________________
જાન્યુઆરી, ૨૦૧૩
પ્રબુદ્ધ જીવન : ગાંધી સ્મૃતિ ચિંતન વિશેષાંક
૧૫
કરે છે. પૂતળીબાનો આજ્ઞાંક્તિ પુત્ર મોહન જરૂર જણાય ત્યાં બાનાં પાસ કરી ભાવનગર ભણવા જાય છે. શામળદાસ કૉલેજમાં પ્રવેશ આદેશની પણ સમીક્ષા કરે છે. ઘરે કામ કરવા આવતા સફાઈ કામદાર મેળવે છે પણ ત્યાં ફાવતું નથી. પરત રાજકોટ આવે છે અને પિતાજીના ઉકાને અડકાય નહિ એવી સમજ આપતાં બા સાથે દીકરો સહમત મિત્ર તથા પરિવારના સલાહકાર હિતેચ્છુ માવજી દવેની સલાહથી થતો નથી. આપણે સૌ એક પિતાના સંતાન એવી વૈશ્વિક સમજનો બેરિસ્ટર થવા માટે વિલાયત જવાનું નક્કી થાય છે. પિતૃસેવક મોહને ઉદય બાળપણમાં જ થાય છે. એટલે જ મોટી વયે “અસ્પૃશ્યતા હિંદુ પિતાની માંદગીમાં તેમની ખૂબ સેવા કરી છે. પણ પિતાજીના જીવનની ધર્મનું કલંક છે” એમ જાહેર કરે છે. સર્વધર્મ સમાનતા, બંધુતા, સદ્ભાવ આખરી ક્ષણોમાં પોતે હાજર ન રહી શક્યા તેનો વસવસો આજીવન જેવા ગુણોની ખીલવણીને પોષક વાતાવરણ જાતે સર્જે છે અને તેને રહ્યો છે. વિસ્તૃત ફલક પર વ્યવહાર જગતમાં મૂકવાનો પુરુષાર્થ આદરે છે. વિલાયત જવાનું સહેલું નથી, માતાની આજ્ઞા મેળવવી પણ અઘરી
અહિંસાનો પ્રથમ સાત્ત્વિક અનુભવ જીવનની દિશા બદલી નાંખે છે. દીકરો વિલાયત જઈને અધર્મી થઈ જાય એવી પૂરી સંભાવના છે. છે. દેવું ચુકવવા સોનાના કડાનો થોડો ભાગ વેચી દીધાનું પિતાજી જૈન સાધુ બેચરજી સ્વામી પાસે ત્રણ પ્રતિજ્ઞા લેવાનું નક્કી થાય છે. ૧. સમક્ષ ચિઠ્ઠી લખીને કબૂલ કરે છે ત્યારે પિતાજી માફ કરી દે છે. ભૂલની પરસ્ત્રી ગમન ન કરવું. ૨. માંસાહાર ન કરવો. ૩. દારૂ ન પીવો. – સજા ભોગવવાની તૈયારી સાથે થયેલી લિખિત કબૂલાત સામે વેદનશીલ આ ત્રણ પ્રતિજ્ઞા પછી વિલાયત મોકલવા મા રાજી થાય છે. વિલાયત પિતા પાસેથી પ્રાપ્ત થયેલી ક્ષમા બાળ મોહનને ક્ષમાધર્મી બનાવે છે. જવા પૈસાની વ્યવસ્થા કરવા કસ્તુરબાના ઘરેણાં વેચે છે અને મોટાભાઈ સાચું બોલવાથી સજા નહિ ક્ષમા મળે છે એવો અનુભવ તેમના ઘડતરમાં કરજ કરે છે. મૂલ્યવાન સાબિત થાય છે.
રાજકોટની આલ્લેડ હાઈસ્કૂલનો વિદ્યાર્થી વિલાયત આગળ અભ્યાસ સત્યપ્રીતિ સ્વભાવમાં છે. સહજ છે. શાળા કક્ષાએ આગળ બેઠેલા માટે જઈ રહ્યો છે એવા ખબર મળતા શાળામાં મોહનદાસના વિદ્યાર્થીએ સાચો લખેલો સ્પેલિંગ જોઈને પોતાની ભૂલ સુધારી લેવાની વિદાયમાનમાં એક કાર્યક્રમ ગોઠવાય છે. પોતે પ્રતિભાવમાં કાંઈક શિક્ષકની ખોટું કરવાની સલાહ
બોલવાનું થશે એમ સમજી પ્રતિભાવ માનતો નથી. પણ પોતાના દરેક પ્રાધ્યાપકના મિજાજને સલામ | લખીને જાય છે, તે વાંચે છેઃ શિક્ષક વિશે આદર ધરાવે છે. મિત્ર | કચ્છ જિલ્લાના નખત્રાણા ગામમાં આવેલી કૉલેજમાં ગુજરાતીના ‘હું આશા રાખું છું કે બીજાઓ શેખ મહેતાબના કુસંગે માંસાહાર | પ્રાધ્યાપક તરીકે નોકરી કરતા ડૉ. યોગેન્દ્ર પારેખને મળવાનું બન્યુંમારો દાખલો લેશે અને ઇંગ્લેન્ડથી તરફ વળે છે. માંસાહાર કરી ત્યારે એમનામાં રહેલો તણખો કેટલો પાવે છે તેની પ્રતીતિ થઈ. | પાછા આવ્યા બાદ હિન્દુસ્તાનમાં બળવાન થઈ, બળવાન અંગ્રેજોનો નોકરી કરનારા ઘણા હોય છે. પરંતુ નોકરીને મિશન માનીને પોતાના સુધારાનાં મોટાં કામો કરવામાં મુકાબલો કરી શકાય એમ | કર્મને યશદીક્ષા આપનારા લોકો ઓછા હોય છે.
જિગરથી ગૂંથાશે.” કિશોરવયે તાર્કિક રીતે સાચું લાગે | યોગેન્દ્રભાઈએ વિદ્યાર્થીઓને ગાંધીજીની ‘આત્મકથા' મોટી સંખ્યામાં તે સમય, અકાદ અઠવાડિયા છે પણ માંસાહાર કર્યો હોય ત્યારે | ખરીદવા માટે પ્રેરિત કર્યા હતા. ‘આત્મકથા' વાંચ્યા પછી એક કાર્યક્રમ બાદ આ મેળાવડાનો અહેવાલ માતા સમક્ષ જમવાના સમયે આજે | શરૂ થયો. જેમાં ‘પુજ્ય બાપુને પત્ર લખો' કાર્યક્રમ હેઠળ વિદ્યાર્થી કાઠિયાવાડ ટાઈમ્સ નામના ભૂખ નથી એમ બોલવું પડે તે કઠે|ભાઈબહેનોએ ગાંધીજીને પત્રો લખ્યા વિદ્યાર્થિની જ્યોતિ પટેલે | અખબારમાં છપાયેલો. ૧૮૮૮ના છે. ચોરી છૂપીથી માંસ ખાવું અને પોતાનો પત્ર મને ફોન પર વાંચી સંભળાવ્યો ત્યારે મને આનંદ) સપ્ટેમ્બરની ચોથી તારીખે મુંબઈથી મા સમક્ષ જૂઠું બોલવું પડે તેનાથી | એટલા માટે થર્યો કે ગાંધીજી કોલેજના વિદ્યાર્થીઓ સ ધી પહોંચ્યા | આગબોટમાં બે સે છે અને અંતરાત્મા ડખે છે. આખરે એમ | મેં આ ઘટના વિષે “અભિયાન'માં લખ્યું તે વાંચીને લંડનના શ્રી ઓગણીસમી સપ્ટેમ્બરે લંડન પહોચે નક્કી કરે છે કે માતા-પિતા જીવે છે | સતીશ ઠકરારે આવા પ્રોજેક્ટ માટે રૂપિયા અગિયાર હજાર
છે. વિલાયતમાં ત્રણેય પ્રતિજ્ઞાનું ત્યાં સુધી માંસનો ત્યાગ કરવો અને યોગેન્દ્રભાઈને મોકલી આપ્યા હતા.
પાલન કરવામાં ઘણી કસોટી થાય તેમની હયાતી ન હોય ત્યારે
છે. મિત્રની ઘણી સમજાવટ છતાં | પાકિસ્તાની સરહદ પાસે આવેલા કાળા ડુંગર પર વિદ્યાર્થીઓને લઈ જઈને | માંસાહાર કરવો અને બળવાન થવું
ફિક્કુ ખાય છે. એક વખત શરદીયાદગાર વાચનની એક બેઠકનું આયોજન પણ યોગેન્દ્રભાઈએ કરેલું. અને અંગ્રેજોનો મુકાબલો કરવો. |
ઉધરસથી પીડાય છે ત્યારે ડૉક્ટર | આવી તો કેટલીય પ્રવૃત્તિઓ ચાલુ કૉલેજે યોગેન્દ્રભાઈ કરતા જ રહે છે. આમ, સત્યપ્રીતિ માંસાહારથી
ગો-માંસના રસાવાળી ચા પીવાનો વિદ્યાર્થીઓ એમને અઢળક પ્રેમ આપે છે. ઉગારે છે.
ઉપચાર બતાવે છે પણ ઈન્કાર કરે અમદાવાદથી મેટ્રિકની પરીક્ષા
ડિૉ. ગુણવંત શાહ
છે. ફેરિંગ્ડન સ્ટ્રીટમાં ઘણે દિવસે
