________________
દેશ શક્તિ,કાળ શક્તિ,ચલન શક્તિ' થી (ઉપાધિઓથી કે માયાથી) ઘેરાયેલી તે જીવ શક્તિ' (જીવ) સંકલ્પો ને અનુસરતાં-અનુસરતાં,બહુ જ હાંસી ને પાત્ર (હાસ્ય-પાત્ર) થઇ જાય છે.
શરીરને ક્ષેત્ર' (ખેતર) કહે છે અને તે શરીરને તેની અંદરના તથા બહારના પદાર્થો સહિત જે જાણે છે - તે ચૈતન્ય (આત્મા-પરમાત્મા) ને ક્ષેત્રજ્ઞ' (ખેતરને જાણનાર કે માલિક) કહે છે.
એ ચૈતન્ય-જયારે "હું " એવી 'દૃઢ કલ્પનાથી કલંકિત થઈને 'અહંકાર-પણા'ને પ્રાપ્ત થાય છે.ત્યારે એ અહંકાર 'નિશ્ચયાત્મક કલ્પનાઓ થી કલંકિત' થઈને નિર્ણય કરવા લાગે છે અને 'બુદ્ધિ-પણા'ને પ્રાપ્ત થાય છે. બુદ્ધિ, 'સંકલપ-વિકલ્પો થી કલંકિત' થઈને 'મન-પણા'ને પ્રાપ્ત થાય છે. મન 'ગાઢ વિષયો-વાળું' થઈને ધીરે ધીરે 'ઇન્દ્રિય-પણા'ને પ્રાપ્ત થાય છે.અને ઇન્દ્રિયો-વિષયોની દ્રઢ લાલચોથી કલંકિત' થઈને 'હાથ-પગ-વાળા-સ્થળ-દેહ' (ક્ષેત્ર) ને પ્રાપ્ત થાય છે. આમ સ્થૂળ-દેહ જગતમાં જન્મે છે,જીવે છે અને જોવામાં આવે છે.
આવી રીતે વાસનાઓ-રૂપી દોરડાથી બંધાયેલો વીંટળાયેલો) જીવ,દુઃખો ના સમુહો થી ઘેરાઈને (ઉપર બતાવેલ) અનુક્રમથી સ્થૂળ-દેહ-પણા ને પ્રાપ્ત થાય છે. જેમ,ફળો,અનુક્રમ થી પાકતાં પાકતાં તેમની અવસ્થાઓ બદલે છે, પણ તેમની 'જાતિ' બદલાતી નથી, તેમ,વાસનાઓ ને લીધે આવી હલકી (કે જુદી) સ્થિતિઓ પ્રાપ્ત થવા છતાં-પણ તે જીવની (અહીં આત્માની) માત્ર દશા બદલાઈ જાય છે, પરંતુ તેનું નિર્વિકાર-ચૈતન્ય-પણું બદલાઈ જતું નથી...
ઈચ્છા -વગેરે શક્તિઓ (ઉપાધિઓ),મન ને ખરાબ કરવા માટે જ મન ની પાછળ પાછળ દોડે છે. અને એ રીતે રાગ-દ્વેષ-વગેરે અનેક શક્તિઓ થી વ્યાપ્ત થયેલું મન,પોતાની મેળે જ સંકલ્પ થી - ઇન્દ્રિયો દ્વારા સ્થૂળ શરીરપણાને ધારણ કરે છે, એટલે કે- કોશેટા ના કીડાની જેમ હાથે કરીને પોતે જ-પોતાથી) બંધન ને પ્રાપ્ત થાય છે. જેમ,ખાવાની લાલચ ને લીધે માછલી હાથે કરીને જાળમાં ફસાય છે, તે જ પ્રમાણે,પોતાના સંકલ્પો નું વારંવાર સ્મરણ કરવાને લીધે મન ભંડેહાલ થઇ આ સંસારમાં બંધાઈ ને પરિતાપ (દુ:ખ) ને પામે છે.
"હું ખરેખર બંધાઉં છું" એમ માની એ મિથ્યા બંધનને સાચું માની અને ધીરે ધીરે પોતાના બ્રહ્મ-પણા ને છોડી દેતું, એ મન પોતાની અંદરના જગત-રૂપી-જંગલમાં અનેક પ્રકારની ભ્રાંતિ-રૂપ-રાક્ષસી ને ઉત્પન્ન કરે છે. વિષયો (શબ્દ-સ્પર્શ વગેરે) રૂપી અગ્નિ ની રાગ-દ્વેષ-રૂપી જુવાળાઓની અંદર પડીને, એ સાંકળની અંદર બંધાયેલા સિંહ ની પેઠે પરવશ થાય છે. વાસનાઓને લીધે તે (મન) પોતામાં વિચિત્ર કાર્યોના કર્તાપણાનું સંપાદન કરે છે, અને પોતાની જ ઈચ્છા માત્રથી રચાયેલી અનેક દુઃખ ની દશાઓમાં પડ્યા કરે છે.
શાસ્ત્રો માં કોઈ સ્થળે આને "મન" કહે છે, કોઈ સ્થળમાં તે 'બુદ્ધિ કહેવાય છે, કોઈ સ્થળ માં તે 'જ્ઞાન' કહેવાય છે, કોઈ સ્થળમાં તે ક્રિયા' કહેવાય છે,કોઈ સ્થળમાં તે 'અહંકાર' કહેવાય છે, અને કોઈ સ્થળમાં 'લિંગ શરીર' કહેવાય છે. કોઈ સ્થળે તે પ્રકૃતિ' કહેવાય છે, કોઈ સ્થળે 'માયા' કહેવાય છે,કોઈ સ્થળે 'કર્મ' કહેવાય છે,કોઈ સ્થળમાં 'બંધુ' કહેવાય છે,કોઈ સ્થળે 'ચિત્ત' કહેવાય છે, કોઈ સ્થળે 'અવિધા' કહેવાય છે, તો કોઈ સ્થળે 'ઈચ્છા' કહેવાય છે.
હે,રામ,તે મન જ આ રીતે સંસારમાં બંધાયેલું છે,દુઃખી છે,રાગ,તૃષ્ણા તથા શોકથી ઘેરાયેલું છે. તે સંસારની ભાવનાથી વૃદ્ધાવસ્થામાં,મરણમાં અને મોહમાં કૂટાયા કરે છે. તે સંકલ્પ-વિકલ્પ થી વ્યાપ્ત છે,અને અવિધા ના રંગ થી રંગાયેલું છે.ઇચ્છાઓને લીધે તે ક્ષોભ પામ્યા કરે છે. તે કર્મો નું અંકુર છે અને પોતાની જન્મ-ભૂમિ (બ્રહ્મ) ને ભૂલી ગયું છે.કલિપત અનર્થો થી ઘેરાયેલું અને પોતાની મેળે જ બંધાયેલું છે. વિષયો (શબ્દ-સ્પર્શ-વગેરે) થી તે 'અવયવોવાળું થયેલું છે, અને અનંત નરકો ની પીડાથી સંતાપ પામ્યા કરે છે.
