________________
૧. યુદ્ધના પ્રસંગમાં ખાસ સુરક્ષિત રખાવા લાયક સ્થળોની યાદી બન્નેય પક્ષો દ્વારા અપાતી હોય છે. તેમાં કેટલાંક ધાર્મિક સ્થળોનો તે બહાનાથી કબજો જમાવાતો હોય છે. યુદ્ધની પૂર્ણાહુતિ પછી પણ તે સ્થાનો ઉપર સરકારી કબજો રહી જતો હોય છે. તે સ્થાનોને પછી “સુરક્ષિત સ્થળોની યાદીમાંથી રદ કરવામાં નથી આવતા.
૨. પ્રાચીન શિલ્યના રક્ષણ માટે સરકારી કબજો જોઈએ.
૩. પ્રાચીન શિલાલેખ કે બીજી રીતે ઇતિહાસમાં ઉપયોગી સાધનો હોય તો તેના રક્ષણ માટે સરકારી કબજો જોઈએ.
૪. સર્વ લોકોને ઉપયોગમાં આવે એવી ચીજ હોય, તો તેના ઉપર પણ સરકારી કબજો હોવો જોઈએ.
આવા બહાના હેઠળ ધર્મસ્થાનો ઉપર સરકારી માલિકી સ્થાપવાની નીતિનો અમલ કરવાનું સાનુકૂળ પડે છે.
અને આ કાર્યમાં ઉપયોગી બને તેમાં સહકાર આપે તેવી એક આખી જમાત ભારતમાં ઊભી કરવામાં આવી છે. પ્રાચીન શોધખોળોનું, ઐતિહાસિક શોધખોળોનું મહત્ત્વ એટલું વધારી દેવામાં આવ્યું છે કે તેમાંથી આ આખી મંડળી ઊભી થઈ છે. તે પણ “રક્ષણ' ના ગાણા ગાયા કરે છે, અને ધર્મસ્થાનોમાં સરકારના અધિકારને ઘૂસવાનો માર્ગ સરળ કરી આપે છે. આ ભુલભુલામણીમાં મોટા મોટા ધાર્મિક આગેવાનો અને ધર્માચાર્યો પણ ફસાઈ ગયા છે. શિલ્પ-ઇતિહાસશોધખોળ એ સત્યનું અંગ છે, પણ ધર્મ કરતાં કોઈ પણ બાબત વિશેષ નથી. વિદેશી આદર્શો ધરાવતી વર્તમાન સરકારને મન ધર્મનું મહત્ત્વ નથી. તેથી પ્રાચીન શિલ્પ વિગેરેને આગળ કરીને તેનો કબજો લેવાની બ્રિટિશ નીતિને અમલમાં મૂકે છે.
એક બાજુ વર્તમાન સરકાર પ્રજાના જીવનમાં આમૂળચૂલ ક્રાંતિ કરવાની હિલચાલ કરે છે. અર્થાત્ તેને પ્રાચીન કોઈ પણ વસ્તુ પ્રિય નથી- પ્રાચીન કોઈ પણ વસ્તુને ટકવા દેવાની નીતિ નથી એમ જાહેર કરે છે, બીજી બાજુ એ જ સરકાર પ્રાચીન સ્થાનોના રક્ષણ માટે દોડી આવે ત્યારે તેની આ સ્થાનોની રક્ષાનીતિની પાછળ રહેલી મેલી મુરાદની ગંધ
૪૦
