________________
ચૈતન્ય કેન્દ્ર વૈજ્ઞાનિક સ્વરૂપ
દરેક પ્રાણીના જીવનનું અસ્તિત્વ તથા શારીરિક ક્રિયાઓનું સંચાલન એ વસ્તુ પર આધારિત છે કે તેના શરીરમાં અનેક તંત્ર એક “ટીમ” (એકસાથે મળીને કામ કરનાર સમૂહ)ના રૂપમાં વિવિધ ક્રિયાલાપ નિષ્પન્ન કરે. એક જ પ્રકારનાં કાર્યોની શૃંખલાને નિષ્પન્ન કરનાર અનેક અવયના સમૂહને “તંત્ર” કહેવામાં આવે છે. નાડીતંત્ર અને અંતઃસ્ત્રાવી ગ્રંથિ-તંત્ર શરીરનાં આ બે મુખ્ય નિયંત્રક તથા સંયોજક તંત્રો છે. તેઓ શરીરનાં બીજાં બધાં જ તંત્રોનું નિયંત્રણ તથા સંચજન કરે છે, તથા તે દ્વારા સમગ્ર શરીરનાં ક્રિયા-કલાપને સંચાલિત કરે છે. આ બંને તંત્રોની વચ્ચે ક્રિયા-કલાપને વિલક્ષણ પારસ્પરિક સંબંધ છે અને બંને મળીને સમગ્ર રૂપે શરીર-તંત્રને સંચાલિત કરતાં રહે છે. આ બંનેનો પારસ્પરિક સંબંધ એટલે ગાઢ છે કે નાડીતંત્ર અને ગ્રંથિ-તંત્રોના અવય. એક અખંડ તંત્રના જ અંગરૂપ મનાવા લાગ્યા છે, જેને
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
