________________
હે ચિત્ત,આ વિચિત્ર દેખાવો વાળી સૃષ્ટિ,નદીમાં થતા અનેક પ્રકારના ફેરફારો (મોજાં-વમળ વગેરે) જેવી અવ્યવસ્થિત છે,મિથ્યાભુત છે,સારી-નરસી અનેક જાતિઓની ખટપટ વાળી છે-અને કેવળ આંખોને જ સ્ફુરે છે, તે છતાં તા૨ે તેની સાથે શું લગતું-વળગતું છે? કે જેને લીધે-તું એમાં લંપટ થાય છે? ને પરિતાપ ભોગવે છે? જો,ગતિ પામ્યા કરતા,આ ચિત્તમાં,સૃષ્ટિ પોતાની મેળે જ જો સ્ફૂરતી હોય તો ભલે સ્ફુરે,પણ, હે,અહંકાર,તું શા માટે ઉઠયો છે?
હે ચિત્ત,સૂર્ય-આદિનું અજવાળું અને પદાર્થોનું રૂપ-કે જેઓ સર્વદા જડ છે,અને જડ હોવા છતાં સદા સ્ફૂર્યા કરે છે, તથા,પરસ્પરમાં રહે છે,તેમની સાથે તારે કોઈ સંબંધ નથી,તે છતાં,પણ તેઓને માટે તું શા માટે વ્યાકુળ થાય છે? એ કેવળ તારી મૂર્ખતા જ છે.
ચક્ષુ થી થતો પદાર્થો નો દેખાવ બહાર થાય છે અને તારાથી થતા-સંકલ્પ-આદિ-અંદર થાય છેમાટે તું અને પદાર્થો ભિન્ન ભિન્ન પ્રદેશમાં (અંદર અને બહાર) રહેવાને લીધે, તારે અને પદાર્થોને કોઇ સંબંધ નથી-એ વાત સ્પષ્ટ જ છે.
જેમ,મોઢું અને દર્પણ એ પરસ્પર ના સંગ વિનાનાં હોવા છતાં,પણ ભ્રાંતિને લીધે એક જેવાં જણાય છે, તેમ, પદાર્થો ના દેખાવો (ચિત્ત ના બહારના) અને સંકલ્પ-આદિ (ચિત્તની અંદરના) પરસ્પરના સંગ વિનાના હોવા છતાં,પણ ભ્રાન્તિને લીધે,સર્વદા ગાઢસંબંધ-વાળા જણાય છે-અને તેનું મૂળ અજ્ઞાન જ છે. જ્ઞાન થી અજ્ઞાન ગલિત થઇ જાય,તો એ પરસ્પરથી છૂટાં પડી,દુર થઈને અધિષ્ઠાન-રૂપે જ રહે છે. મનની કલ્પનાથી,પદાર્થોના દેખાવા અને સંકલ્પ-આદિપરસ્પરની સાથે અત્યંત જોડાઈ ગયા છે. અને તેથી-તે બંધન આપનાર થાય છે-કે જે અભ્યાસ અને વિચાર-રૂપી યત્ન થી કપાઈ જાય છે.
ઉત્તમ અધિકારીનો આ તંતુ (મન નો મનન-રૂપી તંતુ) તો સહસા જ્ઞાન ઉત્પન્ન થતાં જ કપાઈ જાય છે, એટલે અજ્ઞાનની ભાવનાને છોડવા તેને વધારે પ્રયત્ન કરવાની જરૂર રહેતી નથી. અજ્ઞાનના ક્ષય ને લીધે,મન ક્ષય પામી જતાં,એ પદાર્થોના દેખાવો અને મનના સંકલ્પ-આદિ, ફરીથી,કદી પણ પરસ્પરની સાથે,જોડાતા નથી.
ચિત્ત જ સઘળી,ઇન્દ્રિયોને જગાડનાર છે,એટલે માટે-જેમ, ઘરમાંથી પિશાચને કાઢી મુકવો જોઈએતેમ,શરીરમાંથી તે ચિત્તને જ કાઢી મુકવું જોઇએ.
265
હે ચિત્ત,તું મિથ્યા જ મસ્તી કર્યા કરે છે,પણ હવે,તારા બાધ નો ઉપાય મારા જાણવામાં આવ્યો છે, તું આદિમાં ને અંતમાં અત્યંત તુચ્છ (અસત) છે,માટે વર્તમાનમાં પણ અત્યંત તુચ્છ જ છે.
હે ચિત્ત,તું ઇન્દ્રિયોએ પ્રાપ્ત કરેલા શબ્દ-સ્પર્શ-વગેરે પાંચ વિષયો ધારણ કરીને મારી અંદર વિના કારણ,
શા માટે મસ્તી કર્યા કરે છે?પણ ચિંતા નથી,તું તો માત્ર -જે ધણી-તને પોતાનું સમજે છે તેની આગળ જ તું મસ્તી
કરે છે,પણ હું, કે જે તને પોતાનું સમજતો નથી,તેની આગળ,તારી મસ્તી ચાલે તેમ નથી.
હે દુષ્ટ ચિત્ત,તારી મસ્તીથી હું જરા પણ પ્રસન્ન થતો નથી,અને કચવાતો પણ નથી. વિષયોની વૃત્તિઓ કે જે ઇન્દ્રજાલ ની રચનાઓ જેવી છે,તેની માટે તું વ્યર્થ શા માટે બળતરા રાખે છે? હે ચિત્ત, તારે રહેવું હોય તો રહે અને જવું હોય તો જા,તું મારું નથી અને (મારે માટે) જીવતું પણ નથી. તું કલ્પિત હોવાને લીધે સ્વાભાવિક રીતે સર્વદા મરેલું જ છે.અને વિચારથી તો અત્યંત મરી ગયેલું જ છે.
હે મરેલી આકૃતિવાળા ચિત્ત,તું શરીર-રહિત છે,જડ છે,ભ્રાંત છે,શઠ છે,અને અત્યંત અજ્ઞાન-વાળું એવું તું, મૂઢ પુરુષને જ ભરમાવી શકે તેમ છે-ઉત્તમ વિચારો વાળાને નહિ.
મૂર્ખતા ને લીધે અમે -તને આમ તરત મરી જનારું જાણતા ન હતા,પણ હવે જાણી ગયા છીએ. જેમ,દીવાઓની દ્રષ્ટિમાં અંધારું મરેલું જ છે,તેમ અમારી દ્રષ્ટિમાં (જ્ઞાન ને લીધે) તું મરેલું જ છે. તું કે જે અત્યંત લુચ્ચું છે,તેને લાંબા કાળ સુધી,આ મારા દેહ-રૂપી આખા ઘરને રોકી લીધું હતું,
