________________
289
પ્રાણની ગતિ બંધ પડતાં "સામાન્ય-અનુભવ-રૂપ-આત્મા" માં ચિત્ત-રૂપી વિકાર નહિ ઉઠવાથી, એ આત્માનું જે "શાંત-પણું" રહે છે-તે જ "સમાધિ" કહેવાય છે.
પણ,પ્રાણની ગતિ થતાં,"આત્મા-રૂપી-સામાન્ય-અનુભવ" અમુક અંશમાં ચિત્ત-રૂપ થઈને, હાથથી પછાડેલા દડાની જેમ ઉછળ્યા કરે છે. જેમ,વાયુથી ગંધ વિક્ષેપ પામે છે, તેમ સત્ય (બ્રહ્મ કે પરમાત્મા)-એસર્વમાં વ્યાપક અને સૂક્ષ્મથી પણ અત્યંત સૂક્ષ્મ "અનુભવ" એ ઉપર કહ્યા મુજબ વિક્ષેપ પામે છે. હે રામ,એટલે "અનુભવ" ને વિક્ષેપ થી રહિત રાખવો તે જ પરમ કલ્યાણ છે તેમ સમજો.
જો,આત્મા ચિત્ત-રૂપે ગોઠવાયો કે તરત જ બહારના વિષયોમાં અત્યંત રાગ થી દોડે છે અને દોડીને તે વિષયોનો ઉપભોગ કરે છે.અને ઉપભોગ કરવાથી તે ચિત્ત-રૂપ થયેલા આત્માને અનંત દુઃખો પ્રાપ્ત થાય છે. એ ચિત્ત જો બહારના વિષયોમાંથી વિમુખ થઈને આત્માના બોધને અર્થે,ઉધોગ કર્યા કરે, તો તેને એ આત્મા ને પામવા યોગ્ય નિર્મળ પદ પ્રાપ્ત થાય છે.
હે રામ, માટે જો, ચિત્તના બીજ-રૂપ પ્રાણની ગતિથી અને વાસનાઓની પ્રેરણાથી આત્માને વિક્ષેપ આવવા ના દો-તો તમે મુક્ત જ છો.આત્મામાં જે વિક્ષેપનું ઉઠવું તે જ ચિત્ત છે.-એમ સમજો. અને તે ચિત્તે જ લોકોને દુઃખી કરી નાખનારી આ સંસાર-રૂપી અનર્થોની જાળ પાથરેલી છે. તેમ પણ સમજો.
યોગીઓ ચિત્તની શાંતિને અર્થે જ પ્રાણાયામો તથા ધ્યાનો ના વિધિસર પ્રયોગ કરીને, પ્રાણની ગતિને રોકે છે.પ્રાણનું રોધન કરવું એ બહુ ઉત્તમ છે. તે આત્માને વિક્ષેપો-રહિત રાખનાર છે, ચિત્તની શાંતિ-રૂપ ફળ આપનાર છે,અને સમતાનું મોટું કારણ છે. હે રામ, પ્રાણનું ચલન ચિત્તનું (એક) બીજ છે"એ વિષય આમ મેં તમને કહી સંભળાવ્યો. હવે "વાસના ચિત્તનું બીજું બીજ છે" એ વિષય કે જે તત્વવેત્તાઓએ પ્રગટ કરેલો છે અને અનુભવેલો છે-તે કહું છું તે તમે સાંભળો.
પૂર્વકાળની દૃઢ ભાવનાને લીધે,દેહ આદિ પદાર્થોને "હું અને મારું" ઇત્યાદિ-રૂપે જે સ્વીકારી લેવામાં આવેતે સ્વીકારવું-તે- જો પૂર્વાપરના વિચાર વિનાનું હોય તો તે "વાસના" કહેવાય છે. હે રામ, વાસનાના તીવ્ર વેગથી જોડાયેલો પુરુષ,પોતાથી જયારે જે વસ્તુનું અનુસંધાન કરે છે, ત્યારે તુરત,સંધળી સ્મૃતિઓથી રહિત થઇને,તે વસ્તુમય થઇ જાય છે. વાસનાથી પરવશ થયેલો,અને ધારેલી વસ્તુમય થઇ ગયેલો, પુરુષ જે વસ્તુને જુએ છે, તે વસ્તુને સાચી માનીને મોહ પામે છે અને પોતાના સ્વરૂપને ત્યજી દે છે.
ખોટી આસક્તિ વાળો થઈને-મધના મદવાળા મનુષ્યની જેમ -સંસારરૂપી વિપરીત દેખાવને જોવા લાગે છે. જેમ ઝેરથી પરવશ થયેલો માણસ દુઃખોથી ઘેરાઈ જાય છે,એમ અંદર રહેલી વાસનાથી પરવશ થયેલો, મનુષ્ય,ખોટી સમજણ વાળો થઈને,દુઃખોથી ઘેરાઈ જાય છે. અનાત્મામાં આત્માની ભાવના કરવી અને મિથ્યામાં સાચાપણાની ભાવના કરવીએ ખોટી સમજણનું સ્વરૂપ છે અને તે જ ચિત્ત છે -તેમ સમજો.
પદાર્થોમાં એવી રીતની જ વાસનાના દૃઢ અભ્યાસથી અત્યંત ચંચળ થયેલું ચિત્ત - જન્મ,જરા,મરણનું કારણ થાય છે. જયારે "આ વસ્તુ ત્યાજ્ય છે અને આ વસ્તુ ગ્રાહ્ય છે" એવી કંઈ વાસના જ ના રહે-અને,
જ્યારે સઘળી અહંતા-મમતાને છોડીને રહેવામાં આવે.ત્યારે આત્મામાં ચિત્ત-રૂપી વિકાર ઉત્પન્ન થતો નથી. જયારે ચિત્ત વાસનાઓથી રહિત થઈને,કદી કોઈ દ્રશ્યની કલ્પના જ ન કરે,
