNo paNa judA paDe che, tethI kartAe pote e sudhArA karyA hoya evI sambhAvanA rahe che. uddhRta zlokomA 'cale citte0' e zlokamAM 'vanaM' pATha saMgata che - 'dhanaM' kalpavAnI jarUra nathI. citta caMcaLa hoya tyAre vana paNa loka samAna che - bhIDa samAna che ane citta sthira thAya tyAre loka-lokonI bhIDa paNa vana samAna che evo bhAva samajI zakAya che. muni ratnasiMha kRta cAra laghustotro munidvaya dvArA sampAdita thaIne A aMkamAM prasiddha thayA che. 'saundaryalaharI'nI pAdapUrti rUpe racAyekheM 'AnandalaharI' Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 109 noMdhapAtra che. AdhArabhUta prati kayA samayanI che te sampAdakoe noMdhyu nathI. yogya zuddhapATho yojIne kRtimAM darzAvyA che ane bhUmikAmAM kRti ane kartA vize paryApta UhApoha karyo che. A ja sampAdaka yugala dvArA loMkAgacchanA zrIpUjyonA traNa bhAsa paNa sampAdita thayA che. loMkAgacchanA AcArya vizenI racanAo, sampAdana karavA dvArA sampAdaka muniyugale saMzodhakane chAje evI pratibaddhatA darzAvI ApI che. A traNe kRtio itihAsa-bhASA-samAjajIvana Adi viSayonA abhyAsIone rasaprada bane evI che. kaThina zabdono koza Apyo che temAM 'setI', 'vIsUdhe' jevA zabdo hajI umerI zakAta. mula gajarAtI pATha yathAtatha rUpe taiyAra karavAmAM Avyo che temAM sampAdakonI cokasAI jaNAi Ave che. munizrIsujasavijaya-suyaza vijayajInI sampAdita kRtio anu0mAM A sarvaprathama pragaTa thaI che. AzAapekSA rahe ke saMzodhana-sampAdana kSetre te sakriya raheze. ma. vinayasAgarajIe vijayadevasUriviSayaka be bhAsa sampAdita karyA che. kRti-kartA viSayaka pUraka vigato anyatrathI ekatra karIne ApavI-e paddhati sampAdakanI mudrAsamAna che. kRtinA pAThamAM vAcanadoSo thoDA rahyA che. bhAsa 2, kaDI 3- trIzuM caraNa 'je damaiM re iMdrI munitAja' ema vAcavU joIe. ka. 5mAM 'jihAM mahIyala mera' che tyAM 'jihAM'ne sthAne 'jA' sAco pATha gaNAya. A ja sampAdake 'jayakesarIsUri' viSayaka cAra bhAsa paNa sampAdita karIne ANyA che. bRhat grantho para kAma karIe eTalA ja avadhAnapUrvaka AvI laghukRtio para paNa kAma karavU - evI niSThA navodita saMzodhanakAroe A vayovRddha vidvadvarya pAsethI zIkhavA jevI che. bhAsa 1, ka. 2- 'lAkhaNadeviuM dAra'ne sthAne 'lAkhaNadevi udAra' ema hovU joie. bhAsa 4, ka. 3mAM 'vANI amI yati sUdha'ne sthAne 'vANI amIya ti sUdha' ema vAMcaq joituM hatuM. ___ jaina vidyAnA phenca abhyAsI viduSI koleTa kAiyAne zraddhAMjali arpato lekha A aMkamAM che. jaina ane bhAratIya vidyAnA kSetre kAma karI gayelA Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 anusandhAna 45 ane karI rahelA vidvAnonA kAryathI paricita karanAra lekho ApavAnu 'anusandhAne' svIkAryu che e eka samucita-AvakArya pagaluM che. zrImatI koleTa kAiyAe vividha phrenca vizva vidyAlayomAM jainadharma ane saMskRta-prAkRta-apabhraMza Adi bhASAonA adhyApanakSetre tathA saMzodhanakSetre kareluM kArya vipula kahI zakAya evaM che. anu0 44mAM zrI ratnasiMhasUrikRta cotrIsa laghukRtio prasiddha thaI che... sUratanA zrImohanalAlajI jaina upAzrayanA jJAnabhaNDAranI tADapatrIya prata, tenA parathI zrIagaracaMdajI nAhaTAe varSoM pUrve UtArelI nakala, e noTabuka zrI mRgendravijayajI mahArAja pAse sacavAI, tenA parathI A racanAo zrIzIlacandrasUrie sampAdita karI anu0mAM pragaTa karI ! jJAna A rIte ja hastAntarita thatuM Avyu che ne ? prastuta racanAo vAMcatAM eka bhAvasabhara - cintanasabhara kRtio vAMcyAno anubhava thAya che. kavinA UrmipradhAna dharmaraMgI vyaktitvanI jANe ke sAkSAt chabI A laghukRtiomAM taravarI rahe che- AMsuno ullekha AmAM vAraMvAra thayo che. A samuccayanI keTalIka kRtio varSoM pUrve pratAkAre chapAI che, emAMnI eka racanA 'manonigrahabhAvanAkulaka' A paMktionA lekhakane khUba sparzI gaI hatI ane eno gujarAtI bhAvAnuvAda paNa ko hato je 'jaba laga Ave nahIM mana ThAma' e zIrSaka sAthe 'dilamAM dIvo karo' nAmaka pustikAmAM pragaTa thayo che. A madhura-mArmika-preraka racanAnA kartA vize 'anusandhAna' dvArA Aje jANyu. kavinI saMskRta racanAo sa-rasa che ja, tema chatAM prAkRta-apabhraMza racanAomAM kavi vizeSa khIlyA jaNAya che. sampAdakazrIe kartA ane kRti viSayaka pUraka noMdha ane itihAsaparaka vivaraNa ApyAM che ane e rIte A viziSTa racanAne paryApta nyAya Apyo cheH pAThasaMzodhana paNa thayuM che, chatAM thoDA zuddhisthAna jovAmAM AvyA che. tenI tAlikA Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 kRti kra. 2. 3. 2. 3. 7. 7. 10. 10. 11. 12. 15. 15. 16. 16. 16. 16. 18. 18. 19. 19. 19. 19. 23. 26. zloka 23 1 23 16 2 w 2 2 17 26 10 10 4 30 11 21 30 43 1 16 13 14 21 26 14 azuddha bhAvAnAM tadevaM sakSiNaH ahaM no puNaravimAi dINosu saMta diyayaM niSkaMdaM jiNakuMDala 0 dhaNamuttihi kuNa iju mahavi kAlocciya kAlocciya khagamegaM kahavi saMcayasi nattaNayaM pAe paumanAhaM raveyaM pAvihasi vijie kaMTe Navi nilakkhaNa0 te duhiNNa rayaNasiMheNa 0mbudhi...... samaggayaM zuddha bhAvanAM tadeva sAkSiNaH aha no puNaravi imAi dINo susaMta hiyayaM nipphaMda jiNa ! kuMDala0 ghaNamuttihi kuNai ju tahavi kAlociya kAlociya khaNamegaM kaha visaMvayasi na(nU ) ttaNayaM pAyapauma ! nAhaM kheyaM pAvihisi vi jie kaMTeNa vi nillakkhaNa0 teNa duhieNa [na] rayaNasiMheNa 0mbudhivRddhi sagaggayaM 111 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna 45 auuwa pacchei 29. 10 ta....paDhimaM tarejjA paDima 31. 8 jaMpisi loyA jaMpi siloyA 32. 8 0dalaMgu.... mu 0dalaM guNAn kimu 34. 6 viharai viyarai patthei A aMkanI bIjI dIrgha racanA 'zatapaJcAzikAsaMgrahaNI' tIrthaMkarAdi zalAkApuruSo tathA viziSTa puruSonI jIvanavigatonI saMgrahAtmaka racanA che. AvI vigatone yAda rAkhavA mATe padyabaddha racanA sugama paDe che. tethI 'saMgrahaNI' nAme eka racanAprakAra prAcInakALathI pracalita che. kRti zuddha che. 'cAturyAma saMvara'nA sambandhamA samIkSAtmaka, gambhIra vicAraNA rajU karato DaoN. padmanAbha jainIno lekha, lekhakanA prAcIna bhAratIya sAhityanA talasparzI abhyAsano paricAyaka che. prAcIna jaina-bauddha-vaidika sAhityamA yatratatra nodhAyelI vigatonI tulanA ane tAtparya, udghATana karavU e saMzodhanakSetre prakhara smRti, prakhara prAmANikatA, vizAla adhyayana mAMgI letuM kArya che. prastuta lekha e dRSTile namUnArUpa che. anuvAda prAMjala che. - jaina derAsara, nAnI khAkhara-370435, gujarAta AvaraNacitra-paricaya karnala jemsa TaoNDanA nAmathI bhAgye ja koI saMzodhanapremI ajANa haze. 'TaoNDa rAjasthAna' e temano vikhyAta grantha che. te upara AdhArita, James Tod's Rajasthan nAme eka vizeSa grantha ke aMka, Marg Publications, Mumbai (2007, Vol. 59/1) prakaTa thayo che. temAM prakAzita A (AvaraNa) citrano paricaya A pramANe che : citra 1. eka hAthI upara karnala TaoNDa ane temano rasAlo cha, ane sAmenA hAthI upara tenA guru jaina yati jJAnacandra che. citra 2. karnala TaoNDa yati jJAnacandra pAse adhyayana kare che. Marg Publications nA saujanyathI A citro atre prakaTa karela che. citrono samaya I. 1822no che. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ COLONEL TOD AND THIS JAN GURU painting said to be the work of the Author's native artist, Ghasi.) (From Education a l olibrary.org