________________
दसमं चरमाचरमपयं लोगालोगाणं चरिमाचरिमविभागो
श्री प्रज्ञापना सूत्र भाग १
|| વનમં ઘરનાઘરમવયં ||
રુતિ ાં ભંતે! પુજવીઓ પન્નત્તાઓ? ગોયમા! બક્ર પુજવીઓ પન્નત્તાઓ, તં નહા—સ્થળખમાં, તાપમાં, વાજીયમ્પમાં, 'પંખમાં, ધૂમપ્પમાં, તમળમાં, તમતમમાં, સીપન્મારા સૢ૦-૨||૩||
દસમું ચરમાચરમ પદ.
(મૂળ) હે ભગવન્! કેટલી પૃથિવીઓ કહી છે? હે ગૌતમ! આઠ પૃથિવીઓ કહી છે. તે આ પ્રમાણે—૧ રત્નપ્રભા, ૨ શર્કરા પ્રભા, ૩ વાલુકાપ્રભા, ૪ પંકપ્રભા, ૫ ધૂમપ્રભા, ૬ તમઃપ્રભા, ૭ તમઃતમઃપ્રભા, ૮ ઈષત્પ્રાક્ભારા. ||૧૨૫૩૫૩॥ (ટી) એ પ્રમાણે નવમા પદની વ્યાખ્યા કરી, હવે દસમા પદનો પ્રારંભ કરાય છે. તેનો સંબન્ધ આ પ્રમાણે છે—અહીં પૂર્વના પદમાં પ્રાણીઓની યોનિઓનું પ્રતિપાદન કર્યું અને આ પદમાં પ્રાણીઓના ઉપપાતનુ ક્ષેત્ર રત્નપ્રભાદિ છે, તે ચરમ અને અચરમ વિભાગ વડે બતાવાય છે. તેમાં આ આદિ સૂત્ર છે-‘રુતિ નં અંતે પુઢવીઓ પન્નત્તાઓ'—હે ભગવન્! કેટલી પૃથિવીઓ કહી છે–ઇત્યાદિ પાઠ સુગમ છે. પરંતુ ઈષત્વમ્ભારા એ પીસતાળીશ લાખ યોજન લાંબી અને પહોળી શુદ્ધ સ્ફટિકના જેવી સિદ્ધશિલા પૃથિવી છે. ।।૧।।૩૫૩॥
|| નોનાનોનાનું પરિમારિવિમાનો || રૂમા ાં મંત। વાપ્પમા પુજવીવિ પરમા,અત્તરમા, ચૅરમાડું, અત્તરમાડું, ઘરમંતપવેલા, અત્તરમંતરેલા?ોયમા इमा णं रयणप्पभा पुढवी नो चरमा, नो अचरमा, नो चरमातिं नो अचरमातिं नो चरमंतपदेसा, नो अचरमंतपदेसा, नियमाऽचरमं चरमाणि य, चरमंतपदेसा य अचरमंतपदेसा य, एवं जाव अहेसत्तमा पुढवी, सोहम्मादी जाव अणुत्तरविमाणाणं एवं चेव, ईसीपब्भारा वि एवं चेव, लोगे वि एवं चेव, एवं अलोगे वि IR॰-૨||રૂ ૪||
(મૂળ) હે ભગવન્! આ રત્નપ્રભા પૃથિવી શું ચરમ (પર્વતવર્તી) છે ૧, અચરર્મ (મધ્યવર્તી) છે. ૨ (બહુવચન વિશિષ્ટ) ચરમ છે ૩, અચરમ ૪, ચરમાન્તપ્રદેશરૂપ છે ૫, કે અચરમાન્તપ્રદેશરૂપ છે ૬? હે ગૌતમ! આ રત્નપ્રભા પૃથિવી ચરમ નથી, અચરર્મ નથી, બહુવચનાન્ત ચરમ અને અચરમ નથી, ચરમાન્તપ્રદેશરૂપ નથી, તેમ અચરમાન્તપ્રદેશરૂપ પણ નથી, પણ અવશ્ય અચરમ, અને બહુવચનાન્ત ચરમરૂપ છે, તથા ચરમાન્તપ્રદેશરૂપ અને અચરમાન્તપ્રદેશરૂપ છે. એ પ્રમાણે યાવત્ નીચેની સાતમી નરક પૃથિવી સુધી જાણવું. સૌધર્મથી માંડી યાવત્–અનુત્તર વિમાન સુધી તથા ઈષત્પ્રાક્ભારા પૃથિવી સંબંધે પણ એ પ્રમાણેજ સમજવું. અને લોક અને અલોક સંબંધે પણ એમજ જાણવું. ॥૨॥૩૫૪॥ (ટી૦) ‘રૂમા ાં અંતે! રયળળમા પુવી ર્જાિ ઘરમાં, અત્તરમા'—હે ભગવન્! આ રત્નપ્રભા પૃથિવી શું ચરમ છે કે અચરમ છે–ઇત્યાદિ પ્રશ્ન છે. તેમાં ચરમ અને અચરમની પરિભાષા આ પ્રમાણે છે–ચરમ એટલે પર્યંતવર્તી, છેલ્લે રહેલું, તે ચરમપણું બીજાની અપેક્ષાએ હોય છે તેથી તે સાપેક્ષ છે. જેમકે પૂર્વના શરીરની અપેક્ષાએ ચરમ શરીર કહેવાય છે. ચરમપર્યંતવર્તી ન હોય, પણ મધ્યવર્તી હોય તે અચરમ. તે પણ ચરમની અપેક્ષાએ હોવાથી સાપેક્ષ છે. જેમકે તેવા પ્રકારના અન્ય શરીરની અપેક્ષાએ મધ્યશ૨ી૨ અચરમશરીર કહેવાય છે. એ પ્રમાણે ચરમ અને અચરમ સમ્બન્ધુ એકવચનાન્ત પ્રશ્ન કર્યો, હવે બહુવચનાન્ત પ્રશ્ન કરે છે. ‘પરમારૂં અત્તરમાડ્' એટલે બહુવચનાન્ત ચરમ છે અચરમ છે? આ ચાર પ્રશ્નસૂત્રો તેવા પ્રકારના એકત્વપરિણામવાળા દ્રવ્ય સમ્બન્ધ કર્યા, હવે પ્રદેશોને આશ્રયી બે પ્રશ્ન કરે છે—‘ઘરમંતપણ્ણા ય અત્તરમંતર્પણ્ણા ર્'ચરમરૂપ અને અન્ને રહેલા હોવાથી અન્તવર્તી ખંડો ચરમાન્તો કહેવાય છે, તેમાં રહેલા પ્રદેશો તે ચ૨માન્તપ્રદેશો કહેવાય છે. કોઇની પણ અપેક્ષાએ અન્તે નહિ રહેતા હોવાથી અચરમરૂપ-મધ્યવર્તી ખંડ અચરમાન્ત કહેવાય છે. તેમાં રહેલા પ્રદેશો તે અચરમાન્તપ્રદેશો કહેવાય છે. એ પ્રમાણે ગૌતમ સ્વામીએ છ પ્રશ્નો કર્યા. હવે ભગવાન તેનો ઉત્તર આપે છે—‘હે ગૌતમ! તે
337
