________________
કરતાં તદ્દન જુદે અને દાણા અર્થોમાં “અદ્વિતીય” છે. મનુષ્યની સૌથી મોટી વિલક્ષણતા એ છે કે તેની ચેતના અન્ય પ્રાણીઓની ચેતના કરતાં વધુ વિકસિત છે, તે વિવેકચેતનાથી યુક્ત છે. માનવે મસ્તિષ્કીય વિકાસ અને પ્રતિભાના ક્ષેત્રમાં અદ્વિતીય સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી છે અને સમગ્ર વિશ્વમાં જન્મ લેતાં પ્રાણીઓમાં તેણે શ્રેષ્ઠતમ સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું છે. આ એટલા માટે શક્ય બન્યું છે કે ફકત માનવ જ પિતાની અંતનિહિત યુક્તિસંગત વિચારચેતના દ્વાર - કે જેનું મુખ્ય ફળ “વિજ્ઞાન છે – પિતાના વિકાસ માટે ઉચ્ચતર માનદંડો તેમજ મૂલ્યની સ્થાપના કરી શકે છે. મનુષ્યતર પ્રાણીઓમાં યુક્તિમત્ માનસને અભાવ હોય છે. તેનામાં ફક્ત જિજીવિષા અને પોતાની તાત્કાલિક પરિસ્થિતિઓને અનુરૂપ પિતાને ઢાળવાની ક્ષમતા જ અંતનિહિત હોય છે. તે (પશુ-પક્ષી, વનસ્પતિ વગેરે) જ પિતાની અસંખ્ય પેઢીઓથી તે પ્રકારનું જ જીવન જીવી રહ્યાં છે, તેઓએ બીજો કોઈ વિકાસ સાધ્ય નથી.
માનવની વિલક્ષણતાઓ શરીરવિજ્ઞાન સાથે સંબંધિત છે અને માનસશાસ્ત્ર સાથે પણ તેની શારીરિક વિલક્ષણતાઓ કદાચ અહીં અસ્થાને ગણાશે, પરંતુ પ્રસ્તુત ચર્ચાના સંબંધમાં માનવની જે વિલક્ષણતાઓને અહીં આપણે ઉલ્લેખ કરવા માંગીએ છીએ, તે છે – તેની “પ્રત્યયાત્મક વિમર્શ”ની ક્ષમતા તેમ જ વિવેક–ચેતના. માનવના મનનાં બે સ્તરે છે– ચેતન મન અને અચેતન મન. આ અચેતન મન જ મનુષ્યની તે ચેતના છે, જે તેની અંદર સર્વાધિક પ્રેરક બળ પૂરું
23
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
