Tattvavichar ane Abhivandana

Author(s): Chimanlal Chakubhai Shah, Ramanlal C Shah and Others
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 52

અહિંસા પરમો ધર્મ
૪૩.
આત્માની શાશ્વત મુક્તિ એ જ જેનું લક્ષ્ય છે તેને માટે દેહાધ્યાસ છોડવો એ જે માગ છે. દેહ છે ત્યાં સુધી કેટલીક સ્થળ હિંસા અનિવાર્ય છે, પણ તેને ઓછામાં ઓછી કરવી એ જ પુરુષાર્થ છે. અનિવાર્ય હિંસાની છૂટ હોઈ શકે, હિંસા કોઈ કાળે ધર્મ ન હોય, ધર્મ તો અહિંસા જ છે.
તે પણ ગાંધીજી પહેલાં અહિંસાને વિચાર, મેટે ભાગે વ્યકિતગત આચરણ તરીકે જ થયો છે. સામૂહિક રીતે, સામાજિક, રાજકીય, આર્થિક અને જીવનનાં બધાં જ ક્ષેત્રોમાં અહિંસાનું આચરણ શક્ય છે, જરૂરનું છે અને લોકકલ્યાણને એ જ માર્ગ છે, એવો વિચાર બહુ થયા નથી. બલકે એમ માનવામાં આવ્યું છે કે વ્યકિતગત રીતે અહિંસાનું આચરણ શક્ય છે, તો પણ સામૂહિક રીતે એટલું વ્યાવહારિક નથી. ટેસ્ટયની સામે આ જ પ્રશ્ન આવીને ઊભો રહ્યો હતો. બીજા ધર્મો, જેમણે અહિંસાને આચરણમાં પ્રાધાન્ય આપ્યું છે તેમનામાં પણ વ્યકિતગત આચરણ માટે જ તેનો વિચાર થયો છે. પરિણામે વ્યક્તિગત આચરણ અને સામૂહિક આચરણનાં ધોરણ જુદાં રહ્યાં છે, અને જુદાં હોય એમ માનવામાં આવ્યું છે. વ્યક્તિગત આચરણમાં સત્ય અને અહિંસા સ્વીકારવામાં આવ્યાં, પણ સામૂહિક આચરણમાં તે વ્યવહારુ નથી એમ માન્યું. પરિણામે વ્યાત ખૂન કરે તે પાપ અથવા ગુનો ગણાય, પણ યુદ્ધમાં લાખોને સંહાર થાય તે દેશાભિમાન ગણાય, ગુણ લેખાય, તેની પ્રશંસા થાય. ગાંધીજીને વ્યક્તિગત અને સામૂહિક આચરણ જુદાં જુદાં સ્વીકાર્ય નથી. સત્ય અને અહિંસા આત્માને ગુણ છે. સામૂહિક વ્યવહારમાં જે અસત્ય અને હિંસા આચરે, તે
વ્યક્તિગત આચરણમાં સત્ય અને અહિંસાનું આચરણ કરી શકે તેમ બને નહિ. ગાંધીજીએ બતાવ્યું કે અહિંસાનું આચરણ સામૂહિક રીતે શક્ય છે, એટલું જ નહિં પણ જરૂરનું છે, વ્યાવહારિક છે. Gandhiji was a practical idealist. અલબત્ત, સામૂહિક ક્ષેત્રે અહિંસાનું આચરણ, વ્યક્તિગત જીવનમાં શક્ય છે તેટલી સૂક્ષ્મ રીતે શક્ય નથી. કેટલીક વધારે છૂટ મૂકવી પડે, પણ તેને નેવે ન મુકાય, અશક્ય ન ગણાય. આ પ્રયોગ દુનિયા માટે નવે છે. ગાંધીજીને અહિંસક સમાજનું નિર્માણ કરવું હતું, તેને માર્ગ તેમણે બતાવ્યો છે. તેમને બધે રચનાત્મક કાર્યક્રમ આવા અહિંસક સમાજની રચનાને નકશે છે.
પણ સામૂહિક અહિંસાના આચરણમાં એક મેટી મુસીબત રહેલી છે. . માણસમાં લેભ છે, સ્વાર્થ છે, અશુભ વૃત્તિઓ છે, તેથી અનિષ્ટ આચરણ છે. તેને કેમ પહોંચી વળવું ? દુનિયાએ આજ સુધી એક જ માગ જામ્યો છે.