________________
મૂળ અધિકાર
૧૫૭
બંધારણમાં નેખવામાં આવી છે. કલ્યાણ રાજ્યને આદર્શ હોય તે રાજ્યની આ ફરજો મૂળભૂત અને પાયાની તથા સર્વોપરી છે.
પણ મૂળભૂત હકકો અને રાજ્યનીતિને નિદેશક સિદ્ધાંતોમાં એક માટે ફરક છે. મૂળભૂત હકોને અમલ કોર્ટ મારફત કરાવી શકાય. નિર્દેશક સિદ્ધાંતને અમલ કટ મારફત ન થઈ શકે. કારણ સ્પષ્ટ છે. મૂળભૂત હકમાં રાજ્ય શું ન કરવું તેને પ્રબંધ છે. નિર્દેશક સિદ્ધાંતોમાં રાજ્યોએ શું કરવું એને પ્રબંધ છે. Fundamental rights represent the limits of state action; Directive principles of siate policy are the obligations and the duties of ihe government as a good and social government. રાયે શું ન કરવું તે માટે કેટ હુકમ કરી અમલ કરાવી શકે છે, પણ શું કરવું તે કૅટ નકકી પણ ન કરી શકે અને અમલ પણ કરાવી ન શકે. છતાં રાજ્ય માટે તે રાજ્યનીતિના નિર્દેશક સિદ્ધાતિ એટલા જ, કદાચ વિશેષ, અગત્યના છે. બે વચ્ચે વિરોધ થાય તે શું કરવું ? દા. ત., મૂળભૂત હકમાં મિલકતને હક છે. એટલે કે દરેક નાગરિકને મિલકત મેળવવાને અને ધરાવવાને અધિકાર છે, અને વળતર આપ્યા વિના રાજ્ય કોઈની મિલકત લઈ શક્યું નથી. પણ સંપત્તિની માલિકી અને અ કુશ સાર્વજનિક હિત માટે થાય અને ઇજારાશાહી ન થાય એ રાજ્યનીતિને સિદ્ધાંત છે. કેટ મૂળભૂત હકને અમલ કરે; રાજ્યને સામાજિક હિતના સિદ્ધાંતને અમલ કરવો છે અને મૂળભૂત હકને કટ કરેલ અર્થ મુજબ, સિદ્ધાંતને અમલ ન થાય તે મૂળભૂત હકમાં ફેરફાર કરવો જ રહ્યો. કૅટે એમ કહ્યું છે કે બનતાં સુધી harmonious interpretation કરવું. પણ એમ બન્યું નથી અને તેથી મૂળભૂત હકોમાં ફેરફાર કરવાની ફરજ પડી છે. તે હવે પછી જરા વિગતથી વિચારીએ. | મૂળભૂત હક ન્યૂન કરવાને પાર્લામેન્ટને અધિકાર નથી એવું જે જજોએ કહ્યું છે તેમણે મૂળભૂત હકોને ભાવનાત્મક સ્વરૂપ આપવા કેટલાંક વિશેષ લગાડયાં : Transcendental, Natural, Immutable, Sacro-sanct, Inalienable and inviolable. જાણે આ કઈ ઈશ્વરદત્ત અધિકારો હોય જેમાં માનવીએ માથું મારવું એ ગુનો છે. અલબત્ત, કેટલાક અધિકારી એવા છે કે જે દરેક માનવીને હવા જ જોઈએ અને રાજ્ય તે છીનવી ન શકે. દા. ત., વાણીસ્વાતંત્રય, સમાનતા, ધર્મસ્વાતંત્ર્ય વગેરે. પણ આ હક કેણ છીનવી લેવાનું છે? કોઈ પણ પાર્લામેન્ટ એ કરવાનો પ્રયત્ન કરશે તો ઊખડી જશે. ૨૦ : વર્ષમાં એવું કાંઈ થયું છે ? પણ આ વિષે વધુ વિગત આપવી જરૂરી લાગે છે.
