________________
288
વિદેહમુક્તિમાં ગુણો પણ રહેતા નથી,ર્ગુણો પણ રહેતા નથી,લક્ષ્મી પણ રહેતી નથી,ગરીબાઈ પણ રહેતી નથી,ચપળતા પણ રહેતી નથી,ઉદય કે અસ્ત પણ રહેતો નથી,હર્ષ કે ક્રોધ પણ રહેતો નથી, અંધારું કે અજવાળું,રાત કે દિવસ,કે દિશાઓ,આકાશ,પાતાળ,અનર્થો,વાસનાઓ,તૃષ્ણા,વૈરાગ્ય,આસક્તિ, પ્રિય કે અપ્રિય-આમાંનું કશું પણ રહેતું નથી.
એ વિદેહમુક્તિનું પદ કોઈ કર્માદિને પ્રાપ્ત થતું નથી અને આ પદ,જીવનમુક્ત લોકોને - પ્રારબ્ધના ક્ષયને અંતે જ પ્રાપ્ત થાય છે. પૂર્ણ શુદ્ધ આકાશની તે વિદેહમુક્તને ઉપમા આપી શકાય. જેમ,પવનોનું મોટું સ્થાન આકાશ છે, તેમ સંસારના,આડંબરના,તથા બુદ્ધિના પારને પામેલા, તત્વવેત્તાઓનું એ "વિદેહમુક્તિ" નામનું પદ મોટું સ્થાન છે.
એ પદ કે જે દુઃખોથી અત્યંત રહિત છે,ચેતન હોવા છતાં,પણ ક્રિયાઓથી રહિત છે,આનંદ-રૂપ છે,અને રજોગુણ, તમોગુણ કે સત્વગુણ થી પણ રહિત છે.તેમાં ચિત્તના અંશથી પણ,અત્યંત રહિત થયેલા, એ બ્રહ્મસ્વરૂપ ને પામેલા વિદેહમુક્ત મહાત્માઓને વિદેહમુક્ત જ કહે છે.
(૧) શરીરનું અને પિત્તનું બીજ પ્રાણયલન તથા વાસના છે.
રામ કહે છે કે-જરા તથા મરણ-રૂપી ગાંઠોવાળી,સુખ-દુઃખ-રૂપી ફળોની પંક્તિઓ વાળી અત્યંત દૃઢ મૂળોવાળી, અને મોહ-રૂપી જળથી સિંચાયા કરતી આ સંસ્કૃતિ (જીવોની યોનિઓ રૂપે ગતિ) રૂપી, દ્રાક્ષની લતાનું બીજ કોણ છે અને બીજનું બીજ કોણ છે? અને એ બીજના બીજનું બીજ કોણ છે? હે મહારાજ,બોધની વૃદ્ધિને માટે અને જ્ઞાનના સારભૂત-બ્રહ્મ-પણા-ની સિદ્ધી ને માટે આપ ફરીથી મને આ સઘળું જ્ઞાન-સાર-રૂપે સંક્ષેપમાં કહો.
વસિષ્ઠ કહે છે કે-હે રામ,જેની અંદરના લિંગ-દેહમાં અનંત વિચિત્ર કાર્યો કરનારા, શુભાશુભ કર્મો-રૂપી-મોટા અંકુરો રહ્યા છે તેવું "શરીર"-જ સંસ્કૃતિ-રૂપી દ્રાક્ષની લતાનું બીજ છે.એમ સમજો. તે શરીરનું બીજ "ચિત્ત" છે, કે જે ચિત્ત, સંપત્તિ-વિપત્તિની દશાઓ અને દુઃખના ભંડાર-રૂપ છે. આ ભૂત,ભવિષ્ય અને વર્તમાન શરીરો ચિત્તથી જ ઉદય પામે છે.
"ચિત્તથી શરીરનો ઉદય થવો કેમ સંભવે?" એવી શંકા રાખવી નહિ, કેમ કે સ્વપ્રાવસ્થામાં ચિત્તથી જ શરીરનો ઉદય થતો આપણા સર્વના અનુભવમાં આવે જ છે. હે રામ,જેમ ઘડા તથા કુંડાં-આદિ પદાર્થો માટી નું જ રૂપ છે, તેમ જે કંઈ આ મોટા આડંબર-વાળું જગત જોવામાં આવે છે, તે પણ ચિત્તનું જ વિશાળ-રૂપ છે.
વૃત્તિઓ-રૂપી-શાખાઓને ધરનારા,એ ચિત્ત-રૂપી-વૃક્ષનાં "પ્રાણનું ચલન અને દઢ વાસના" એ બે બીજ છે.
જ્યારે પ્રાણ નાડીઓનો સ્પર્શ કરી,ગતિ કરવા લાગે છે ત્યારે તરત જ શરીરની અંદર વ્યાપીને રહેલો - "આત્મા-રૂપી-સામાન્ય-અનુભવ" અમુક અંશથી ચિત્ત-રૂપે ગોઠવાઈ જાય છે.
જ્યાં સુધી,પ્રાણ,નાડીઓના માર્ગોના છિદ્રો માં ગતિ કરવા લાગતો નથી,ત્યાં સુધી વિષયોના સંસ્કારો - જાગ્રત ન થવાને લીધે "સામાન્ય-અનુભવ" (આત્મા) ની અંદર ચિત્ત-રૂપી વિકાર થતો નથી. પ્રાણની જે ગતિ છે-તે જ ચિત્ત-રૂપી-દ્વારથી "જગત" એ નામને પ્રાપ્ત થઈને બહાર દેખાય છે એમ પણ કહેવાય
જેમ આકાશનો રંગ (નીલિમા) મિથ્યા જ દેખાય છેતેમ,આત્મા.પ્રાણ,ચિત્ત,અને જગત -એ સર્વે મિથ્યા જ દેખાય છે.
