________________
મન જો સર્વ પદાર્થમાં રાગ વિનાનું અને
વિક્ષેપ-રૂપી-વિષમતા વિનાનું થઈને આત્મામાં જ સંતુષ્ટ થાય તો એ જ ઉત્તમ શાંતિ છે. અને જેનાથી એ શાંતિ મળે-તે "વિચાર" નું જ સેવન કરવું યોગ્ય છે.
(૬૪) સંસારિક દુઃખોથી મુક્ત થવાના ઉપાયો
વસિષ્ઠ કહે છે કે-હે રામ,એ રીતે સુરધુ અને પરિધ-એ બંને રાજાઓ જગતના ભ્રમ-પણાનો અને આત્મા ના સત્ય-પણાનો વિચાર કરી,પ્રસન્ન થઈને,પરસ્પરનું પૂજન કરીને છુટા પડ્યા.
આ પરમ જ્ઞાન આપનારો એ બે રાજાઓનો સંવાદ,કે જે "આત્મા નું નિરંતર અનુસંધાન રાખવું,એ જ મનનું એક સમાધાન છે,અને તે વૈરાગ્ય આદિ સાધનો થી થાય છે" એવું જણાવનારો છે. તો હવે આ વિષયનું જ મનન કરીને અને જ્ઞાનની દૃઢતા કરીને,તમે સ્પષ્ટ રીતે આત્મામાં શાંત થાઓ.
જે પુરુષ,નિત્ય વેદાંત-શાસ્ત્ર નો વિચાર કરે,સર્વદા વિષયોની આસક્તિ થી રહિત રહે,અને સર્વદા આત્માનું જ અનુસંધાન કર્યા કરે,તે સુખી પુરુષને મનના શોકો કંઇ જ અડચણ કરી શકતા નથી.
એવો પુરુષ વ્યવહારમાં અત્યંત તત્પર રહે અને વ્યવહારની અનુકૂળતા માટે મનથી નહિ પણ, ઉપરઉપરથી રાગ-દ્વેષ દેખાડ્યા કરે,તો પણ તે વ્યવહાર સંબંધી કલંક થી લેપાતો નથી.
રાગ-દ્વેષથી રહિત,શાંત મનવાળો અને આત્મા ના ઉત્તમ વિજ્ઞાનવાળા પુરુષને મન કોઈ અડચણ ઉભું કરી શકતું નથી.જ્ઞાનીના ચિત્તમાં ભોગોની દૃઢ વાસના કે દીનતા હોતી જ નથી.
જેમ વૈરાગ્યવાળો મનુષ્ય પોતાની સ્ત્રીનું મરણ થતાં પણ,મનમાં દુઃખ ધરતો નથી, તેમ,જેણે આ જગતને ભ્રાંતિ-રૂપ -જાણ્યું છે-તેનું ચિત્ત દુઃખી થતું નથી.
જેમ,દીવો અંધારાનું ઓસડ છે,તેમ "સધળું અવિધા માત્ર જ છે" એમ જાણવું એ જ જગત-રૂપે વિસ્તારને પામેલા,અવિદ્યા-રૂપી મહાન રોગનું ઓસડ છે.
જયારે "આ સ્વપ્ર છે" એમ જાણવામાં આવે.ત્યારે જ તે સ્વપ્ન નાશ પામે છે,તે જ પ્રમાણે, જયારે " આ અવિધા છે" એમ જાણવામાં આવે ત્યારે અવિધાનો પુરેપુરો નાશ થઇ જાય છે.
236
જયારે ચૈતન્યના જ્ઞાન-રૂપી મોટો પ્રકાશ પ્રાપ્ત થાય,ત્યારે પુરુષની અજ્ઞાન-રૂપી રાત્રિ નાશ પામી જાય છે,
અને તેની બુદ્ધિ પરમ આનંદને પ્રાપ્ત થઈને અત્યંત શોભે છે.
અજ્ઞાન-રૂપી નિદ્રા શાંત થઇ જતાં,શાસ્ત્ર-રૂપી સૂર્યથી જાગ્રત થયેલો પુરુષ,એવા જાગ્રતપણાને પ્રાપ્ત થાય છે કેજે જાગ્રત-પણું થયા પછી તેને અજ્ઞાન-રૂપી નિંદ્રા આવતી જ નથી.
જેને આત્માના અવલોકનમાં ઉપેક્ષા હોય તે લોકો રાંક જ રહે છે અને જન્મ-મરણ-સંસાર ના ચક્કરમાં ફર્યા કરે છે.
હે,રામ,આ સંસાર-રૂપી અરણ્યમાં ફરનારો જીવ-રૂપી બળદ,કે જે સેંકડો આશાઓ-રૂપી પાશથી બંધાયેલો છે, અને ભોગો-રૂપી તરણાં (ઘાસ) ની અત્યંત લાલચ રાખ્યા કરે છે.
તે પોતાનાં પહેલાં કરેલાં પાપો-રૂપી અનર્થમાં સર્વદા ડૂબેલો જ રહે છે,દુઃખી થયા કરે છે અને નિરુપાય છે. કર્મોના ફ્ળો-રૂપી બોજો માથે પડવાથી,તે શરીરમાં ખેદ પામ્યા કરે છે અને રોગાદિની પીડાઓને લીધે દયામણી ચીસો નાખ્યા કરે છે.તેને (તે જીવ-રૂપી બળદને) લાંબા કાળના વૈરાગ્ય-આદિ પ્રયત્નથી અને જ્ઞાન-રૂપી બળથી મોહ-રૂપી જળાશયના કાદવમાંથી બહાર કાઢવો જોઈએ.
જો તત્વના અવલોકન થી મન ક્ષીણ થાય તો-જીવ સંસાર-રૂપી સમુદ્ર તરી જાય છે,અને ફરી પાછો તે સમુદ્રમાં (સંસારમાં) પડતો નથી.મહાત્માઓના સમાગમથી સંસાર પાર કરવાની સારી યુક્તિઓ મળે છે,માટે,
જે દેશમાં સજ્જન-મહાત્માઓ વસતા ના હોય તે દેશમાં સમજુ માણસે વસવું નહિ.
આ સંસાર કે જે-આત્મ-લાભ-રૂપી-શાંતિ ના મળી હોય,ત્યાં સુધી મહા-મોહ ને અને સંતાપોને આપનાર છે.
