________________
Vol. XXXVII, 2014
ન્યાયદર્શનમાં કથાનિરૂપણ
135
પણ કથાત્વનું જ્ઞાન થાય છે. વળી, સાંર્ય હોવાથી કથાત્વની જાતિરૂપતાનું જે ખંડન કરવામાં આવે છે તે યોગ્ય નથી. કારણ કે; સાકર્મની જાતિબાધકતા યુક્તિસંગત નથી. હવે પરસ્પરના અભાવની સાથે રહેનારા બે ધર્મોનું એક સ્થાનમાં રહેવું એ દોષ હોય તો એનાથી જેમ જાતિ દૂષિત થશે તેમ ઉપાધિ પણ દૂષિત થશે. કારણ કે એવી કોઈ વેદ આજ્ઞા નથી કે ઉપાધિઓ પરસ્પર અત્યન્તાભાવમાં એક સાથે એક સ્થાનમાં રહી શકે છે, જાતિ રહી શકતી નથી. આમ યુક્તિઓ દ્વારા મણિકઠે “કથાત્વ' જાતિને કથાનું સામાન્ય લક્ષણ માન્યું છે.
શંકરમિથે વાદવિનોદમાં કથાના લક્ષણ અંગે વિશેષ વિચાર કર્યો છે. શ્રીરઘુત્તમ(ભાષ્યચન્દ્ર) કહે છે કે ભાષ્યકારે કથાનું સામાન્ય લક્ષણ આપ્યું નથી છતાં તેનો વિભાગ કેમ કર્યો છે. તેને સમજાવતાં તેઓ કહે છે કે “કથા' શબ્દ દ્વારા તેનું સામાન્ય લક્ષણ સ્પષ્ટ થઈ જાય છે તેથી તેનો વિશેષ વિચાર ન કરતાં સીધો વિભાગ જ કર્યો છે. માર્ગાર: વથાપના પ્રદેવ થાક્ષમુમિતિ કન્વીન: થાં विभजते तिस्रः कथा भवन्तीति । ५
ભાષ્યચન્દ્રમાં એવો નિર્દેશ કર્યો છે કે નાનાવિન્નુવિચારવિષય વાસ–વ્યિ થા ? કથાના આ સામાન્ય લક્ષણને ભાષ્યકારને સમ્મત લક્ષણરૂપે લેવું જોઈએ. ભાષ્યચન્દ્રકાર “કથા’ શબ્દના અર્થનો વિચાર કરતાં કહે છે કથા શબ્દનો અર્થ થાય છે કથન. કારણ કે કથા ભાવાર્થક “બ” પ્રત્યય દ્વારા નિષ્પન્ન થાય છે. મૂળમાં ‘' ધાતુ છે. પાણિનીય ધાતુપાઠ પ્રમાણે જેનો અર્થ છે “વાક્યપ્રબન્ધ' પ્રબન્ધ શબ્દ કર્મ અર્થમાં “ધન્' પ્રત્યય દ્વારા નિષ્પન્ન થાય છે. વૃષય સ્વપક્ષપ્રસિદ્ધિ પરપક્ષપ્રતિષિદ્ધચન્તરચે વધ્યતે ક્રિય " આ વ્યુત્પત્તિ અનુસાર પોતાના પક્ષની સિદ્ધિ અને પરપક્ષનું ખંડન કરવા માટે કરવામાં આવતું વાક્ય એટલે કથા. આ અર્થના વાચક પ્રબન્ધ શબ્દની સાથે “કથા' શબ્દનો કર્મધારયસમાસ થવાથી પોતાના પક્ષની સિદ્ધિ તથા પરપક્ષનું ખંડન કરવા માટે કરવામાં આવતું કથન એટલે કથા એમ અર્થ થાય.
ન્યાયસૂત્રવૃત્તિમાં વિશ્વનાથપંચાનને કથાનું આ પ્રકારે લક્ષણ આપ્યું છે. તત્ત્વનિવિનયીત્તરસ્વરૂપયો-ન્યાયાનુ ત વનસત્વ: થા એવું વાક્યસમૂહ જેનાથી તત્ત્વનિર્ણય અને વિજય આ બન્ને પ્રયોજનોમાંથી કોઇપણ એક પ્રયોજન સિદ્ધ થઈ શકે અને જેમાં ન્યાયવાક્યો જોડાયા હોય તે કથા. આમ, કથામાં પ્રતિજ્ઞા વગેરે પાંચ વાક્યો હોવા જોઈએ. કથા શબ્દ દ્વારા જે વાક્યસમૂહ વ્યક્ત થાય છે તેમાં તત્ત્વનિર્ણય અને વિજય પ્રાપ્તિમાંથી કોઈએક પ્રયોજન સિદ્ધ કરવાની ક્ષમતા હોવી જોઈએ.
ભાષ્યકાર વાત્સ્યાયને તિસ્ત્ર કથા મા વાતો નો વિતા વેતિ એમ કહીને વાદ, જલ્પ અને વિતષ્ઠા એમ કથા ભેદોનું નિરૂપણ કર્યું છે. આ ભેદો કયા આધારે કર્યા છે તેનો નિર્દેશ કર્યો નથી માત્ર લક્ષણો આપ્યાં છે. વળી લક્ષણમાં આવેલાં પદો-વિશેષણો અન્યનો નિષેધ કરે છે. એટલે એમ કહી શકાય કે ભાખ્રકારની દૃષ્ટિએ તો લક્ષણભેદ જ કથાભેદનો આધાર છે. વાદ, જલ્પ અને વિતંડા એમ કથાના ત્રણ ભેદો કરવાનો કોઈ આધાર હોવો જોઈએ. કયો આધાર હશે? તેનો જવાબ આપતાં વાર્તિકકાર ઉદ્યોતકર કહે છે “જુવિિમ સદવાઃ વિનિષUIT સનત્પવિતા' ગુરુ વગેરે સાથે
