________________
પ્રાચીન સ્મારકોના રક્ષણના નામે ધર્મસ્થાનો
ઉપર સરકારી કબજો ધર્મસ્થાનકોને સ્મારકો માનવાની સરકારી નીતિ જ ખોટી છે. એ મૃત બાંધકામો નથી, ઈંટ-ચૂનાનાં મકાનો નથી, કળા-કારીગીરીના નમૂનાઓ નથી; એ તો મનુષ્યના આધ્યાત્મિક વિકાસમાં સહાયક જીવંત આલંબનો છે. એ સ્વયં આત્મવાદ છે. એ ચેતનાને જગાડનારાં-ઢંઢોળનારાં પ્રતીકો છે. એ ધર્મનો પ્રાણ છે. માટે એ ધર્મ છે, અને કોઈ પણ કાયદો ધર્મનો બાધક ન બની શકે.
ધર્મનો નાશ કરવો હોય તો ધર્મના પ્રતીકોનો નાશ કરવો જ પડે. એ નીતિમાંથી મનફાવતી વ્યાખ્યાઓ કરી ધર્મસ્થાનકોનો નાશ કરવાની નીતિ ઘડાઈ છે. તેના પ્રાથમિક પગથિયાં તરીકે તેના રક્ષણના બહાને તેના ઉપર સરકારી કબજો જમાવવાનો હોય છે. આવો કબજો લેવાનો કાયદો બ્રિટિશ સત્તાએ કર્યો છે, અને બ્રિટિશ સત્તાની એજન્ટ જેવી વર્તમાન સરકાર તે કાયદાનો અમલ કરે છે. જોકે બ્રિટિશ સત્તાએ તે કાયદાને આધારે કેટલાંક ધર્મસ્થાનોનો કબજો ભૂતકાળમાં કર્યો છે, પરંતુ ત્યારે પ્રજાની ધર્મભાવના તીવ્ર હતી, અને એ તીવ્ર ધર્મભાવના તેમને બહુ જ ધીમે ધીમે આગળ વધતા દેતી હતી.
પરંતુ જે કાયદો અક્ષરમાં ત્યારે હળવા સ્વરૂપનો હતો, તેણે ૧૯૫૧ પછી મૂર્તિમંત સ્વરૂપ ધારણ કર્યું છે, ઉગ્ર સ્વરૂપ ધારણ કર્યું છે. દેશી સરકારને “આપણી સરકાર માની લેવાની ભ્રમણાના કારણે એ ઉગ્રતાનો પ્રજા તરફથી વિરોધ થાય નહીં તેથી હવે ઉગ્રતા વ્યક્ત કરવામાં આવી રહી છે. અલબત્ત, તેની પૂર્વભૂમિકા તો એ કાયદો ચલાવનારા ખાતાના દફતરમાં તેયાર હતી જ, પરંતુ આ કાયદાના પાછળનો હેતુ બહુ જ ગંભીર હોવાથી તેનો કડક અમલ કરવો એ બ્રિટિશ સત્તાને માટે બહુ જ જોખમી હતું.
જેમ જેમ પ્રજામાંથી ધર્મભાવનાનાં મૂળ ઢીલાં પડતાં જાય છે, અને લોકો શોધખોળ, ઇતિહાસ, શિલ્પ, નવયુગ, પ્રગતિ, જમાનો તરફ
– ૩૭
