________________
139
હે,રામ,જેમ,જયારે, પદાર્થ લીન થાય છે-ત્યારે પદાર્થ ની છાયા પણ લીન થાય છે. તેમ "પ્રાણ નો નિરોધ" થાય ત્યારે મન નો વિરોધ પણ પોતાની મેળે જ થઇ જાય છે. કારણકે મન એ પ્રાણ-રૂપ છે.
જીવતો મનુષ્ય-દુર દેશાંતરના અનુભવને પોતાના મનમાં જાણે છેતેથી તે દેશનો અનુભવ "મારા મનમાં રહેલો છે" એ-પ્રમાણે કહે છે. હવે તે જે દેશાંતરના અનુભવનો જે સંબંધ થયો તે,"ચલન" વિના ધટતો (થતો) નથી. અને એ ચલન એ પ્રાણ નો ધર્મ છે.-એટલા માટે મન એ પ્રાણ-રૂપ છે.(નોંધ-પ્રાણ એ વાયુ-રૂપ છે)
વૈરાગ્ય થી, પ્રાણાયામના અભ્યાસથી,સમાધિથી, વિષયોમાં મન ના જવા-રૂપ દુષ્ટ અભ્યાસ નો નાશ કરવાથી, અને આત્મ-તત્વ ના જ્ઞાનથી-પ્રાણ નો વિરોધ કરી શકાય છે.
મન માં જે ચલન-શક્તિ છે તે પ્રાણ ની છે અને જે જ્ઞાન-શક્તિ છે તે ચૈતન્ય ની છે. એ "શક્તિઓ" ના હોય તો મન કદાપિ ચાલી શકે નહિ.કે જાણી શકે નહિ. જે ચલન છે-તે અનિત્ય છે અને જડ છે,અનેજે જ્ઞાન છે તે આત્માનું જ સ્વરૂપ હોવાથી, સર્વદા સ્વચ્છ છે અને સર્વ-વ્યાપક છે. અને આમ હોવા થી જ્ઞાન નું અને ચલન નું મિશ્રણ થવું વાસ્તવિક રીતે સંભવતું જ નથી. પણ કલપનાથી જે (આવું મિશ્રણ) માની લેવામાં આવ્યું છે તે જ મન કહેવાય છે.
આ રીતે મન મિથ્યા જ ઉત્પન્ન થયું છે અને ખોટી સમજણ-રૂપ જ છે.અને તે જ "અવિધા" કહેવાય છે, તે જ વિક્ષેપ-શક્તિ કહેવાય છે, અને તે અજ્ઞાન ના સર્વસ્વ નો તે નિર્વાહ કરનાર હોવાથી અજ્ઞાન પણ કહેવાય છે.અને (આમ) આ અજ્ઞાન જ સંસાર-આદિ-રૂપ-ઝેર ને આપનારું છે.
ઉપર પ્રમાણે - જ્ઞાન-શક્તિ અને ચલન-શક્તિ ના સંબંધ માં જો સંકલ્પ ની કલપના કરવામાં આવે જ નહિ-તોમન રહેતું જ નથી.અને જયારે એ મન ના રહે ત્યારે સંસારના સંબંધ-વાળા સધળા ભયો નો નાશ થઇ જાય છે. "વાયુ ની ચલન-શક્તિ" જયારે,ચૈતન્ય ને ફુરિત કરે છે.ત્યારે જ ચૈતન્ય ચલન શક્તિ-વાળું થઈને "સંકલ્પ કરે છે અને તેથી મન-પણાને પામે છે આ રીતે બાળકે કપેલા યક્ષ ની પેઠે ચૈતન્ય માં મન-પણું માત્ર કલ્પનાથી જ ઉત્પન્ન થયું છે. અને તેથી તે મિથ્યા જ છે. કારણકે વાસ્તવમાં ચૈતન્યમાં કોઈ પ્રકાર નો આકાર કે "ચલન" (તરંગ) છે જ નહિ
ચૈતન્ય તો અખંડ અને પૂર્ણતા વાળું છે અને તેમ કોઈ કલ્પિત પદાર્થ થી, ખંડિત-પણું કે-અપૂર્ણપણું થવાનો સંભવ જ નથી.પૂર્ણ-અખંડ અને સર્વ ના અધિષ્ઠાન-રૂપ એ ચૈતન્ય નું કોની સાથે અથડાવું સંભવે? કે જેનાથી તે ખંડિત થઇ થાય? આમ,ચૈતન્ય માં ચલન (તરંગ) નામની કોઈ ક્રિયા હોવી એ સંભવ નથી.અને એટલે જ ચૈતન્ય ને તરંગ સાથે કોઈ જ સંબંધ નથી. તો હવે ચલન ના સંબંધ વિનાના ચૈતન્ય વિના કોનું મન સિદ્ધ થાય? અને તે કેવું સિદ્ધ થાય? અને જો ચલન એ ચૈતન્ય થી જુદું છે જ નહિ -તેવો પક્ષ લઈએ તો-પણ પછી મન કોને કહી શકાય?
આથી હે રામ,રૈલોક્યમાં પણ મન નામનો દુષ્ટ પદાર્થ છે જ નહિ-એમ બરાબર સમજીને "મન છે જ નહિ" એવો જે "નિશ્ચય" થાય તે જ મન નો નાશ સમજવો. માટે "મન છે" એવી વ્યર્થ અને અનર્થ આપનારી,કલ્પના તમે કરો જ નહિ.કારણ કે.વ્યર્થ સંકલ્પો કરનારું મન આખા બ્રહ્માંડમાં ક્યાંય નથી.
