________________
ગાંધીજી અને
ય
૧૨૧
રજૂઆત અને સમર્થન તેમણે જોયાં ત્યારે એ ગ્રંથેથી તેઓ પ્રભાવિત થયા. પણ એ બેમાંથી કેઈની અસર એવી ન હતી કે જેણે ગાંધીજીનું જીવન પરિવર્તન કર્યું કહેવાય. વિચારોનું સામ્ય હતું, પણ ગાંધોઇ તે તેથી ઘણું આગળ હતા.
ગાંધીજી અને ટેસ્ટીય વચ્ચે વિચારોનું સામ્ય હવે સંક્ષેપમાં જણાવીશ. અને પછી તેમનાં જીવનઘડતર અને જીવનકાર્યમાં કેટલો મોટો તફાવત છે તે ટૂંકમાં બતાવીશ.
ટેલયના વિચારોનું મધ્યબિન્દુ છે હિંસાનો સર્વ પ્રકારે વિરોધ. Resist not evil by force. રાજ્ય હિંસા ઉપર નિર્ભર છે. યુદ્ધ, લશ્કર, પોલીસ, કટ કચેરી, ધારાસભાઓ, કરવેરા – બધું હિંસા-આધારિત છે. તેવી જ રીત સર્વ પ્રકારની મિલકતમાં હિંસા છે. પરિગ્રહ મેળવવામાં અને મેળવેલ પરિગ્રહ જાળવવામાં હિંસા છે. બીજાની મહેનતનું ફળ સત્તાધીશે અથવા મિલક્ત ધરાવનાર ભોગવે છે. વર્તમાન સમાજવ્યવસ્થાને પાય હિંસા છે. તેથી પશ્ચિમની કહેવાતી સંસ્કૃતિ – Western Civilization-ને ટેસ્ટ સોન્ગ વિરોધ કર્યો હતો. સાદું, મજૂરીનું, ખેડૂતનું, અપરિગ્રહી જીવન નેતિક અને આધ્યાત્મિક વિકાસને અનુકૂળ છે. સ્થાપિત ધર્મો – Established Churches, હંસાનભર રાજ્ય અને સમાજ વ્યવસ્થાને ટેકો આપે છે અને સાચા ધર્મથી વિમુખ છે. ટોલસ્ટોયે મુખ્ય ત્રણ મુદ્દાઓ સમાજ આગળ રજૂ કર્યા છેઃ - (૧) પ્રાણીમાત્રનું હિત ઇચ્છનાર અને પિતાનું આત્યંતિક શ્રેય કરવા ઈચ્છનાર ધાર્મિક પુરુષથી પરિગ્રહ રાખવો, વૈભવ ભોગવવો અને બીજાઓને પોતાના દાસત્વમાં રાખવા – એવું જીવન આચરી શકાય છે? (૨) યુદ્ધમાં થતી હિંસને તેમજ રાજદંડ દ્વારા કાયદા અને વ્યવસ્થાને નામે થતી શિક્ષાને કોઈ સાચે ધર્મ વાજબી ઠરાવી શકે કે ? (૩) સમાજની વ્યવસ્થા રાજ્યની દંડશક્તિ વિના રહી ન જ શકે એમ જે પ્રજાને લાગતું હોય તે પ્રજામાં રહેનાર શ્રેયાર્થી અને અહિંસાધમી પુરુષનું કર્તવ્ય શું ? પહેલા બે પ્રશ્નનો જવાબ તે નકારમાં જ હેય. સાચી મુશ્કેલી ત્રીજા પ્રશ્નના જવાબમાં જ આવે છે. હિંસા ઉપર નિર્ભર રાજ્ય અને સમાજ સાથે સહકાર કરવો કે અસહકાર કરવો ?
ગાંધીજીને આ વિચાર આવકારપાત્ર હતા. ‘હિંદ સ્વરાજ'માં લગભગ આવા વિચારો છે. પશ્ચિમના સુધારાની તેમાં સખત ઝાટકણ છે. વિચારોનું સામ્ય હોવા છતાં ગાંધીજી અને ટોસ્ટયની ભૂમિકા અને જીવનઘડતર ભિન્ન છે. 1 ટીસ્ટ ૩૪ વર્ષની ઉંમર સુધી તે સમયના અમીરોની પેઠે ખૂબ સ્વછંદો તેમજ ભોગવિલાસ અને વૈભવનું જીવન ગાળ્યું હતું. ૩૪ વર્ષની ઉંમરે તેમનું
