________________
(૮૬) વીતહવ્યે રાગ-દ્વેષાદિને છેલ્લા પ્રણામો કરી તેમનો ત્યાગ કર્યો
વસિષ્ઠ કહે છે કે-હે રામ,સાયંકાળ થયો ત્યારે તે વીતહવ્ય મુનિએ ફરી વાર પોતાના મનને એકાગ્ર કરવા માટે વિન્ધ્યાચળની જાણીતી કોઇ ગુફામાં પ્રવેશ કરીને -આત્માના અનુસંધાનને નહિ છોડનાર એવા,અને જેમણે જગતનો સારાસાર જોઈ લીધો હતો,એવા- તે મુનિએ ઇન્દ્રિયો અને ચિત્તના સંબંધી નીચે પ્રમાણે વિચાર કર્યો.
વીતહવ્ય સ્વગત કહે છે કે-ઇન્દ્રિયો ને તો મેં પ્રથમ થી જ સારી પેઠે ત્યજી દીધી છે, માટે તેમના સંબંધમાં મારે હવે ફરીવાર લાંબી ચિંતા કરવાની આવશ્યકતા નથી. હવે હું,"જગત છે કે નથી" એવા પ્રકારની કલ્પનાને તોડી નાખી, સાક્ષીભૂત ચૈતન્ય નો જ આશ્રય કરી- દૃઢ આસન વાળીને અવિચલ થઇને રહું.
જીવતા છતાં પણ અજ્ઞાનીઓની દૃષ્ટિથી શબ જેવો રહેવા છતાં પણ, આત્મા ના અનુસંધાનમાં ઉધોગી રહું,સમતાવાળો થઈને રહું,સ્વચ્છપણું પામીને રહું,
એકરસ ચૈતન્ય-માત્ર-રૂપે રહું,જાગતાં પણ ચૈતને નહિ જોનાર થઈને રહું,સ્વરૂપના અનુભવમાં સાવધાન રહું, અને કાયાની અંદરના સઘળા મન-આદિના વ્યાપારોને બંધ પાડીને સ્વરૂપ નું અવલંબન કરીને રહું. હવે,એકાંતમાં સ્થિરતાથી બેસીને રાગ-દ્વેષાદિનો ત્યાગ કરીને સર્વમાં વ્યાપક અને કલ્પનાઓથી રહિત -બ્રહ્મ-પરમ-પદમાં જ હું રહું.
વસિષ્ઠ કહે છે કે-હે રામ,એ પ્રમાણે વિચાર કરીને,વીતહવ્ય મુનિ છ દિવસ સમાધિમાં રહીને જાગ્યા, અને પછી,જાગ્રતમાં પણ સમાહિતના જેવી સ્થિતિથી રહેલા એ મુનિએ,લાંબાકાળ સુધી જીવનમુક્તપણાથી વિહાર કર્યો.એમણે કોઈ વસ્તુમાં કદી પણ ગુણ-દૃષ્ટિ કે દોષ-દૃષ્ટિ કરી નહિ,કોઇથી ઉદ્વેગ પણ ધર્યો નહિ, કે કોઇથી હર્ષ પણ ધર્યો નહિ,બેસતાં,ઉભા રહેતાં અને ચાલતાં-પણ પોતાના ચિત્તને વિનોદ આપવા માટે હૃદયમાં પોતાના મનથી નીચે પ્રમાણે વાતો કર્યા કરતા હતા.
વીતહવ્ય મનને કહે છે કે-હે ઇન્દ્રિયોના અધ્યક્ષ મન,તેં વૈરાગ્ય રાખવાથી સર્વ જગતને આનંદ આપનારું કેવું સુખ મેળવ્યું છે-તે જો.હે ગતિ કરનારાઓમાં ઉત્તમ મન,આવું સુખ તને વૈરાગ્યથી જ મળ્યું છે, માટે તારે એ વૈરાગ્યની દશાને જ ધારણ કરી રાખી અને ચપળતાને છોડી દેવી.
હે ઇન્દ્રિયો-રૂપ ચોરો,હે અભિમાન-વાળી દુષ્ટ આશાઓ,આ આત્મા તમારો નથી અને તમે આત્માના નથી, તમે નષ્ટ થઇ જાઓ.તમારી આશાઓને મેં નિષ્ફળ કરી નાખી છે.ક્ષણભંગુર વિષયોમાં લાગનારાં તમેમને દબાવવા સમર્થ નથી."અમે આત્મા છીએ" એવી તમને જે વાસના હતી.
તે વાસના રજ્જુમાં દેખાયેલા સર્પની જેમ -તત્વને ભૂલી જવાને લીધે જ થઇ હતી.
અનાત્મા માં આત્મા અને આત્મા માં અનાત્માની ભાવના -અવિચારથી જ થઇ હતી.
હે ઇન્દ્રિયો તથા મન,વિવેકથી જોતાં,આ વ્યવહાર-રૂપી ખટપટ ઉભી કરવાનો,કોઈને માથે દોષ મૂકી શકાય તેમ નથી,કેમકે-તમે કેવળ પરતંત્ર છો,માટે તમે તમારી ઇચ્છાથી કશું કરતા નથી.
અહંકાર પણ કેવળ અભિમાન જ ધારણ કરે છે -પણ બીજું કશું કરતો નથી.
અને બ્રહ્મ-અદ્વિતીય છે-માટે તેમાં કોઇ જ ક્રિયાઓ નો સંભવ જ નથી.
કર્તા-પણું પ્રાણની ગતિમાં થાય છે,પણ તે પ્રાણ જડ છે,જીવ કેવળ ભોગવે છે,મન કેવળ મમતા રાખે છે,માટે આ વ્યવહારની ખટપટ માટે કોનો-કેવો અને શો દોષ કહેવાય?
જેમ ઘર બનાવવા માટે-લાકડાં વનમાંથી થાય છે-કે જે લાકડાંને પોતાને ઘર બનાવવાની જરૂર નથી,
278
