________________
263
આ સમાધિઓના સારી રીતના અભ્યાસથી-જુદીજુદી સિદ્ધિઓ-રૂપ-જુદાંજુદાં ફળ મળે છે.પણ, નિષ્કામ પુરુષને તો તે તરત જ "શાંતિ-રૂપ" એક જ ફળ આપે છે કે જે ફળ સિદ્ધિઓથી ઉત્તમ છે. પુરુષ બીજા કોઈ પ્રકારથી નહિ પણ અભ્યાસથી જ -તે-આત્મારામ-શોક વિનાનો અને અંદર ભરપૂર સુખ-વાળો થાય છે, માટે અભ્યાસ રાખો.
અભ્યાસને લીધે પ્રાણોની ગતિ બંધ પડતાં મન શાંત થઇ જાય છે.અને મુક્તિ જ અવશેષ રહે છે. વાસનાઓથી વીંટળાયેલું મન-જન્મ-મરણો આપે છે અને વાસના-રહિત થયેલું મન મોક્ષ આપે છે. માટે હવે હે રામ, તમારી જેમ ઈચ્છા હોય તેમ કરો.
પ્રાણની ગતિ થી મનની ગતિ થાય છે અને મનની ગતિથી સંસાર-રૂપી ભ્રમ થાય છે. માટે પ્રાણની ગતિ રોકાઈને મનની ગતિ બંધ થઇ જાય તો-જ-સંસાર-રૂપી-જવરનાશ પામી જાય છે. ભેદની ભાવનાનો નાશ થઇ જાય તો પ્રાણીને એ જ પદ અવશેષ રહે છે-કે જેને ના પહોંચી શકીને - વાણી તથા સઘળી કલ્પનાઓ પાછી વળે છે.
હે રામ, સઘળું જગત એ પદમાં રહ્યું છે એથી જ ઉત્પન્ન થાય છે એ રૂપ જ છે-અને- એ થી જ વીંટાએલું છે. બીજા પ્રકારથી જોતાં એ પદમાં જગત મુલે છે જ નહિ,એથી ઉત્પન્ન થયું પણ નથી-એ રૂપ પણ નથી અને એના જેવું પણ નથી.જગતના સર્વ પદાર્થો વિનાશી છે,ભેદ-વાળા છે,અને સગુણ છે એટલા માટે એ પદાર્થોમાંનો કોઈ પણ પદાર્થ-એ પદના દ્રષ્ટાંતરૂપ નથી.
તે પદનું અવલંબન કરીને જે મહાત્મા પુરુષ સ્થિર-પણાથી રહે-તે જીવન મુક્ત કહેવાય છે. જીવનમુક્ત થયેલા પુરુષને સઘળી કામ-ભોગની ઉત્કંઠા ટળી ગયેલી હોય છે,અનેકોઈ પણ વ્યવહારોમાં હર્ષ-શોક ઉત્પન્ન થતા નથી.
(૭૯) યથાર્થ જ્ઞાન-નામનો ચિત્ત નાશનો બીજો ઉપાય
રામ કહે છે કે-હે મહારાજ,આપે ચિત્તનો નાશ કરવાના બે ઉપાયોમાં એક "યોગ" નામનો ઉપાય કહ્યોહવે મારા પર અનુગ્રહ કરીને "યથાર્થ જ્ઞાન" નામનો બીજો ઉપાય મને કહો.
વસિષ્ઠ કહે છે કે "આદિ વિનાના-અંત વિનાના-પ્રકાશ-રૂપ જે પરમાત્મા છે-તે જ આ જગત છે" એવી રીતનો અસાધારણ અને એકસરખો નિશ્ચય કરવો-તે "યથાર્થ જ્ઞાન" કહેવાય છે. અથવા "આ જે ધટ-પટ-વગેરે-જે સેંકડો પદાર્થો ની પંક્તિઓ છે-તે આત્મા જ છે-બીજું કંઈ છે જ નહિ" એવી રીતનો જે અસાધારણ નિશ્ચય કરવો તે જ "યથાર્થ જ્ઞાન" કહેવાય છે.
મિથ્યા જ્ઞાનથી જન્મ-મરણ થાય છે અને યથાર્થ જ્ઞાનથી મોક્ષ થાય છે. આત્મા,મિથ્યા જ્ઞાનથી જગત-રૂપે દેખાય છે અને યથાર્થ જ્ઞાનથી-જગત-રૂપ ટળીને પાછો અસલ આત્મા જ દેખાય છે.મુક્તિમાં સંકલપ-રૂપ અંશથી રહિત,વિષયોથી રહિત,અને સ્વયં-પ્રકાશથી દીપતો-કેવળ અખંડ અનુભવ જ રહે છે. બીજું કંઈ રહેતું નથી,એ "તત્વ" વિષયો-રૂપી-તથી રહિત સમજવામાં આવે-તો તે પરમાત્મા જ છે અને તેમાં જો દ્રત-રૂપી અશુદ્ધિ જોવામાં આવે તો-તે અશુદ્ધિને પંડિતો "અવિધા" કહે છે.
જે અખંડ અનુભવ છે તે જ જગત છે,અખંડ અનુભવમાં અને જગતમાં બે-પણા (દ્વૈત) ની કલપના કરવી જ નહિ. આત્મા પોતે પોતાને જ-પોતાના સંકલ્પથી જગત-રૂપ બનાવી લે છે-માટે આત્મા સિવાય બીજું કંઈ છે જ નહિ. જે આત્મા છે -તે જ આ જગત છે-એવો નિશ્ચય કરીને પૂર્ણતા સમજવી એ જ રૈલોક્યમાં "યથાર્થ જ્ઞાન" છે. જે કંઈ સઘળું છે તે આત્મા જ છે-એમ નિશ્ચિત સમજવામાં આવ્યું.
