________________
~ વળી, મુસલમાની વખતમાં ભારતના ધર્મોને ઘણું શોષવું પડયું છે. અંગ્રેજોના વખતમાં સીધું નહીં, પણ આડકતરી રીતે ઘણું શોષવું પડયું છે. છતાં તેમની ઘડી રાખેલી ગોઠવણોની અસરો હવે વિશેષ પ્રમાણમાં અસરકારક જણાવા લાગી છે.
મારી સમજ પ્રમાણે આવા બંધોનાં પ્રાથમિક બીજો તો તેઓ રેકર્ડમાં મૂકતા જ ગયા છે, હાલમાં તો તેને ચોક્કસ સ્વરૂપ આપીને અમલી બનાવવાનું ચાલે છે. એટલે તેથી કાંઈ પણ ધાર્મિકોને શોષવું પડશે તો તેનું મૂળ કારણ તો અંગ્રેજો જ હશે. પછી તો હોય તે ખરું. પરંતુ આગળપાછળ ગમે તે હશે તે દુનિયા જોશે નહીં. ધર્મને આ જાતનું નુકસાન કોના વખતમાં થયું? તે વખતે નામ કોનું ગણાશે? તો એવું કયા ભવને માટે કરવું? ધર્મને હાનિ કરીને દેશને કે ખેડૂતોને સાચો લાભ થઈ શકવાનો જ નથી. કયાંક ને ક્યાંક નુકસાન થવાનું જ. “મિયાં ચોરે મુઠ્ઠીએ, તો અલ્લાહ ઉઠાવે ઊંટે.” આ કહેવત પ્રમાણે ઘણી વાર બને છે. માટે જ મહાપુરુષોએ માનવના જીવનમાં ન્યાય, નીતિ, સદાચાર અને ધર્મને સ્થાન આપ્યું છે. એ વિઘ્નો હઠાવનારી ચીજો છે. તે વિના તો માણસ રાક્ષસ બની જાય. માટે મારી તો અંગત સલાહ છે કે તમારા હાથે શક્ય હોય તેટલા પ્રમાણમાં ધર્મને બિલકુલ નુકસાન પહોંચવું ન જોઈએ, તે જાળવીને જે કરવું ઘટે તે ખુશીથી કરો. તેમાં અમે વચ્ચે આવવા માગતા નથી. વખત ચાલ્યો જશે, થવાનું થઈ જશે, અને વચન રહી જશે કે “અમુકના વખતમાં આ પ્રમાણેનું નુકસાન થયું હતું.” ધર્મ જેવી ચીજ છે. તેને ધક્કો પહોંચવાથી પાપ થાય. પાપ જેવી કોઈ વસ્તુ છે. તેનાં પરિણામ વ્યક્તિને કે સમુદાયને કે પ્રજાને ભોગવવા પડતા હોય છે એ વાત સાચી હોય, તમોને પોતાને પણ કોઈ પણ અંશે સાચી લાગતી હોય તો આ બાબત ઉપેક્ષા કરવા જેવી નથી.
ખેતી ખીલવવાની ધૂનમાં, વિકાસ યોજનાઓને આગળ વધારવાના ઉત્સાહમાં, આ બાબત તરફ ખ્યાલ આપવામાં નહીં આવે, તેને એક સામાન્ય બાબત ગણી લેવામાં આવશે તથા ભારતવાસીઓની ટેવ છે કે કોઈ પણ નવી બાબત આવે, એટલે ધર્મને આગળ કરીને હો હા કરી મૂકવી” આમ
– ૯૪
