________________
હે ઇન્દ્રિયો,કેવળ અનર્થોમાં પડવા માટે તમે ચપળતા કરો નહિ.
ચપળતા કરવાથી ભૂતકાળમાં જે ઘણાં ઘણાં દુઃખો પડ્યાં હતાં-તેઓનું સ્મરણ કરો.
હે મનનાં દ્વારો-રૂપ અધમ ઇન્દ્રિયો,તમે જડ જ છો,અને જે જડ હોય છે,તેઓનું ઉછળવું-એ-,ઝાંઝવાંના પાણીની જેમ વ્યર્થ જ હોય છે.તમે કે જેઓ સર્વથા મિથ્યા સ્વ-રૂપ-વાળી જ છો,તેમનું આ સાચા તત્વને સમજ્યા વિનાનું ઉદ્ધત-પણું,આંધળા મનુષ્યને દોડવા સમાન જ થાય છે.
હે અભાગણી ઇન્દ્રિયો,મહા સમર્થ ચૈતન્ય-રૂપ હું જ છું,સાક્ષી-પણાથી સઘળું કરું છું,તે છતાં,તમે નાહક આકુળ-વ્યાકુળ શા માટે થાઓ છો? તમે ભ્રાંતિથી ખાલી-મતની જ મસ્તી કર્યા કરો છો.
સર્વને પ્રકાશ આપનારો-જે સાક્ષી-ઇન્દ્રિયોને (ચક્ષુ-વગેરે) જાણે છે,-તેની સાથે તેને કોઈ જ સંબંધ નથી. જેમ સ્વર્ગલોકને અને પાતાળલોકને કોઇ સંબંધ નથી,અને જેમ માર્ગમાં ચાલતો મનુષ્ય,સર્પોથી દૂરજ રહે છે, તેમ અખંડિત ચૈતન્ય-રૂપ આત્મા ઇન્દ્રિયોથી દૂર જ રહે છે.
હે ઇન્દ્રિયો,આત્માની સ્વતંત્ર સત્તા-માત્રથી,તમારી પરસ્પર પ્રવૃત્તિઓ-ધામધૂમથી ચાલ્યા કરે છે. હે,ચિત્ત,તું તારી વૃત્તિઓ-રૂપી-સ્ત્રીઓને બહાર ભટકાવનારૂં છે,દેહને આત્મા માનનારું હોવાને લીધે, ચાર્વાર્ક (સુંદર વાણી) જેવું છે.અને પેટને ભરવાને અર્થે સઘળી દિશાઓમાં ફરનારું હોવાથી,ભિખારી જેવું છે.
(નોંધ-ચાર્વાર્ક નામના એક મહા-નાસ્તિકનો એવો મત ફેલાયેલો હતો કે-જે નરી આંખે દેખાય છે તે જ સાચું છે.અને નરી આંખે,દેહ દેખાય છે,માટે દેહ જ આત્મા છે.અને પરલોક કે પુનર્જન્મ જેવું કંઇ નથી.અત્યારે પણ જાણ્યે અજાણ્યે પણ જગતનો મોટો ભાગ આ ચાર્વાક મતને જ અનુસરે છે -
કારણકે દેખીતી રીતે તે મીઠો -સુંદર લાગે તેવો છે-એટલે ચાર્વાક -કે સુંદર વાણી-એ એ મતનો સિદ્ધાંત છે)
હે જગતને ઉત્પન્ન કરનારા ચિત્ત,હવે કૂતરાની જેમ તારું ભટકવું કે જે કેવળ અનર્થ માટે જ છે,તેને ત્યજી દે. "હું ચૈતન્ય છું" એવી તને જે ભ્રાંતિ છે-તેવ્યર્થ છે અને ખોટી જ છે.
હે શઠ ચિત્ત,ચૈતન્ય અને તું કે જેઓ પરસ્પરથી વિરુદ્ધ છો,તેઓની એકતા હોવી સંભવે જ નહિ.
"હું પરમાત્માની સત્તા વિના સ્વતંત્ર સત્તાથી જીવું છું" એવા પ્રકારની અહંકારને કારણે તને જે દુર્મતિ થઇ છેતે સાચી નથી.પણ ખોટી જ છે.અને કેવળ દુઃખને માટે જ થઇ છે.
તારા "અભિમાન" નામના પરિણામ નો ઉદય થતાં,"આ દેહ હું છું" એવી તને જે આસક્તિ થાય છે, તેનો ત્યાગ કર.
269
હે મૂર્ખ ચિત્ત,તું કોઇ વસ્તુ જ નથી,તે છતાં અમથું-અમથું શા માટે ચપળતા કરે છે?
આદિથી તથા અંતથી રહિત જે "અનુભવ" છે તે ચૈતન્ય વિના બીજું કશું નથી,તે છતાં,"ચિત્ત" એ નામ ધરાવી રહેનારું તું કોણ છે? હે ચિત્ત, ભોગના સમયમાં અમૃત જેવી લાગતી અને પરિણામે ઝેરી ફળને આપનારી,
જે કર્તા પણા ની અને ભોક્તા પણા ની જે ભ્રાંતિ છે-તે વૃથા જ છે.
હે મુર્ખ ચિત્ત,ઇન્દ્રિયોનો આશ્રય કરીને-તું ઉપહાસ ના પાત્ર થા નહિ.
તું કર્તા પણ નથી અને ભોક્તા પણ નથી.તું તો કેવળ નિશ્ચેટ જ છે,અને બીજાની આપેલી સત્તાથી જાગ્રત થાય છે.
ભોગોને તું શું થાય છે? અને ભોગો તારે શું થાય છે? તું જડ છે-તેથી મુદ્દલ તારું સ્વરૂપ જ નથી, ત્યારે તારા બંધુ-કે મિત્ર-આદિ તો ક્યાંથી જ હોય?
જે પદાર્થ જડ હોય છે-તેની-પોતાની સત્તાથી નહિ હોવા છતાં પોતાની ખોટી સત્તા ભોગવતો હોય છે. માટે ખોટો જ હોય છે.તું કે જડ છે,તેમાં સમજનાર,કર્તા,ભોક્તા,અને પૂર્વી પરનું અનુસંધાન રાખનારવગેરે ભાવ-ચૈતન્યની સત્તા વગર ઘટતા જ નથી.
