________________
ગ્રંથિઓ આ બધાં જ શૈતન્ય-કેન્દ્રો સાથે સંબદ્ધ અને તેનાથી પ્રભાવિત છે.
ચૈતન્મ–કેન્દ્રો બધા જ અવયવમાં સક્રિયતા ઉત્પન કરનારાં છે. એ ઈન્દ્રિયોને પણ સંચાલિત કરે છે અને મનને પણ સંચાલિત કરે છે. તેમની ક્રિયાઓને સંતુલિત કસ્વી એ જ સાધનાનું મુખ્ય અંગ છે. આ કાર્ય શૈતન્યકેન્દ્રની પ્રેક્ષા દ્વારા કરી શકાય છે. જ્ઞાનકેન્દ્ર અને કામકેન્દ્ર :
આપણે આ દશ્ય શરીરને મુખ્ય બે ભાગમાં વિભાજિત કરી શકીએ ? જ્ઞાન કેન્દ્ર અને કામકેન્દ્ર. નાભિની ઉપર મસ્તિક સુધીનો ભાગ જ્ઞાન કેન્દ્ર છે, ચેતના કેન્દ્ર છે, અને નાભિની નીચેનું સ્થાન કામકેન્દ્ર છે. આપણે ચેતના આ બે કેન્દ્રોની આસપાસ ઘૂમતી ફરતી રહે છે, જ્યાં જમાં ચેતના સ્થિર થાય છે, ત્યાં ત્યાં ઊર્જાનો પ્રવાહ પણ વધારે વહે છે. ઊજાનું મુખ્ય કેન્દ્ર કામકેન્દ્ર છે અને મોટાભાગની ચેતના તેની આસપાસ ફેલાયેલી છે. મનુષ્યની ચેતના સામાન્ય રીતે નાભિ અને જનનેન્દ્રિય આની જ આસપાસ ફેલાયેલી રહે છે. જ્ઞાન કેન્દ્રમાં ઊ ખૂબ જ ઓછી છે, કેમ કે આજના મનુષ્યની મૌલિક વૃત્તિ છે કામ અને એટલે જ તેની સમગ્ર ચેતના, સમગ્ર ઊજ ત્યાં જ એકઠી થઈ ને પડેલી છે. તેનું ધ્યાન ત્યાં જ વધારે જાય છે. માનસશાસ્ત્રીએ કહે છે– “મનુષ્યમાં કામવૃત્તિને જેટલે તનાવ હોય છે તેટલે બીજી કઈપણ વૃત્તિને હોતો નથી. ભયને તનાવ ક્યારેક કયારેક હોય છે. ઈર્ષ્યા અને અભિમાનને તનાવ પણ કઈ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
