________________
દોડતા થયા છે અને તે વસ્તુઓમાં મગજ વધારે રોકે છે, તેમ તેમ આવા કાયદાઓનો અમલ કરવાનું સરળ બનતું જાય છે. ધર્મભાવનાઓની આંતરિક દૃઢતા પ્રથમના લોકો કરતાં પ્રમાણમાં ઢીલી પડી ખળભળતી જાય છે. આજની બાહ્ય પ્રવૃત્તિઓ તરફ વધતો જતો આદર તેનો પુરાવો છે. દરેક ધર્મના ત્યાગી અને જવાબદાર ધર્મગુરુઓ અને આગેવાનો પણ બાહ્ય ફટાટોપથી પ્રભાવિત થઈ એ વાતાવરણ તરફ ઢળતા જાય છે. તેથી ધર્મસ્થાનો ઉપર એક યા બીજા રૂપમાં સરકારી અંકુશ સ્થાપવાનું સરળ બનતું જાય છે.
આવો કાયદો કરવાનું બીજ બ્રિટિશ સત્તાની માલિકીની માન્યતામાં પડેલું છે. બ્રિટિશ સત્તાની એવી મક્કમ માન્યતા છે કે જગતમાંનું સર્વ કાંઈ અમારું જ છે, અમારી જ માલિકીનું છે. એ માન્યતાને કાયદાના રૂપમાં ઢાળી બ્રિટિશ સત્તા તેનો અમલ કરે છે.
ભારતમાં ધર્મસ્થાનો રાજ્ય કે કોઈ પણ દુન્યવી અધિકારથી પર રહેતા આવ્યા છે. અન્યાયથી કાઈએ ભૂતકાળમાં ગમે તેવો વર્તાવ કર્યો હોય, પરંતુ ન્યાયની રીતે જે સ્થાન આજે સાર્વજનિક સુખાકારીનાં સ્થાનોનું છે, તેના કરતાં પણ ધર્મસ્થાનોનું વિશેષ મહત્ત્વ રહેલું આવ્યું છે, અને તેથી દુન્યવી કાયદાઓથી આવા સ્થાનો અબાધિત માનવામાં આવતાં રહ્યાં છે.
બ્રિટિશ સત્તાએ આ આખી વસ્તુસ્થિતિ ઊલટાવી નાખી છે. એ સત્તા જગતમાંનું સર્વ કાંઈ પોતાની સત્તા નીચે હોવાનું માને છે, પોતાના અધિકારમાં હોવાનું માને છે. જગતની કોઈ પણ વસ્તુ, તસુએ તસુ જમીન, આકાશ-પાતાળ - સમુદ્ર વિગેરે પોતાની માલિકીનાં છે એમ માને છે, અને એ માન્યતાને મૂર્તિમંત કરવા અનેક યોજનાઓ ઘડે છે, કાયદા-કાનૂનો કરે છે. કાયદા દ્વારા એ માન્યતાને સિદ્ધ કરે છે. બીજાની માલિકીની વસ્તુ માટે બ્રિટિશ સત્તા કાયદો કેવી રીતે બનાવી શકે? દા.ત. ધાર્મિક સંપત્તિઓ તે તે ધર્મની માલિકીની છે. તેના વહીવટ માટે તે તે ધર્મના અધિકારીઓ કાયદા બનાવી શકે, પરંતુ બ્રિટિશ સત્તા તેના વહીવટ
૩૮
