________________
૧૦૪
તત્ત્વવિચાર અને અભિનંદના
. હમેશાં પૂજા સમયે ગૂંજી રહેતા; જ્યાં મારી સમીપ મારા પિતાશ્રીનું દષ્ટાંત હતું કે જેમણે પોતાનું લાંબું આયુષ્ય સતત ઈશ્વરના સાનિધ્યમાં વિતાવ્યું અને છતાં સંસાર પ્રત્યેની પોતાની ફરજમાં ચૂક્યા નહિ અથવા માનવહિતમાં પિતાને રસ જરાય ઓછા થવા દીધો નહીં.”
આર્ય સંસ્કૃતિનાં ઉત્તમ ત રવીન્દ્રનાથના જીવનમાં તાણાવાણાની પેઠે વણાઈ ગયા હતા. “ધમપદ”ની પ્રસ્તાવનામાં ભારતવર્ષના ઈતિહાસ વિશે લખતાં રવીન્દ્રનાથે કહે છે: “ભારતવષે જે કદી એક રાષ્ટ્ર-નેશન બનવાને પ્રયત્ન કર્યો હોત તો તેના ઇતિહાસ માટે સારા અને મોટાં મેટાં સાધન મળી શકત અને ઇતિહાસકારેનું કામ ઘણે દરજજે સહેલું થાત. પરંતુ આમ કહેવામાં અમે કબૂલ નથી કરી લેતા કે ભારતવર્ષ પિતાના ભૂતને અને ભવિવ્યને અમુક એક સૂત્રથી ગૂંથી રાખ્યું નથી. તે સ્થૂળ રૂપે દેખી શકાતું નથી. તેણે સર્વત્ર ભેદ વિનાની એકતા સ્થાપી છે એવું નથી, પરંતુ સધળા ભેદમાં અને અસમાનતામાં ઊંડે ઊંડે એક મૂલગત અપ્રત્યક્ષ સંબંધસૂત્ર તેણે બાંધી રાખ્યું છે. તેથી મહાભારતમાં વર્ણવેલું ભારત અને વર્તમાન ભારત જુદી જુદી અને મહત્ત્વની બાબતમાં ભિન્ન હોવા છતાં ઉભયની નાડીને સંબંધ તૂટયો નથી. તે સંબંધ જ ભારતવર્ષની બીજી સર્વ બાબતે કરતાં સાચો છે અને તે સંબંધને ઈતિહાસ તે જ ભારતવર્ષને યથાર્થ ઈતિહાસ છે. તે સંબંધ શાને લઈને છે? પહેલાં જ કહી ગયા, કે રાષ્ટ્રીય સ્વાર્થને લઈને નથી. એક જ. શબ્દમાં કહેવું હોય તે કહી શકાય કે ધર્મને લઈને છે.
“પોલિટિકસ' અને નેશનને ઈતિહાસ જેમ યુરોપને ઇતિહાસ છે તેમજ “ધર્મને ઇતિહાસ તે જ ભારતવર્ષને ઇતિહાસ છે. “પાલિટિક્સ અને નેશન' એ શબ્દોને કે તેની ભાવનાને જેમ આપણી ભાષામાં અનુવાદ થઈ શકતો નથી, તેમ “ધર્મ” શબ્દ માટે યોગ્ય શબ્દ યુરોપની ભાષાઓમાં શો જડતો નથી. તેથી જ ધર્મને અંગ્રેજી “રિલીજિયન રૂપે માનવામાં આપણે અનેક વાર ગોથાં ખાઇએ છીએ, તેમજ ધર્મની ભાવનામાં એકતા છે એ વચન સ્પષ્ટ સમજાતું નથી.”
એ જ પ્રસ્તાવનામાં તેઓ કહે છે કે તત્વજ્ઞાનની દષ્ટિએ આત્મા-અનેભાને વિચાર કરનારા ભિન્ન સંપ્રદાયે ભારતમાં છે, પણ તે દરેકની સાધનાજીવનસાધના–તે એક જ રહી છે અને તે છે તપ, ત્યાગ અને સંયમની. *
રામાયણની પ્રસ્તાવનામાં તેમણે કહ્યું છે : “રામાયણ-મહાભારતમાં ભારતવર્ષને ચિરકાલને ઈતિહાસ છે. અન્ય ઈતિહાસ કાળે કાળે બદલાયા છે,
