________________
તે મન -પોતે અદ્રશ્ય હોવા છતાં,પોતાની પર મોટા પહાડ જેવા બોજા ને લીધે તે ભયંકર થઇ ગયું છે.અને તે - જરા (વૃદ્ધાવસ્થા) -મરણ વગેરે અનેક શાખાઓ થી સંપન્ન એવા "સંસાર-રૂપી-ઝેરી-ઝાડ-રૂપ" છે. જેમ વડનું બીજ પોતાની અંદર આખા વડને ધારણ કરીને રહ્યું હોય છે,છતાં તે અંદર તો ફળ-રહિત છે, તેમ,આશાઓ-રૂપી પાશોને બનાવનારા આ સઘળા સંસારને
તે (મન) પોતાનામાં ધારણ કરી રહેલું હોવા છતાં,પણ તે ફળ-રહિત છે.
તે ચિંતાઓ-રૂપી દાવાનળ થી દાઝેલું છે,કોપ-રૂપી અજગરે તેને ચાવેલું છે,કામના-રૂપી મહાસાગરનાં મોજાંઓથી પછડાયેલું છે,અને પોતાના "મૂળ-કારણ" (બ્રહ્મ) ને ભૂલી ગયું છે.
તેથી તે સંસાર-રૂપી ઉછળતા સમુદ્રમાં તણાયા કરે છે,અને વિષયો ઉપર દોડ્યા કરે છે.
હે,રામ,હાથી ને જેમ કાદવ ની બહાર કાઢવામાં આવે તેમ,તમે તેને સંસારમાંથી બહાર કાઢો.
પુણ્ય નો ક્ષય થવાથી હવે તેને ઉત્તમ પરલોકમાં જવાનું સાધન રહ્યું નથી તેથી તે ભાંગેલા અવયવોવાળા જેવું થઇ ગયું છે,તમે તેને બળાત્કારે એ ખાબોચિયામાંથી બહાર કાઢો.
આ કર્મ-ફળો ના જુદાજુદા રસો (તેની પર) પડવાથી તે મેલું થઇ ગયું છે, અને બળતરા આપનારા જરા-મરણ-ખેદ થી તે મૂર્છિત થઇ ગયું છે. આમ છે તેમ છતાં પણ જેને તેનો ઉદ્ધાર કરવાની ચિંતા ના થાય તેને જગતમાં મનુષ્ય ના આકાર-વાળો રાક્ષસ જ સમજવો જોઇએ.
(૪૩) અવિવેકથી અનેક યોનિઓની પ્રાપ્તિ અને વિવેકથી મુક્તિ
વસિષ્ઠ કહે છે કે-હે,રામ,આ રીતે ચૈતન્ય ની "ઉપાધિ"ને લીધે,કંઇ જાતના 'આવિર્ભાવ-રૂપી-જીવો' થયા, અને તેમનામાં 'પૂર્વ ની વાસનાઓને લીધે' આકારો (શરીર-વગેરે) કલ્પિત થયા. આ રીતે મહા-ચૈતન્યમાંથી લાખો-કરોડો જીવો ઉત્પન્ન થયા.
જેમ,ધોધ માંથી અસંખ્ય જળ-કણો પૂર્વે ઉત્પન્ન થઇ ગયા છે,હાલમાં ઉત્પન્ન થાય છે અને ભવિષ્યમાં ઉત્પન્ન થશે, તેમ,મહા-ચૈતન્યમાંથી અનેક જીવો પૂર્વે ઉત્પન્ન થઇ ગયા છે,હમણાં ઉત્પન્ન થાય છે અને ભવિષ્યમાં ઉત્પન્ન થશે. એ જીવો પોતાની વાસનાઓની 'દશા' ના આવેશ ને લીધે,'આશા'ઓ ને વશ થયા છે,
અને તેમનાં અંતઃકરણો (મન-બુદ્ધિ-અહંકાર) અતિ-વિચિત્ર દશાઓમાં પોતાની મેળે જ બંધાઈ ગયા છે.
એ જીવો જળના પરપોટાઓની પેઠે,નિરંતર પ્રત્યેક દિશામાં,પ્રત્યેક દેશમાં,
પ્રત્યેક જળમાં,અને પ્રત્યેક સ્થળમાં,જન્મ-મરણ પામ્યા કરે છે.
આ કલ્પ માં કેટલાએક જીવોનો પહેલોજ જન્મ થયો છે તો કેટલાએકના અસંખ્ય જન્મો થયા છે.
81
કેટલાએક હજુ આ કલ્પમાં જન્મ્યા નથી,કેટલાએક જીવનમુક્ત થયા છે અને
કેટલાએક વિદેહમુક્ત થઇ ગયા છે.કેટલાએક જીવો હજારો કલ્પો માં જન્મવા છતાં પણ એક જ યોનિમાં રહ્યા છે, તો કેટલાએક બીજી યોનિમાં પણ જાય છે.કેટલાએક જીવો મોટાં દુઃખ વેઠયા કરે છે તો કેટલાએક અત્યંત આનંદ ભોગવે છે.કેટલાએક જીવો પૃથ્વી પર,સ્વર્ગ કે નર્ક માં વારંવાર આવ-જાવ કર્યા કરે છે.
જેમ પક્ષીઓ એક વૃક્ષ પર થી બીજા વૃક્ષ પર જાય છે તેમ,આશાઓ-રૂપી સેંકડો પાશોથી બંધાયેલા અને અનેક વાસના-રૂપ દેહાદિકને ધારણ કરનારા જીવો એક કાયામાંથી બીજી કાયામાં જાય છે. અનંત વિષયોમાં અનંત કલ્પનાઓને ઉત્પન્ન કરનારી અવિધાને લીધે આ 'જગત-રૂપ-મહાન-ઇન્દ્રજાળ' ને વિસ્તીર્ણ કરતા (વિસ્તારતા) મૂઢ જીવો-જ્યાં સુધી પોતાના નિર્દોષ (બ્રહ્મ) સ્વ-રૂપને જોતા નથી - ત્યાં સુધી,પાણીમાંની ચકરીઓની પેઠે,સંસારમાં ભમ્યા કરે છે.
