________________
વસિષ્ઠ કહે છે કે-હે રામ,સરૂપ અને અરૂપ-એમ બે પ્રકારે ચિત્તનો નાશ થાય છે.
જીવનમુક્તિ થી ચિત્તનો જે નાશ થાય છે-તે સરૂપ (ચિત્તના કંઇક પ્રતિભાસ વાળો) થાય છે.અને, વિદેહમુક્તિથી ચિત્તનો જે નાશ થાય છે-તે અરૂપ (ચિત્તના લેશમાત્ર પ્રતિભાસ થી રહિત) થાય છે. આ સંસારમાં ચિત્તનું હોવું દુઃખ આપનારું જ છે અને ચિત્તનો નાશ સુખ આપનારો થાય છે. ચિત્તની સત્તાનો ક્ષય કરીને ચિત્તનો નાશ કરી નાખવો જોઇએ.
જે ચિત્ત,અજ્ઞાનથી ઉત્પન્ન થયેલી વાસનાઓની જાળોથી વ્યાપ્ત હોવાને લીધે,પુનર્જન્મ નું કારણ થઇ પડે - એવું હોય તે ચિત્તને તમે સતા-વાળું સમજો.એ સત્તા-વાળું ચિત્ત કેવળ દુઃખ-દાયી જ હોય છે. અનાદિ-કાળના અધ્યાસને લીધે,પ્રાપ્ત થયેલા દેહાધિકના ધર્મોને જે ચિત્ત "મારાં છે" એમ માની લેતે ચિત્તને સત્તા-વાળું સમજવું.અને આ સત્તાવાળું ચિત્ત જ અજ્ઞાની,દુઃખિત,અને જીવ કહેવાય છે. અને જ્યાં સુધી ચિત્તની સત્તા હોય ત્યાં સુધી દુઃખનો ક્ષય થાય જ ક્યાંથી?
ચિત્ત નાશ પામે છે ત્યારે જ સંસાર અસ્ત પામે છે.
રામ કહે છે કે-હે મહારાજ,કોના ચિત્તને નષ્ટ થયેલું ન સમજવું? નષ્ટ થયેલું ચિત્ત કેવું હોય છે? ચિત્તનો નાશ કેવા પ્રકારનો થાય છે? અને ચિત્તની સ્થિતિ શાથી રહે છે?
વસિષ્ઠ કહે છે કે-હે રામ,ચિત્તની સ્થિતિ અજ્ઞાનથી થતી વાસનાઓની જાળોથી રહે છે-એ હું કહી ચૂક્યો છું. હવે ચિત્તના નાશ વિષે કહું છું તે તમે સાંભળો.
જેમ,પર્વતને શ્વાસના પવનો ડોલાવી શકતા નથી,તેમ,જે ધીર પુરુષને,સુખ-દુઃખોની દશાઓ
આત્માના અનુસંધાનમાંથી દૂર કરી શકે નહિ-તેના ચિત્તને નષ્ટ થઇ ગયેલું સમજવું. "આ દેહ હું છું,અને દેહથી ન્યારું જે સર્વ છે-તે હું નથી"
એવી રીતની ભાવના જે પુરુષને નીચ ન કરી નાખે-તેનું ચિત્ત નષ્ટ થઇ ગયેલું કહેવાય. (મુશ્કેલીઓ),કંગાળપણું,ઉત્સાહ,મદ,માંદાપણું,અને મહોત્સવ
આપદા
જેના મુખ ના વર્ણને (ફેરફારને) દબાવી શકે નહિ,તેના ચિત્તને નષ્ટ થયેલું સમજવું.
હે રામ,ચિત્તનો નાશ આવા પ્રકારનો સમજવો.જીવનમુક્ત પુરુષના ચિત્તના નાશની દશા આવા પ્રકારની હોય છે. દૃશ્ય પદાર્થોને ભ્રાંતિથી સાચા સમજીને,તેનું મનન કરવામાં આવે છે-એ મૂઢતા જ છે એમ સમજો.
એ મૂઢતા જયારે નષ્ટ થઇ જાય ત્યારે "ચિત્તનાશ" એ નામ ધરાવનારો ઉત્તમ સ્વભાવ ઉદય પામે છે.
હે રામ,આવા પ્રકારનો ચિત્ત-નાશ કે જે જીવનમુક્ત પુરુષોના સ્વભાવ-રૂપે હોય છે
તેને જ કેટલાક પુરુષો,"ચિત્ત" (સત્વ ચિત્ત) એવું નામ આપે છે.
આવા સ્વભાવ-વાળું,જીવનમુક્તનું ચિત્ત,મૈત્રી આદિ ગુણોથી યુક્ત થાય છે, ઉત્તમ વાસનાવાળું થાય છે, અને પુનર્જન્મના સંબંધથી રહિત થાય છે-તેવા એ ચિત્તને "સત્વ" એ નામથી કહેવામાં આવે છે. જેમ,વસંતમાં મંજરીઓ દીપી નીકળે છે,તેમ "સત્વ" નામ ધરાવતા ચિત્તમાં મૈત્રી આદિ ગુણોની સંપત્તિઓ ખીલી ઉઠે છે.
287
હે રામ,મેં જે ચિત્તનો "અરૂપ" નાશ કહ્યો-એ તો વિદેહમુક્ત ને જ થાય છે,
કારણકે તેનું ચિત્ત,અત્યંત નાશ થવાથી,આભાસ-રૂપે પણ રહેતું નથી.એટલે કે
જીવનમુક્તિના સમયમાં મૈત્રી-વગેરે ગુણોથી મુક્ત રહેનારું ચિત્ત (સરૂપ) જયારે અત્યંત પવિત્ર નિર્મળ પદ, વિદેહમુક્તિ ને પ્રાપ્ત થાય છે-ત્યારે જ તે ચિત્ત નો અત્યંત નાશ થઇ જાય છે (અરૂપ)
આમ વિદેહમુક્તિમાં જે "અરૂપ" નામનો ચિત્તનો નાશ થાય છે તેમાં,ચિત્તનો લેશમાત્ર ભાગ બાકી રહેતો નથી.
