________________
જે એક યા બીજી રીતે અંશથી કે સમગ્ર રીતે પ્રાચીન વખતથી ચાલ્યા આવતા. એટલે કે છેલ્લાં પાંચસો વર્ષની પહેલાંથી શરૂ થયેલા ને ચાલ્યા આવતા દરેક ધર્મને લાગુ પડે છે. તે વ્યાખ્યા જેને લાગુ ન પડે, તેને ધર્મ કહી ન શકાય.
(૧) નાના કે મોટા દોષોની મુક્તિ અથવા સર્વ દોષોથી સંપૂર્ણ મુક્તિ રૂપ, મોક્ષને અનુકૂળ ક્ષમા, સજ્ઞાન વગેરે સંખ્યાબંધ આધ્યાત્મિક ગુણોનો વિકાસ તે ધર્મ. તેને અનુકૂળ પ્રવૃત્તિ તે ધર્મ, એ વિકાસને અનુકૂળ પ્રવૃત્તિમાં સહાયક સુવિહિત સાધનો પણ ઉપચારથી ધર્મ કહી શકાય છે.
આ લક્ષણ ધરાવતો જગતનો મૂળ ધર્મ જગતમાં વિશ્વવત્સલ મહાપુરુષોએ પ્રચલિત કરેલ છે.
જગતનો આ મુખ્ય અને મૂળ ધર્મ પ્રાચીન કાળથી ચાલ્યો આવે છે. તે ધર્મના જુદા જુદા આકારના વિભાગો રૂપ, પાછળના સંતોએ પોતપોતાની સમજ, પાત્રો, સંજોગો વગેરેને અનુસરીને જુદા જુદા ધર્મોને નામે શરૂ કર્યા છે, તેને તે તે પ્રદેશના અને પ્રજાઓના લોકો પોતપોતાને માટેના ધર્મ પણ કહે છે.
જે પાંચસો વર્ષની પહેલાંથી દુનિયાના જુદા જુદા ભાગોમાં પ્રચલિત થયેલા છે.
મૂળ પરિભાષામાં આ પેટાધર્મોને પણ શબ્દથી ‘સંપ્રદાયો’ કહી શકાય છે અને તેથી મૂળ ધર્મના સંપ્રદાયો પણ તેઓને કહી શકાય છે, કેમ કે તે વિભાગોમાં મૂળ ધર્મ ગૂંથાયેલો રહી પ્રાચીન કાળથી એ રીતે સેવાતો આવે છે. જેમ ચાર પાવલીમાં, ૧૬ આનામાં, ૬૪ પૈસામાં, ૨૦ પાંચીઆમાં, ૧૦ દશીઆમાં રૂપિયો ગૂંથાયેલો હોય છે તેમ સર્વ પ્રાચીન ધર્મોમાં મૂળ ધર્મ ઓછે વધતે અંશે ગૂંથાયેલો હોય છે. માટે તે બધાયને ધર્મો પણ કહેવાય છે અને મૂળ ધર્મના સંપ્રદાયો પણ કહેવાય છે અને તે તે દેશોની પ્રજાઓના જુદી જુદી કક્ષાના માનસ, ઐતિહાસિક અને ભૌગોલિક વગેરે સંજોગો ધરાવનારા લોકો જુદા જુદા આચાર રૂપે
૪૪
