________________
ગુરુદેવ ટાગેર.
૧૦૭
પોતાને પરિપૂર્ણ ધારે, એમ ધારે કે સારી આલમ સામે થઈ જાય તે પણ અમને કાંઈ ભય નથી, કાંઈ અભાવ નથી; જે પ્રેમના દેશમાં તેઓ પોતાના મંડળથી છૂટાં પડી જઈ પૂરવેગમાં સડસડાટ ચાલ્યા જતા ગ્રહની માફક પિતાના
તરફનાં બંધનમાંથી મુક્ત થઈ પોતાનામાં જ મસ્ત થઈ રહે-તે પ્રેમ મુખ્યત્વે કાવ્યને વિષય હોય છે.
કાલિદાસે અનાડૂત પ્રેમના તે ઉન્મત્ત સૌન્દર્યની ઉપેક્ષા કરી નથી. તેને તેમણે તરુણ લાવણ્યના ઉજજ્વલ રંગે જ ચીતર્યો છે. પરંતુ આ અતિ ઉજજવલતામાં જ તેમણે પિતાને કાવ્યને સમાપ્ત કર્યું નથી. જે પ્રશાન્ત વિરલવણું પરિણામ તરફ તેઓ પોતાના કાવ્યને પહોંચાડે છે, ત્યાં જ તેમના કાવ્યનું અંતિમ લક્ષ્ય છે. મહાભારતમાં સકળ પ્રવૃત્તિને જેમ મહાપ્રસ્થાનમાં અન્ન આવ્યો છે, તેમ જ
કુમારસંભવ ના સમસ્ત પ્રેમને જોશ મંગળ મિલનમાં જ શમી જાય છે.” - રવીન્દ્રનાથે માત્ર ભારતને આત્મા પિછાને અને આપણને બતાવ્યો
એટલું જ નથી. અત્યારના હિન્દુ સમાજમાં જ્યાં જ્યાં તેમને જડતા, સ્થિતિચુસ્તતા અને અસહિષ્ણુતા જણાઈ તેને તેમણે સખત રીતે વખોડી છે અને તેને આપણું અવનતિના કારણરૂપ બતાવી છે. તેમની નવલકથા “ગોરા” અને નાટક “અચલાયતન'માં સુંદર રીતે આ વસ્તુ રજુ કરી છે. રવીન્દ્રનાથ સમર્થ સુધારક હતા. રાજા રામમોહન રાયના સમયથી, હિન્દુ સમાજનું સંસ્કરણ થવું જોઈએ તે ભાવના, તેમના કુટુંબમાં દઢ હતી.
રવીન્દ્રનાથનું સાહિત્યસર્જને ભવ્ય અને વિશાળ છે. જગતના કોઈ પણ સાહિત્યની પહેલી પંક્તિમાં તેમનું સ્થાન છે. કાલિદાસનાં “કુમારસંભવ” કે “શાકુન્તલ'ની ઉત્તમતા બતાવીને જ રવીન્દ્રનાથ બેસી રહ્યા નથી. તેની બરોબરી, કરે તેવાં સજને રવીન્દ્રનાથે જગતને આપ્યાં છે. “શાકુન્તલ'ના સાત અંકોમાં કાલિદાસે જે બતાવ્યું તે રવીન્દ્રનાથે એમના નાના નાટક “ચિત્રાંગદા'માં બતાવ્યું છે. તેમની નવલકથાઓ – “ઘરેબાહિરે', “ગોરા', “નૌકા ડૂબી',
ખેરવાલી” – જગતસાહિત્યનાં પ્રથમ પંક્તિનાં સબંને છે. માનવીના સનાતન ભાનું તેમાં નિરૂપણ છે.
સાહિત્યનું કઈ અંગ એવું નથી કે જેને રવીન્દ્રનાથે શોભાવ્યું ન હોય. કાવ્ય, નાટક, ટૂંકી વાર્તા, સંવાદ, ગદ્ય – દરેકમાં રવીન્દ્રનાથે જગતને અણમેલ વસ્તુઓ આપી છે. તેમનું ભાષાપ્રભુત્વ, ભાષાલાલિત્ય એટલાં જ અદ્દભુત હતાં. આ લેખમાં ટાંકેલ કેટલાક ફકરાઓ તેને આછો ખ્યાલ આપે છે.
