________________
"સાંખ્ય-સિદ્ધાંતો" (સાંખ્ય-દર્શન) વાળાઓનું મન નિર્મળ હોવાથી,તે મન,પ્રથમ તો, "આત્મા ના અસંગપણામાં,અને ચૈતન્ય-માત્ર-પણામાં" (એવું કહેવામાં) બરોબર પહોંચ્યું છે. પણ "પ્રધાન" ને (પ્રકૃતિને) જગત નું "કારણ" ઠરાવવામાં (મન થી) તે ઠગાયું છે. આ પ્રમાણે-તે સાંખ્ય-સિદ્ધાંત વાળાઓને એક અંશમાં સાચા-પણ બીજા અંશમાં ખોટા હોવા છતાં, "પોતાના મન ના ફાંટાઓથી-પોતાનું ઠરાવેલું જ સત્ય છે" એમ માની લીધું છે (એટલે કે મન જ તેનું કારણ છે) અને તે માનવા પ્રમાણે તેમણે ગ્રંથો બનાવી લીધા પણ છે.વળી, "સાંખ્ય-સિદ્ધાંત ને અનુસર્યા વિના કોઈનો પણ મોક્ષ થવાનો નથી" એવા નિશ્ચય થી, "પોતે કપેલા-નિયમો-રૂપી-ભુમો" ને પકડી બેઠેલા -તે "સાંખ્ય-સિદ્ધાંત-વાળા-લોકો" પોતાની ચાતુરી નો પ્રકાશ કરીને બીજાઓના મનમાં પણ પોતાનો સિદ્ધાંત ઠસાવવા નું કાર્ય કરે છે.
વેદાંતી (વેદાંત-દર્શન) લોકોના મન નો નિશ્ચય છે કે"આ જગત બ્રહ્મ છે અને બ્રહ્મ થી જુદું બીજું કશું-અણુમાત્ર પણ નથી" અને આવા નિશ્ચય-રૂપ વલણ પર ચડેલાં વેદાંતીઓએ મન થી એવો નિશ્ચય કરેલો છે કે"સઘળા અનર્થો ની નિવૃત્તિ અને પરમાનંદ ની પ્રાપ્તિ એ જ મોક્ષ છે" જો કે વેદાંતી લોકો "મોક્ષ ના સ્વ-રૂપ નો નિશ્ચય" કરવામાં કંઈ પણ ભૂલ્યા નથી, તો પણ,તે મોક્ષ જેનાથી પ્રાપ્ત થાય છે-તેવા "જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ" માટે "સાધનો" નો "નિર્ણય" કરવામાં અને તે નિર્ણય નો શાસ્ત્ર દ્વારા ઉપદેશ કરવાની "પ્રક્રિયાઓમાં" તે લોકોએ (વેદાંતીઓએ પોતપોતાના "મન ના ફાંટાઓ પ્રમાણે ભારે ગોથાં ખાધાં છે.
વિજ્ઞાન-વાદી "બૌદ્ધો" પોતાના મન ના ભ્રમથી ચકચકિત એવી બુદ્ધિ થી નિર્ણય કરી બેઠા છે કેશમ-દમ-આદિ સાધનો થી જ મુક્તિ સાધ્ય થાય છે. તેઓ "સર્વજ્ઞ-બુદ્ધિ-રૂપ-ધારા" માં પ્રવેશ કરવાની સ્થિતિ ને મુક્તિ કપે છે. અને એ સિવાય બીજી કોઈ રીતથી મુક્તિની પ્રાપ્તિ નથીએવા નિશ્ચય વાળા "બૌદ્ધો" પોતાના નિયમો ના ભમો-વાળી પોતાની તે દૃષ્ટિ ને પ્રસિદ્ધ કરે છે.
"લોચ" (એટલે માથા ના વાળ પોતાને હાથે ખેંચી નાખવા) કરવાના કે ઉપવાસ કરવાના-વગેરે અહિંસાના નિયમો પાળ્યા વિના મુક્તિની પ્રાપ્તિ થવાની જ નથી-એવી ભ્રાંતિ ને લીધે દૃઢ નિશ્ચયને પામેલા જૈન લોકોએ "આકાશમાં ઉચે ને ઉચે ચડતું જવું એ જ મુક્તિ છે" એમ પોતાના મન ના ફાંટાઓના વિચારો પોતાના ગ્રંથ દ્વારા પ્રગટ કર્યા છે.
નોંધ-અહીં એ શંકા સ્વાભાવિક છે કે-વાલ્મીકિ ના સમયમાં બુદ્ધ અને મહાવીર ની વાત કેવી રીતે આવી? પણ એ વાત કોઈ સંશોધકો માટે કે ચર્ચા કે વાદવિવાદ વાળા માટે જ છોડી દઈને અને અહીં આપણે મન ના નિર્ણય-વિશેની વાત કરીને જે સમજાવવા માગે છે તે જ આગળ સમજીશું?? રેફરન્સ-અખંડાનંદ ની પબ્લીશ કરેલી યોગવાસિષ્ઠ -બુક ના પાન-નંબર-૪૪ર-પર આ લખેલું છે )
આમ,પોતાના મનના ફાંટાઓથી જુદા જુદા સંપ્રદાયો ના વિચિત્ર આચરણો કરનાર બીજા ઘણા લોકોએ પણ - આ જ રીતે,પોતાના મનમાં આવ્યા તેવા શાસ્ત્ર-વિચારો કલપી કાઢયા છે. જાણે કે-નિશ્ચળ પાણીમાં કોઈ પણ નિમિત્ત વિના જ પરપોટા ઓના સમુહો ઉઠયા હોય, તેમ,સર્વ કોઈના મન ના નિરર્થક નિશ્ચયો ને લીધે અનેક પ્રકારના "આડંબરો-વાળા-સંપ્રદાયો" ચાલેલા છે. હે,રામ,જેમ સઘળા પ્રકારના મણિ ઓનું ઉત્પત્તિ-સ્થાન સમુદ્ર છે-તેમ-આવા સંપ્રદાયો નું ઉત્પત્તિ-સ્થાન "મન" છે. અરે,સંપ્રદાયો સિવાય પણ, સઘળા પ્રકારની વિચિત્રતાઓ નું કારણ પણ "મન ની કલ્પના" જ છે.
