________________
૧૨૦
તત્ત્વવિચાર અને અભિનંદના
સંમતિથી તેને ગુજરાતીમાં અને કદાચ અન્ય ભાષાઓમાં પણ અનુવાદ કરી, પોતે પ્રસ્તાવના લખી પ્રકટ કર્યો.
આ સમયે પણ સ્વતંત્રતાની લડત માટે હિંસક સાધને અથવા ત્રાસવાદી માર્ગો અંગે ગાંધીજી ચિંતિત હતા જ. હિન્દુસ્તાન ૧૯૧૫માં આવ્યા પછી આવી રીતે ખોટે ભાગે જતા આ દેશભક્તોને ગાંધીજીએ કેવી રીતે પાછી વાચા તેને ઈતિહાસ જાણુતિ છે. ટેસ્ટોયના આ પત્રની પ્રસ્તાવનામાં ગાંધીજીએ કહ્યું છે :
“ If we do not want the English in India,' we must pay the price. Tolstoy indicates it..Do not resist evil, but also do not yourselves participate int evil."
ટેસ્ટયની ગાંધીજી ઉપર શી અસર થઈ છે ? રસ્કિનના Unto This. Last' વિશે ગાંધીજીએ કહ્યું છેઃ
મારી એવી માન્યતા છે કે જે વસ્તુ મારામાં છે ભરેલી હતી તેનું અપષ્ટ પ્રતિબિંબ મેં રસ્કિનના આ ગ્રંથરત્નમાં જોયું ને તેથી તેણે મારી ઉપર સામ્રાજ્ય જમાવ્યું ને તેમાંના વિચારને અમલ મારી પાસે કરાવ્યું. આપણામાં જે સારી ભાવનાઓ સૂતેલી હોય તેને જાગ્રત કરવાની શક્તિ જે ધરાવે છે તે કવિ છે. બધા કવિની બધા ઉપર સરખી અસર નથી થતી, કેમ કે બધામાં સારી ભાવના એકસરખા પ્રમાણમાં હોતી નથી.”
રસ્કિનના પુસ્તક વિશે ગાંધીજીએ કહ્યું તે જ ટેસ્ટીવનાં લખાણો વિશે કહી શકાય. “A Letter to a Hindu'ની પ્રસ્તાવનામાં ગાંધીજીએ લખ્યું છે :
“There is no doubt that there is nothing new in what Tolstoy preaches. But his presentation of the Old Truth is refreshingly forceful. His logic is unassailable:”,
હકીકતમાં, આ સમય દરમ્યાન ગાંધીજી પાસે જે મૌલિક વિચારધન હતું તે સ્પષ્ટપણે રજૂ કરવા ભાષાપૈભવ હજી તેમણે મેળવ્યા ન હતા. “હિન્દ સ્વરાજ ની ભાષા જોતાં આ તુરત દેખાઈ આવે છે. એટલે રસ્કિન અને ટેસ્ટાય જેવા જગવિખ્યાત સાહિત્યસ્વામીઓનાં પુસ્તકોમાં સબળપણે પોતાના વિચારની
