________________
175
અને,ક્ષણમાત્રમાં ક્ષય પામનાર છે અને ક્ષય પામનાર હોવાથી શૂન્ય આકારવાળો છે, વળી,તે આકાશથી (આકાશમાં) ઉત્પન્ન થાય છે અને જડ છે તેથી તે "શબ્દ" (વિષય) પણ હું નથી.
આ "સ્પર્શ" કે જે ક્ષણમાત્રમાં નષ્ટ થનારી ત્વચા થી જ પમાય છે, અને કોઈ વાર નથી પણ પમાતો, વળી,તે ચૈતન્યની સિદ્ધિથી જ સિદ્ધ થાય એવો છે, તથા જડ છે, માટે તે "સ્પર્શ' (વિષય) પણ હું નથી.
આ "રસ" કે જે ચપળ સત્તા-વાળી,અનિત્ય જીભથી જ સંબંધ ધરાવનારો છે, તુચ્છ છે,જીભની અણીથી તે કંઠ સુધી જ સ્વાદમાં આવે તેવો છે,અન્નાદિક પદાર્થોમાં રહેલો છે, અને જડ છે, તેથી હું તે "રસ" (વિષય) પણ નથી.
આ "રૂપ" કે જે ક્ષણમાત્રમાં નષ્ટ થઇ જનારાં દ્રવ્ય અને ચક્ષુઓને જ આધીન છે,ક્ષય પામનાર છે, કેવળ દ્રષ્ટા ના જ ઉપભોગને માટે હોવાથી ગૌણ છે, અને જડ છે, તેથી તે "રૂપ" (ચક્ષુ નો વિષય) પણ હું નથી.
"ગંધ" કે જે પ્રકાશ વિનાની તથા ક્ષય પામનારી છે,જે,નાસિકાથી જ કપાય છે,ક્ષણમાત્રમાં નષ્ટ થનાર છે, વળી,ક્ષણેક્ષણે ફેરફાર પામનાર છે અને જડ છે તેથી તે "ગંધ" (વિષય) પણ હું નથી.
તેવી જ રીતે,"કર્મેન્દ્રિયોનાં કર્મો,અહંકાર,મન,બુદ્ધિ કે ચિત્ત" એમનું કશું પણ હું નથી કારણકે તે સર્વ જડ છે. હું તો મમતા વિનાનો,ચિંતન વિનાનો, શાંત,પાંચ ઇન્દ્રીયોના વિભ્રમોથી રહિતઅને જેમાં કોઈ સંકલ્પ નથી,એવો શુદ્ધ ચેતન જ છું.
હું તો દૃશ્યો થી રહિત કેવળ ચૈતન્ય જ છું. સર્વ દૃશ્યો ને પ્રકાશ આપનાર છું, બહાર તથા અંદર વ્યાપક છું, અંશોથી રહિત છું,નિર્મળ છું અને સત્તા-માત્ર છે. ઘડાથી માંડીને સુર્ય-પર્યત આ સઘળા પદાર્થો-ઉત્તમ તેજવાળા આ ચૈતન્ય થી જ પ્રકાશિત થાય છે.
પ્રહલાદ ચિતવન (વિચાર) કરે છે કે હવે મને સાયું અને સંપૂર્ણ સ્મરણ પોતાના આત્માનું) પ્રાપ્ત થયું. સર્વ-વ્યાપક,નિર્વિકલ્પ,ચૈતન્ય-રૂપ,અને સર્વને સ્કૂરણ આપનારો-આ આત્મા (ચૈતન્ય કે બ્રહ્મ) હું જ છું. સર્વવ્યાપક ચૈતન્યથી જ વિચિત્ર પ્રકારની ઇન્દ્રિયો ની પંક્તિઓ છૂરે છે. પૃથ્વી આદિ પદાર્થો નું પદાર્થપણું આ ચૈતન્ય થી જ સિદ્ધ થાય છે.
જેમ,અરીસો સઘળી વસ્તુઓનાં પ્રતિબિંબોનું સ્થાન છે, તેમ આ આત્મા જ સઘળાં પ્રાણીઓના દેહ,ઇન્દ્રિયો-આદિ અનુભવોનું સ્થાન છે. આ એક નિર્વિકલ્પ - ચૈતન્ય-રૂપ દીવા-ના અનુગ્રહ થી સૂર્ય ગરમ છે,ચંદ્ર શીતળ છે,પર્વત ઘનરૂપ છે,અને જળ દ્રવ-રૂપ છે.
આકાશમાંથી વાયુ થયો,વાયુમાંથી તેજ થયું,તેજમાંથી જળ થયું,અને જળમાંથી પૃથ્વી થઇઆવા ક્રમથી "અનુભવ"માં આવેલા સઘળા પદાર્થોની "ઉત્પત્તિ સંબંધી વ્યવસ્થા" નું મુખ્ય "કારણ" એ વ્યાપક ચૈતન્ય જ છે. પણ એ ચૈતન્ય નું "કારણ" બીજું કંઈ પણ નથી. જેમ પૃથ્વી-આદિનું તાપ-પણું -એ-સૂર્યના તાપ થી જ ઉદય પામે છે, તેમ ક્રમથી "અનુભવ"માં આવતા,સઘળા પદાર્થો નું પદાર્થ-પણું આ આત્મા થી જ ઉદય પામે છે.
જેમ હિમથી જ શીતળ-પણું ઉત્પન્ન થયું છે તેમ,વાસ્તવિક રીતે તો તે ચૈતન્ય નિરાકાર હોવા છતાં, અવિધા (અજ્ઞાન) થી સઘળાં "કારણો"ના "કારણ" રૂપ આ ચૈતન્ય (આત્મા) થી જ જગત ઉત્પન્ન થયું છે.
