________________
271
હે ચિત્ત,કેવળ ચૈતન્ય ના અવલોકન થી તારી જડતાનો અને તારી અંદર રહેલા,ચિદાભાસનો નાશ થતાં. જે કેવળ અનુભવ-માત્ર અખંડ ચૈતન્ય અવશેષ રહે છે, તે જ તું છે. હે મૂઢ,આમ હોવાને લીધે,તને કર્તાપણું કે ભોક્તાપણું કંઈ પણ નથી.તું તો પરબ્રહ્મ જ છે. એટલા માટે મૂર્ખપણા ને છોડી દઈને ધીરજવાળું થા.
જો કે તું આ રીતે આત્મા-રૂપ જ છે,તો પણ "આત્મા ચિત્ત-રૂપ સાધનથી પોતાના સ્વરૂપે નો સાક્ષાત્કાર કરે છે" એમ જે કહેવામાં આવે છે તે તો કેવળ ઉપદેશનાં વાક્યોની જમાવટને માટે જ કહેવામાં આવે છે. જો તું એમ ધારતું હોય કે "હું આત્માને પ્રાપ્ત કરવાનું એક જાતનું સાધન છું" તો તારામાં તો આપમેળે ગતિ કરવાની શક્તિ પણ નથી-તો તેમ કેમ સંભવે? માટે તારું કર્તાપણાનું અભિમાન વૃથા જ છે.
સાધન કે જે જડ હોય છે,ગતિ વિનાનું હોય છે અને કર્તાએ આપેલી પ્રેરણા વિના અશક્ત જ હોય છેતે કર્તાએ આપેલી પ્રેરણા વિના શી રીતે કાર્ય કરી શકે? જો કર્તા પ્રેરણા ના આપે તો સાધનમાં કોઈ જાતની શક્તિ જ હોતી નથી. જો ધાસને કાપનારો પુરુષ પ્રેરણા ના આપે તો દાતરડું શું કરી શકે? હે,મૂર્ખ ચિત્ત,જે પોતે અશક્ત હોય તેને બીજાઓની સંભાળને માટે ઉગ શોભતો જ નથી.
"આત્મા જ જીવપણાને પામીને સંસારમાં પીડાય છે એટલે તેને માટે હું સઘળા પ્રયત્નો કરવાનો ખેદ ભોગવું છું" એમ જો તું ધારતું હોય તો,તારું તેમ ધારવું એ વૃથા છે. જે તારા જેવો હોય તેને માટે જ તારે ખેદ ધરવો યોગ્ય છે પણ આત્મા તારા જેવો નથી એટલા માટે તેને માટે તારે ઉદ્વેગ કરવો યોગ્ય નથી.આત્માને તો કોઈ કાર્ય કરવાથી કે ના કરવાથી-કંઈ હાનિ-લાભ થાય એમ નથી.
તું જો દેહમાં અભિમાન ધરીને ભોગોની સગવડ કરી આપીને દેહનો કે આત્માનો ઉપકાર કરું છું" એમ ધારતું હોય તો-તું દેહને માટે અમસ્તુ જ દુઃખી થાય છે કેમ કે દેહમાં રહેનારાં,પાંચ પ્રાણ,મન,બુદ્ધિ અને દશ ઇન્દ્રિયો-એ સઘળાં જડ છે,માટે તેમાં કોઈને કોઈ પણ ભોગ જોઇતો નથી. અને આત્મા તો સર્વદા તૃપ્ત જ છે. માટે તેને કોઈ પણ પ્રકારની (ભોગની ઈચ્છા નથી.
સર્વ-રૂપ,સર્વમાં વ્યાપક અને એક હોવા છતાં-અનેક-રૂપ દેખાવાની શક્તિવાળો આત્મા પોતે પોતામાં જ સર્વ જગતને બનાવે છે. માટે તેને કયો પદાર્થ અલભ્ય હોય? કે જેની તે ઈચ્છા કરે? હે ચિત્ત,જેમ રાજાની અલબેલી રાણીને જોઇને યુવાન પુરુષ અમસ્તો જ દુઃખી થાય છેતેમ,તું આત્માની આ સઘળી લીલા જોઇને અમસ્તુ જ દુઃખી થાય છે.
હે ચિત્ત, જો તું એમ ધારતું હોય કે "આત્માની સાથે સંબંધ રાખીને તેના અનુગ્રહથી જ ભોગો ભોગવીશ" તો તારું તેમ ધારવું પણ વૃથા છે-કેમકે-તું આત્મા ના સંબંધને યોગ્ય જ નથી. એકબીજાના પદાર્થ ની અંદર રહેવું અથવા બીજા પદાર્થ ની સાથે મળી જવું-એ સંબંધનું મુખ્ય લક્ષણ છે, પણ આવો સંબંધ તારાથી ધરાવી શકાય તેમ નથી. કેમ કે તારો અને આત્માનો સ્વભાવ એકબીજાથી વિરુદ્ધ છે.
તું અનેક પ્રકારની રચનાઓવાળાં અને અનેક પ્રકારની ક્રિયાઓ કરાવનારાં-અનેક પ્રકારનાંસુખ-દુઃખોની અનેક દશાઓ વાળું છે પણ આત્મામાં તેવી કોઈ એક પણ દશા નથી. માટે તારો અને આત્માનો સ્વભાવ પરસ્પરથી અત્યંત વિરુદ્ધ છે. જેઓ જળ અને અગ્નિ ની જેમ પરસ્પરથી વિરુદ્ધ હોય તેઓનો સંબંધ થવો ઘટે નહિ. અને જગતમાં જો પરસ્પરથી અત્યંત વિરુદ્ધ હોય-તેઓનો સંબંધ થાય તો તેઓમાંથી એક નો નાશ થયા વિના રહે નહિ-તેમ જોવામાં આવે છે માટે તેઓનો સંબંધ જ રહી શકતો નથી.
