________________
૧૦૮
તત્ત્વવિચાર અને અભિવંદના તેમનાં કાવ્યો વિશે લખવાની મારી લાયકાત કે શક્તિ નથી. જેઓ કાવ્યનું સંગીત ન જાણતા હોય તેમને તેનું હાર્દ કદાચ બરાબર ન સમજાય.
રવીન્દ્રનાથ કવિ અથવા સુધારક હતા તેટલું જ નથી. શિક્ષણના ક્ષેત્ર તમને મૌલિક ફાળે છે અને પોતાના સિદ્ધાંત મુજબ શિક્ષણના પ્રયોગ પાછળ પિતાની જિંદગીને ઘણો સમય અને શક્તિ તેમણે આપ્યાં છે. ભારતની આમ જનતાનું હિત સદાય તમને હૈયે હતું અને તેમનું શ્રીનિકેતને તેને પુરાવો છે. રવીન્દ્રનાથને માનવપ્રેમ વિશાળ અને બંધનરહિત હતું. વિશ્વબંધુત્વની તેમની ભાવના ઉત્કટ હતી. “એશિયાવાસીઓ માટે એશિયાના જપાની સિદ્ધાંતને તેમણે પ્રબળ વિરોધ કર્યો હતો. વિશ્વબંધુત્વની ભાવના છે. ભારતના
સ્વાતંત્ર્ય માટે તેમની એટલી જ ઉત્કટ અને પ્રબળ ઝંખના હતી. બ્રિટન પ્રત્યેને પ્રેમ ઓછો ન હતા, છતાં બ્રિટને ભારતને કરેલ અન્યાય સૌથી વધારે તમને સાલતા. મિસ રથનને મરણશય્યા પરથી પણ છેલ્લે છેલ્લે તેમણે જવાબ આ તે સુવિદિત છે. ભારતવર્ષમાટે તેમને પ્રેમ કઈને કરતાં ઊતરે તે ન હતા, છતાય ભારતવર્ષની સ્વતંત્રને નામે અસત્ય, અહિંસા કે અધર્મને જરાય સહન કરવા તેઓ તયાર ન હતા. ઘરેબાહિરે માં તેમણે કહ્યું છે :
“દેશની સેવા કરવા હું તૈયાર છું, પણ હું વંદન તે સત્યને જ કરીશ, જે દેશ કરતાં ખૂબ ઉંચે આસને વિરાજમાન છે. દેશને જે હું દેવ માનીને વંદન કરું, તે દેશનું સત્યાનાશ વાળ્યું ગણાય... દેશને દેવતા ગણાવીને તમે જ્યારે અન્યાયને કર્તવ્ય અને અધર્મને પુણ્ય તરીકે ચલાવી લેવા માગે છે, ત્યારે મારા હૃદયને આધાત થાય છે, માટે જ હું સ્થિર રહી શકતા નથી. દેશથી પણ ઉચ્ચ સ્થાને ધમ રહેલું છે એવું જેઓ માનતા નથી તેઓ, હું કહું છું કે, દેશને પણ માનતા નથી. જે તરુણ યુવકે દેશના કામે વળગવા તયાર છે તેમને શરૂઆતથી જ નશાની ટેવ પાડવાના કામમાં મારો લગારે હાથ ન હોય એમ હું ઈચ્છું છું. મંત્રથી ભેળવીને જેઓ કામ હાંસલ કરવા માગે છે તેઓ કામની જ કિંમત વધારે આંકે છે. જે માણસના મનને ભેળવે છે, તેના મનની કિંમત તેમને કશી જ નથી. આ પ્રમત્તતામાંથી જે દેશને આપણે બચાવી ન શકીએ તો દેશની પૂજા એ જ દેશનું વિષનેવેદ્ય બની જશે અને દેશનું કાર્ય વિમુખ બ્રહ્માસ્ત્રની માફક આવીને દેશના હૈયામાં વાગશે.”
૧૯૦૭ માં રવીન્દ્રનાથે આ બાંગ પોકારી હતી અને દેશને ચેતવ્યા હતા. રવીન્દ્રનાથે આપણને શું નથી આપ્યું છે તેમને લાયક આપણે કયારે થઈશું? ૧૫–૮–૪૧
