________________
મતલબના કાયદા બ્રિટિશ સરકારે કર્યા હતા, અને તે રૂઈએ ભલેને સુધરાવવાનું કામ શ્રી જૈનસંઘ કરે. શેઠના ધ્યાનમાં એ મર્મ નહોતો. ત્યારે આવો મર્મ હોવાનું જાણી પણ શકાય તેમ નહોતું. અમલદારોના હૃદયના કપટનો ખ્યાલ તે વખતના લોકોને આવે જ શી રીતે ?
ટૂંકમાં, આજના કાયદા પાછળના બાહ્ય હેતુઓ તો કામચલાઉ હોય છે. તેના ગર્ભિત અને મૂળ હેતુઓ જુદા જ હોય છે. તેને ન સમજનારા બહારથી સુંદર બતાવાયેલા હેતુઓને પકડી લેતા હોય છે. આવા માણસોને આગેવાન અને પ્રતિષ્ઠિત બનાવાય છે, અને તેમના મારફત મૂળ હેતુઓ સિદ્ધ કરવા તરફ ગતિ કરી શકાતી હોય છે. ભારતના પ્રાચીન ધર્મો અને તેના અંગ-પ્રભંગોને તોડ્યા વિના બીજી પ્રજાઓ અહીંના વતની બની સ્વરાજ્ય ભોગવી શકે તેમ નથી. માટે ધર્મની અને તેનાં પ્રતીકોના નાશની આવી યુક્તિઓ ગોઠવાયેલી હોય છે.
સાચી વાત એ છે કે ધર્મસ્થાનકોને સ્મારકો કહેવા એ જ ખોટું છે. કલ્યાણક ભૂમિઓના મકાનનું કે શિલાલેખોનું એટલું મહત્ત્વ નથી હોતું, જેટલું મહત્ત્વ તેની ધાર્મિક પવિત્રતાનું હોય છે. શિલ્પ કે ઐતિહાસિક તત્ત્વને જળવાય તેટલું જાળવવું, પણ જાળવી શકાય તેમ ન હોય ત્યારે કલ્યાણક તરીકેની તેની મહત્તા નષ્ટ કરી ન શકાય. તે ગમે તેવા રૂપમાં ઊભી રહેવી જ જોઈએ. સરકાર તેનો કબજો લેવા તેને સ્મારક ગણે અને ધર્મના મુદ્દા કરતાં પોતાના મુદ્દાને વધુ મહત્ત્વ આપે. સરકાર આગળ લોકોને નમતું આપવું પડે, એટલે ધર્મને નમતું આપવું પડ્યું ગણાય, અને સરકારી વિજયમાં વિદેશી આદર્શો, સ્વાર્થો અને ભૌતિકવાદનો વિજય થયો ગણાય.
ધાર્મિક પ્રતીકો સિવાયનાં અન્ય સાંસ્કૃતિક પ્રતીકોનો કબજો પણ તેના નાશ માટે છે. જેથી એ પ્રતીકો દ્વારા ઊછરતી પ્રજાને શોર્યના, દાનના, ભક્તિના જે સંસ્કારો મળતા હોય છે, જે પ્રેરણાઓ મળતી હોય છે, તે સંસ્કારો અને પ્રેરણા મળવાના સ્રોત બંધ પડી જાય.
૪૨
