________________
૧૧૮
તત્ત્વવિચાર અને અભિવંદના
હિંદમાં કરડે લોકેની આ દઢ શ્રદ્ધા છે. આ માત્ર ચર્ચાને નહિ પણ અનુભવને વિષય છે અને જીવનનાં ઘણાં ગૂઢ રહીને તેમાં ઉકેલ છે. ટ્રાન્સવાલના સત્યાગ્રહીઓ માટે પુનર્જન્મની શ્રદ્ધા માટે આવાસન છે. છેવટ “A Letter to a Hindu માંથી આ ભાગ કાઢી નાખવાની તેમણે વિનંતી કરી છે.
અંતમાં ગાંધીજી લખે છે :
“], however who is an utter stranger to you, have taken this liberty of addressing this communication in the interest of truth, and in order to have your avdice on problems, the solution of which you have made your life-work.”
ટોલ્સ્ટોયે આ પત્રને તરત જવાબ આપ્યો છે. તેમાં સત્યાગ્રહીઓને આશીર્વાદ આપ્યા છે. પુનર્જનમ સંબંધ ટાસ્ટે લખ્યું છે કે “હું મારા પત્રને કઈ ભાગ કાઢી નહીં નાખું, પણ તેના ગુજરાતી અનુવાદમાં તે ઉલ્લેખ તમારી ઈચ્છા હોય તે તમે કાઢી નાખી શકે છે. "
ગાંધીજીએ બીજે પત્ર તા. ૧૦-૧૧-૧૯૦૯ ના રોજ લેખે. તે સાથે રેવ. ડોકે લખેલ ગાંધીજીના જીવનચરિત્રની નકલ મેકલાવી. પોતાની પ્રસિદ્ધિ માટે નહિ, પણ પિત જે જે કાર્ય કરી રહ્યા છે તેમાં ટોલસ્ટયની સહાનુભૂતિ અને સક્રિય સાથ મળે અને તેમની પ્રવૃત્તિઓથી ટેસ્ટવાકેફ થાય તે માટે ગાંધીજીએ લખ્યું કે “ ટ્રાન્સવાલમાં ચાલતી હિંદીઓની લડત વર્તમાન સમચની એક મહાન લડત છે, કારણ કે તેમાં સાથ અને સાધનની શુદ્ધિ રહેલી છે. એ જ સફળ થાય તે અધમ, વેરઝેર અને અસત્ય ઉપર ધર્મ, પ્રેમ અને સત્યને વિજય થશે, એટલું જ નહિ પણ હિંદના કરે છે. લોકોને અને દુનિયાના બીજા ભાગમાં પીડિત છે તેમને પણ દાખલો મળશે અને હિંસામાં માનવાવાળાઓ ખાસ કરી હિંદમાં જે છે તેમનું જોર ઓછું થશે.”
તા. ૪-૪-૧૯૧૦ ના પત્ર સાથે ગાંધીજીએ ટેસ્ટોયને તેમના પુસ્તક હિંદ સ્વરાજ'ને પોતે કરેલા અંગ્રેજી અનુવાદ મેકલ્યો. બ્રિટિશ સરકારે આ પુસ્તક જપ્ત કર્યું હતું. એટલે ગાંધીજી ટેસ્ટોયને અભિપ્રાય જાણવા આતુર હતા. “હિંદ સ્વરાજ'માં ગાંધીજીએ પોતાના વિચારો અને જીવનદષ્ટિ પહેલી વાર સંકલિત રીતે રજુ કરેલ છે, અને તેમના જીવનના એ પાયાના સિદ્ધાતો રહ્યા છે. આ સમયે ટોલ્સટોયની તબિયત લથડતી હતી. એટલે તેમણે તા. ૮-૫-૧૯૧૦ના રોજ ટ્રેક પણ માર્મિક જવાબ લખ્યો :
