________________
તમે પોતાના અકર્તાપણાના પર વિશ્વાસ રાખી,વાયુ-વગરના સમુદ્ર પેઠે નિશ્ચળ-સ્વચ્છ-સ્વસ્થ થાઓ.
"આ સંસારમાં પૂર્ણપણે પ્રાપ્ત કરાવે એવું સાધન ઘણા યત્નથી અને દિશાઓ ના છેડાઓ સુધી ભમીને, ખોળતાં પણ મળે તેમ નથી-પણ માત્ર પોતાના વિચાર- થી જ મળે છે" આવો નિશ્ચય રાખીને, તમે મનથી બાહ્ય-પદાર્થો ના સમુહમાં (જગતમાં) દોડો નહિ,પણ તમે તમારા "સ્વ-રૂપ" ના જ વિચારો કરો.તમે દેહ-૫ (રામ) નથી પણ વાસ્તવિક રીતે ચિદાનંદસ્વરૂપ જ છો.
(૩૮) જ્ઞાની ને કર્તાપણું.ભોક્તા-પણું બંધન કે મોક્ષ નથી
વસિષ્ઠ કહે છે કે-હે,રામ, આ પ્રમાણે છે, એટલા માટે તત્વવેત્તા પુરુષો નું જે 'કર્તા-પણું' (સુખ-દુઃખ દેનારા કર્મો-સમાધિ-વગેરે ક્રિયાઓનું કરવા-પણું) જોવામાં આવે છે તે મુલે છે જ નહિ (સાચું નથી) પણ મૂર્ખ લોકોનું કર્મ માં જે 'કર્તા-પણું' જોવામાં આવે છે તે છે-જ (તે સાચું છે જ) કારણકે"અમુક પદાર્થ લેવા યોગ્ય છે" એવી "ઈચ્છા-રૂપ-વાસના" નામનો 'મન ની વૃત્તિનો જે નિશ્ચય' છેતે જ 'કર્તા-પણું' કહેવાય છે.
મનની એવા પ્રકારની વાસનાની) ચેષ્ટાને લીધે જ તેવા પ્રકારનું (વાસના પ્રમાણે નું ફળ ભોગવવું પડે છે. પુરુષ પોતાની વાસના પ્રમાણે ક્રિયા કરે છે, અને ક્રિયા કર્યા પ્રમાણે નું ફળ ભોગવે છે, માટે જો વાસનાથી ક્રિયા (કર્મ) કરવામાં આવે છે તો-જ-'કર્તા-પણું' થાય છે. અને 'કર્તાપણું હોય તો જ 'ભોક્તા-પર્ણ' થાય છે-તેવો સિદ્ધાંત છે.
કહ્યું છે કે પુરુષ શરીરથી ક્રિયા કરતો હોય કે ના કરતો હોય, તો પણ મનમાં જે વાસના હોય તે પ્રમાણે સ્વર્ગ-નર્ક નું ફળ ભોગવવું પડે છે.' આમ હોવાથી જેમણે આત્મ-તત્વ' ને જાણ્યું નથી,એવા પુરુષો ક્રિયા કરતા હોય કે ના હોય, તો પણ, તેઓ વાસના-વાળા હોવાને લીધે તેમને 'કર્તા-પણું' છે. જયારે તત્વવેત્તાઓ વાસના વગરના હોવાથી તેમણે 'કર્તા-પણું' નથી.
જેણે, 'તત્વ' (આત્મ-તત્વ) ને જાણ્યું હોય તેવા પુરુષની વાસના શિથીલ થઇ ગયેલી હોય છે, એટલા માટે, તે પુરુષ ક્રિયા કરતો હોય તો પણ તે ક્રિયાના "ફળ નું અનુસંધાન" (ફળનો વિચાર) કરતો નથી. તત્વવેત્તા પુરુષો તો 'આસક્તિ-વગરની-બુદ્ધિ-વાળા' હોવાને લીધે કેવળ શરીરનું ચલન માત્ર (ક્રિયા) કરે છે. અને તેમ કરતાં કદાચ તે ચલન-રૂપ-કર્મનું ફળ થાય તો પણ આ સઘળું આત્મા જ છે' એમ સમજીને તેનો અનુભવ કરે છે માટે તેવો પુરુષ ક્રિયા કરતો હોય તેમ છતાં 'અકર્તા છે. અને આસક્તિવાળો અજ્ઞાની પુરુષ,તો ક્રિયા ના કરતો હોય તો પણ મનમાં વાસનાને લીધે 'કર્તા' જ છે.
મન જે કામ કરે તે જ કર્યું કહેવાય,અને મન જે કામ ના કરે તે ના કર્યું કહેવાય,એટલે મન જ કર્તા છે.દેહ નહિ. સંસાર ચિત્ત (મન) થી જ આવેલો છે, તે ચિત્તમય અને ચિત્તમાત્ર અને ચિત્તમાં જ રહ્યો છે. એવા 'જ્ઞાન' થી (એ જાણીને),તત્વવેત્તા પુરુષના વિષયો અને વાસના' વગેરે સર્વ શાંત થયેલા છે. અને એટલા માટે જ તે તત્વવેત્તા પોતે-એકલો જ છે.(વાસના ના સંબંધવાળો નથી). તેમનું મન પરમ-શાંતિને પામીને બ્રહ્મ માં જ લીન થઇ જાય છે અને તેઓ બ્રહ્મ-પણાથી જ રહે છે.
જ્ઞાની પુરુષનું મન સ્થિર થયેલું અને વિષયોના આનંદની ઈચ્છા વગરનું છે. તે મન ચંચળ નથી હોતું-કેપથ્થરના જેવું જડ પણ નથી હોતું.તે "છે" એવું જણાતું નથી - "નથી" એવું પણ જણાતું નથી, કે પછી, તે સ્થિતિઓ (જડ કે ચેતન) માંની કોઈ સ્થિતિઓની સંધિમાં છે એમ પણ કહી શકાતું નથી. જેમ,હાથી નાના ખાબોચિયામાં ડૂબી જતો નથી,તેમ,જ્ઞાનીનું મન આ વાસનામય તુચ્છ સંસારમાં ડૂબી જતું નથી,
