________________
તો, કોઈ સમયે તે પોતાના આગલાં સુખોના સ્મરણ થી ડહોળાઈને દુઃખી થઇ જાય છે.
હે,પુત્ર,એ મોટા મહિમાવાળો ખોલ્વ રાજા,પવન ના વેગ થી આકુલ થયેલા સમુદ્રની પેઠે કોઈ વાર ઉત્કર્ષ પામે છે, કોઈ સમયે વેગમાં આવી જાય છે,કોઈ વખતે ઉછળવા લાગે છે, કોઈ સમયેચલિત થાય છે, કોઈ સમયે પ્રૌઢ દેખાવવાળો થાય છે, તો કોઈ વખતે ડહોળાઈ જાય છે.
(૫૩) ખોલ્યરાજાના કલ્પિત ઉદાહરણ નો સિદ્ધાંત
વસિષ્ઠ કહે છે કે-હે,રામ,ત્યાં મધ્ય-રાત્રિએ કદંબની ટોચ પર બેઠેલા,પવિત્ર મનવાળા પોતાના પિતા દાશર મુનિ ને તેમના પુત્ર આ પ્રમાણે પૂછ્યું.
પુત્ર કહે છે કે-હે,પિતા,ઉત્તમ આકારવાળો ખોલ્ય'નામનો એ રાજા કોણ છે? ભવિષ્યમાં થનારા નગરનું હોવું એ કેમ સંભવે?અને વર્તમાનકાળમાં તે નગરમાં જવું કેમ સંભવે? આ ભવિષ્યકાળના અને વર્તમાનકાળના વિરોધાભાસ વાળાં જેવાં લાગતાં તમારાં વચન મને મૂંઝવે છે, માટે તેને યથાર્થ રીતે સમજાય તેમ કહો.
દાશૂર કહે છે કે-હવે આ વાતનો વાસ્તવિક અભિપ્રાય કહું છું તે તું સાંભળ. એટલે સંસાર-રૂપી ચક્ર નું સ્વરૂપ તારા સમજવામાં આવશે.સંસારનું ચક્ર અજ્ઞાનથી જ ઉત્પન્ન થયેલું છે. તે સત્તા વગરનું અને મિથ્યા હોવા છતાં બહુ વિસ્તીર્ણ થયેલું છે તે સમજાવવા માટે જ - મેં તને આ આખ્યાન કહ્યું છે.જે ખોત્થ' નામનો રાજા કહ્યો છે તે "મન" છે એમ જ સમજવું. એ મન નિરાકાર પરબ્રહ્મ-રૂપી આકાશમાંથી ઉઠેલું છે, એટલા માટે તેને ખોલ્યુ' કહ્યું છે. ('ખ' એટલે આકાશમાંથી અને 'ઉત્થ એટલે ઉઠેલું એવો અર્થ થાય છે) એ મને પોતાની મેળે જ પ્રગટ થાય છે અને પોતાની મેળે જ લીન થાય છે. આ સધળું ઘણા વિસ્તારવાળું જગત-એ- મન ને જ અધીન છે. કારણકે મન પ્રગટ થાય છે તો જ જગત પ્રગટ થાય છે અને મન લીન થાય તો જગત લીન થઇ જાય છે.
જેમ,શાખાઓ- એ- વૃક્ષના અવયવ-રૂપ છે અને શિખરો -એ પર્વતના અવયવ-રૂપ છે . તેમ,બ્રહ્મા,
વિષ્ણુ તથા શિવ આદિ દેવો મને ના જ અવયવ-રૂપ છે. એ મન ના સાત્વિક સંકલા,રાજસ સંકલપ અને તામસ સંકલા (ઉત્તમ-મધ્યમ અને અધમ) એ ત્રણ દેહ છે. અને તેઓ સઘળા વ્યવહારો કરવામાં સમર્થ છે.તેમ જ સઘળા જગતમાં વ્યાપી રહ્યા છે.
એ,મન,પોતાના અધિષ્ઠાન,પરબ્રહ્મ-રૂપ-આકાશમાંથી જ ઉત્પન્ન થયું છે, પરબ્રહ્મ-રૂપ-આકાશમાંજ રહ્યું છે, અને પરબ્રહ્મ-રૂપ-આકાશમાં જ ફર્યા કરે છે-કારણકે-કલ્પિત પદાર્થનાં ઉત્પત્તિ-વગેરે અધિષ્ઠાનથી જુદાં હોતાં નથી.એ મને પરબ્રહ્મ-રૂપ-આકાશમાં,વાસનાઓના અનુસંધાન માત્રથી બ્રહ્મા-પણું' પામીને આ બ્રહ્માંડ-રૂપ નગર બનાવ્યું છે.અને તેમાં પૃથ્વી,પાતાળ-આદિ ચૌદ લોક-રૂપ મોટા રાજમાર્ગો છે. (એ રાજમાર્ગો સાત્વિક રાજસિક-તામસિક -એ ત્રણ વિભાગમાં વહેંચાયેલા છે) સૂર્યના કિરણોથી ચળકતા ઉંચા તરંગો-વાળી,નદીઓ-રૂપી-મોટી-લતાઓએ જેમાં પોતાનો સંગમ કર્યો છેએવા સાત-સમુદ્રો-રૂપી વાવો છે.ઠંડો દીવો કહ્યો તે ચંદ્ર સમજવો અને ઉનો દીવો તે સૂર્ય સમજવો.
'ઉંચ-નીચે જવાના ખરીદવા-રૂપ વેપાર ચાલ્યા કરે છે' એમ જે કહ્યું તેનો અર્થ એ છે કેપુણ્ય-રૂપી ધન ખર્ચીને સ્વર્ગ આદિ ઉંચા લોકોમાં જવાનું મેળવાય છે,અને પાપો-રૂપી ધન ખર્ચીને નર્ક-આદિ નીચા લોકોમાં જવાનું મેળવાય છે. મનુષ્યોની,દેવોની અને અધમો ની યોનિઓ આ સંસારમાં પુણ્ય-પાપોથી જ ખરીદવામાં આવે છે.મનરૂપી રાજાઓ ક્રીડા કરવાને માટે, બ્રહ્માંડ-રૂપી નગરમાં માંસ-રૂપી-માટીનાં-શરીરો-રૂપી-વિચિત્ર ભોયરાં બનાવ્યાં છે.
