________________
291
વાસનાથી પ્રાણની ગતિ થાય છે,પ્રાણની ગતિથી વાસના થાય છે અને આમ,ચિત્તની વાસના અને પ્રાણની (બંનેની) ગતિ થાય છે. (બીજ અને અંકુરના જેવો ક્રમ ચાલ્યો જાય છે) વાસના પોતે ઉછળી,આત્મામાં ક્ષોભ કરીને પ્રાણની ગતિને જાગ્રત કરે છે-અને- ચિત્ત-રૂપી બાળક જન્મે છે. તે જ રીતે પ્રાણ પોતે ગતિ કરીને આત્મામાં ક્ષોભ કરીને વાસનાને પ્રેરે છે-અને ચિત્ત-રૂપી બાળક જન્મે છે.
હે,રામ,આ રીતે પ્રાણની ગતિ તથા વાસના ચિત્તના બીજ-રૂપ છે,એમાંથી એક નાશ પામે છે તે બંનેનો નાશ થાય છે.એ ચિત્ત-રૂપી વૃક્ષ,સુખ-દુઃખોની ગતિવાળું,શરીર-રૂપી મોટા ફળવાળું,કાર્યોરૂપી પાંદડાંવાળું છે, ક્રિયાઓ-રૂપી લતાઓથી વીંટાયેલું છે, તૃષ્ણા-રૂપી નાગણી ના નિવાસસ્થાન-રૂપી છે, રાગ અને રોગ-રૂપી બગલાઓના ધર-રૂપ છે,અજ્ઞાનરૂપી મૂળવાળું છે,અત્યંત દૃઢ છે અને ઇન્દ્રિયો-રૂપી પક્ષીઓ ના નિવાસસ્થાન-રૂપ છે.
ચિત્તના બીજ-રૂપ પ્રાણની ગતિ અને વાસના એ બંનેનું બીજ શબ્દાદિ "વિષયો" છે એમ પણ કહી શકાય છે, કેમ કે-શબ્દાદિ વિષયોથી હૃદયમાં પ્રાણની ગતિનું અને વાસનાનું ફૂરણ થાય છે. જેમ,મૂળના છેદનથી વૃક્ષ તરત નષ્ટ થઇ જાય છે, તેમ શબ્દાદિ વિષયોના ત્યાગથી પ્રાણની ગતિ અને વાસના મૂળ-સહિત તુરત નષ્ટ થઇ જાય છે.
શબ્દાદિ વિષયોને આત્માથી અભિન્ન ધારવાએ જ શબ્દાદિ વિષયોનો ત્યાગ છે. કેમ કે આત્મા જ પોતાના ધીરપણાને ત્યજી દઈ,શબ્દાદિ વિષયો જેવો થઈને ચિત્તના બીજ-રૂપ થાય છે. જે આત્મા છે તે જ સંકલપથી છૂરીને પોતાથી પોતામાં જ શબ્દાદિ વિષયો ને દેખે છે. જેમ સ્વપ્ત માં મરણ -એ-આત્માના પોતાના ચમત્કારથી જ થાય છે, તેમ જાગ્રતના વિષયો પણ આત્માના પોતાના ચમત્કારથી જ થાય છે. આત્માને વિવેક-દશામાં જે પોતાના તત્વનું જ્ઞાન થાય છે, તે પણ પોતાના સંકલ્પથી જ થતું હોવાને લીધે, તે પણ સ્વપ્ર જેવું જ છે. કેમ કે અદ્વિતીય સ્વ-રૂપમાં તત્વજ્ઞાન આદિ કંઈ પણ વાસ્તવિક રીતે સંભવતું નથી.
હે રામ,જેમ,બાળકને પોતાના સંકલ્પથી ઉઠેલા ભ્રમથી જ વેતાલ દેખાય છે, તેમ,જીવાત્માને પોતાના સંકલપથી ઉઠેલા ભ્રમને લીધે જ આ જગત-રૂપી-જાળ દેખાય છે. જેમ જુમાં દેખાતું સર્પ-પણું સારી રીતે અવલોકન કરવાથી ટળી જાય છેતેમ,આત્મામાં દેખાતું જગત-રૂપી-મિથ્યા-જ્ઞાન, એ "યથાર્થ-જ્ઞાન"થી ટળી જાય છે.
"આત્મા શુદ્ધ છે અને તેમાં જગત મલે છે જ નહિ"એવી રીતનો જે દૃઢ નિશ્ચય છે તે જ યથાર્થ જ્ઞાન છે, એમ વિદ્વાનોએ સિદ્ધાંત કર્યો છે. આ આત્માએ પૂર્વે જોયેલું -અથવા-પૂર્વે નહિ જોયેલું,જે કોઈ દૈત દેખાય છે, તેને સમજુ પુરુષે પ્રયત્ન થી ટાળી નાખવું જોઈએ. એ ટાળી નાખવામાં આવતું નથી એટલે જ આભાને સંસારનો સંબંધ છે, અને તે ટાળી નાખવામાં આવે એ જ મોક્ષ છે.એમ સિદ્ધ થાય છે.
જગતનું દર્શન એ જન્માદિ. (વિનાશી) સુખને માટે છે અને જગતના દર્શનથી રહિત થઈને ચેતનપણાથી રહેવું, એ "અવિનાશી સુખ"ને માટે છે. હે રામ,માટે તમે જગતના દર્શનનો ત્યાગ કરીને, ચૈતન્ય-એકરસ-અને પૂર્ણાનંદ થાઓ.આત્મા કે જે જગતના દર્શનથી રહિત છતાં ચૈતન્ય છે તે જ તમે છો.
રામ કહે છે કે-હે મહારાજ,જગતના દર્શનનો ત્યાગ કરીને ચેતન રહેનારો પુરુષ કેવો થાય? જગતનું દર્શન ટળી જાય તો જડ-પણું પ્રાપ્ત થયા વિના રહે નહિ તો એ જડ-પણું કેવી રીતે ટળે?
