________________
ફરીફરી સતયુગ થાય છે, ત્રેતાયુગ થાય છે, દ્વાપરયુગ થાય છે અને કળિયુગ થાય છે. એક ચક્ર ની પેઠે જગત વારંવાર આવર્તન પામ્યા જ કરે છે. જેમ દરેક પ્રાતઃકાળે ફરી દિવસ થાય છે તેમ પ્રત્યેક સૃષ્ટિમાં મન્વન્તરોનો આરંભ થાય છે, અને કલ્પો ની પરંપરાઓ થાય છે. કાળ (સમય)ના દિવસ-રાત્રિ-કલાકો અને મિનીટો (પહોર અને ઘડી) વગેરે ના સપાટામાં આવતું જતું,આ સઘળું જગત વારંવાર થાય છે, અને છતાં કંઈ પણ વારંવાર થતું નથી.
હે,રામ,જ્ઞાનીની દૃષ્ટિ થી,આ સઘળું જગત બ્રહ્મ જ છે.એટલા માટે 'સંસાર છે જ નહિ' એમ કહેવાય છે. અજ્ઞાનીની દ્રષ્ટિ થી આ સંસારનો કદી અંત થતો નથી,એટલે સંસાર સર્વદા છે એમ (ખોટું) પણ કહેવાય છે. મીમાંસક લોકો "આ જગત કદી પણ "આવું" હોય એમ થતું નથી" એમ કહીને તેને "
નિત્ય-પ્રવાહ-રૂપ" માને છે, -જેને પણ ખોટું કહેવાય તેમ નથી. "જગતના સર્વ પદાર્થો વીજળીની પેઠે ક્ષણે-ક્ષણે નાશ પામવાના સ્વભાવ-વાળા છે" એટલે "આ જગત એ ક્ષણિક છે" એમ બોદ્ધ લોકોનું કહેવું પણ ખોટું કહી શકાય તેમ નથી. "ચંદ્ર-સૂર્ય આદિના પ્રકાશવાળી સઘળી દિશાઓમાં પર્વતો-પૃથ્વી-સમુદ્રો-વગેરે સ્થિર જોવામાં આવે છે" એટલા માટે "આ જગત પોતાની જુદી સત્તાવાળું છે" એમ સાંખ્ય-લોકો નું માનવું પણ સાચા જેવું છે.
પરમ-વ્યાપક એવા પર-બ્રહ્મની અંદર તે તે ઉપર બતાવેલ) વાદીઓ એ (મન ના) સંકલ્પો ની જાળથી કલ્પનાઓ કરેલી છે, અને તે જુદાજુદા પ્રકારોમાં (કલ્પનાથી) ના સંભવે તેવો એકેય પ્રકાર નથી. પરંતુ એટલું છે કે-અસંગ અને અદ્વિતીય બ્રહ્મમાં સંકલ્પો ની જાળ ઉઠવી એ અસંભવિત જ છે.
હે,રામ,આ સઘળું જગત અને જન્મ-મરણ વારંવાર થયા કરે છે,સાધનો અને કર્મો પણ વારંવાર થયા કરે છે. બ્રહ્માંડો થાય છે અને તેનો પ્રલય પણ થાય છે,વળી પાછું મન,બીજા કાળમાં (સમયમાં) પરબ્રહ્મ ની અંદર તેવાં જ બીજાં ગંધર્વ-નગરો જેવાં અનેક બ્રહ્માંડો ફરી થી સર્જે છે.અને સૃષ્ટિ નો પ્રારંભ થાય છે. એ રીતે સઘળું ચક્રની પેઠે ફર્યા કરે છે. આ બ્રહ્મ-રૂપ, માયાના આડંબર માં "આ સાચું અને આ ખોટું" એમ કેવો હશેનો નિર્ણય કરવાનો હોય? અને નિર્ણય કરીને (પણ) શું કહી શકાય?
હે,રામ,આ સંસારરૂપી ચક્ર "દાશ્ર" નામના બ્રાહ્મણે કહેલી કથાની પેઠે,કલપના થી રચાયેલા આકાર-વાળું છે, વસ્તુ વગરનું છે,અને વાસ્તવિક રીતે છે જ નહિ.જે કર્તા (બ્રહ્મ) વિધમાન (હાજ૨) જ નથી -તેણે તે બનાવેલું છે.
અધિષ્ઠાન-રૂપ બ્રહ્મ થી જ તે (જગત) રહેલું છે. તો હવે તમને શા કારણથી મોહ રહે છે? તમે મોહ જે કારણ માનો છો તે (જગત) છે જ નહિ,અને જે છે તે અખંડ બ્રહ્મ જ છે. માટે કારણ વગરનો આ તમારો મોહ એ યોગ્ય નથી.
(૪૮) દાશરાખ્યાન -અગ્નિએ દશરને વરદાન આપ્યું
વશિષ્ઠ કહે છે કે-હે,રામ,પોતાને અને બીજાઓને પણ ઠગનારા-પામર લોકો અનેક પ્રકારનાં કર્મો કર્યા કરે છે, તેઓ ભોગની તથા ઐશ્વર્યની તૃષ્ણા ને વશ થયેલા હોય છે અને સત્ય વસ્તુને જાણવાની અપેક્ષા જ રાખતા નથી.તેથી તેઓ સત્યને જાણી શકતા નથી.પણ, જેઓ,બુદ્ધિ ને પામેલા હોય છે અને જીતેન્દ્રિય હોય છે, તેઓ જગતની માયાને તુચ્છ ગણીને પરમ-તત્વ ને જાણી શકે છે.
જેમ,સર્પ કાંચળીને ત્યજી દે છે, તેમ વિચાર-વાળો જીવ જગતની માયાને તુચ્છ જોઈને-મમતા-અહંતાને ત્યજી દે છે.અને આવો આસક્તિ-રહિત થયેલો જીવ લાંબા કાળ સુધી વ્યવહાર માં રહેતો પણજેમ અગ્નિમાં શેકાયેલ બીજ અંકુરિત થતું નથી-તેમ તે પુનર્જન્મ પામતો નથી.
