Prabuddha Jivan 1977 Year 38 Ank 17 to 24

Author(s): Chimanlal Chakubhai Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 8

૧૮
પ્રબુદ્ધ જીવન
ખગાળદર્શ નાગાર–પ્લેનેટેરિયમ
દુ
ગાંધીજીને એક વખતે એક માણસે પૂછ્યું હતું કે “મને રાત્રે સૂતાં સૂતાં કેટલીક વાર ખૂબ ખરાબ વિચારો આવે છે તો મારે એ વિચારોથી મુકત થવા માટેશું કરવું?” ગાંધીજીએ એકસૂત્રી જવાબ આપ્યો હતો કે રાત્રે સૂતાં સૂતાં આકાશ નિરીક્ષણ કરો.
આકાશમાં વિસ્તરેલી વિરાટની ફાટ લીલાને જોઈને માનવીને પોતાની ક્ષુદ્રતાનું ભાન થયા વિના રહેતું નથી. એ ભાન થાય એટલે બધા અભદ્ર વિચારો મનમાંથી દૂર થાય, માણસની દષ્ટિ ભદ્ર પ્રત્યે મંડાતી થાય. ‘સર્વે ભદ્રાણિ પશ્યન્તુ' એવા જે પ્રાર્થનામંત્ર છે તે માનવીના જીવનને ભરી રહે એવું વિચારીને જ ગાંધીજીએ પેલા માણસને રાત્રે આકાશદર્શન કરવાની સલાહ આપી હશે.
અને ખરેખર, આકાશનું દર્શન એ ભવ્ય છે, દિવ્ય છે. તમે જિંદગીભર એનું દર્શન કર્યા કરો તા પણ થાકો નહિ એવું એનું સૌંદર્ય છે. અને એથી જ તેા આકાશનું દર્શન કરતા ઋગ્વેદના વૅન ઋષિના મોમાંથી ઉદ્ગારોસરી પડયા હતા કે ‘પશ્ય દેવસ્ય કાાં, ન મમાર ન જીયંતિ' – જે મરતું નથી અને જે જીર્ણ થતું નથી એવું દેવાનું આ કાવ્ય નું જે.
આજના યંત્ર-યુગમાં જીવતા કોઈ શહેરી માનવીને, વેન રૂષિના જેવા કોઈ, આકાશના આ દિવ્ય કાવ્યને જોવાનું કહે અને એ માનવી, ઉપર આકાશ પર મીટ માંડે તો એને શું દેખાય? કાંઈ ઝાઝું નહિ. કારણકે, શહેરામાં ઝળાંહળાં થતા વીજળીના દીવા આકાશની આભાને ઝાંખી પાડી દે છે અને એને માત્ર થોડા વધારે પ્રકાશન તારા સિવાય બીજું કાંઈ દેખાતું નથી. એ કુદરતની એક અનોખી લીલાના પરિચયથી વંચિત રહી ય છે.
મંત્રયુગે સર્જે લી આ ખોટ પૂરવા માટે અને સાથેાસાથ, આબાલવૃદ્ધ સૌ કોઈને ખગેાળની ચમત્કૃતિઓમાં રસ લેતા કરવા માઢ, મંત્રવિદોએ પેાતે જ એક સાધન શેાધ્યું છે અને એ સાધન છે પ્લેનેટેરિયમ. આપણે એને નક્ષત્ર દર્શનાગાર કે ખગાળદર્શનાગાર કહી શકીએ. મુંબઈમાં હમણાં જ એક આવું નક્ષત્રદર્શનાગાર સ્થાપવામાંઆવ્યું છે. આપણે એના અને સાથોસાથ થોડો ખગાળન પણ પરિચય મેળવીએ.
પંડિત જવાહરલાલ નહેરુના વિજ્ઞાનપ્રેમ તો જાણીતા છે. આવા વિજ્ઞાનપ્રેમી મહાનુભાવની સ્મૃતિમાં મુંબઈમાં ઊભા થઈ રહેલા વિરાટ નેહરુ કેન્દ્રના એક ભાગ તરીકે, પ્રજાને વિજ્ઞાનમાં રસ લેતી કરે એવું ! ખગેાળદર્શનાગાર બાંધવામાં આવે એ સર્વથા સમુચિત છે. આપણા દેશમાં આ ત્રીજું અને સૌથી મોટું ખગેાળદર્શનાગાર છે. એશિયાભરમાં પણ એ સૌથી માટું છે.
જેમણે આપણા દેશના કે વિદેશમાંના ખગેાળદર્શનાગાર જોયાં નથી તેમને એના વિશિષ્ટ ઘાટના ખ્યાલ આવે એમ નથી એટલે પહેલાં હું એના ઘાટ અંગે ઘેાડું વર્ણન કરીશ, મુંબઈમાં વરલીના રાજમાર્ગ એનીબિસેન્ટ માર્ગ પરથી જેઓ પસાર થયા હશે તેમણે, ત્યાં તાજમહાલના ગુંબજ જેવા અથવા તો બીજાપુરના ગેલગુંબજ જેવા ગુંબજ બંધાયેલા જોયા હશે. આ જ છે મુંબઈના ગાળદર્શના ગારના ગુંબજ. આપણા માથા પર આકાશ ગુંબજના આકારે વિસ્ત રેલું છે અને એ ગુંબજના અંદરના ભાગમાં જાણે તારા મઢયા હોય એવા દેખાવ કરવા માટે ખગોળનું કૃત્રિમ દર્શનવિજ્ઞાનીઓ આવા ગુંબજમાં જ કરાવે છે.
મુંબઈના ખગાળદર્શનાગારના ગુંબજની ઉંચાઈ ૭૫ ફીટની છે અને એનો વ્યાસ પણ ૭૫ ફીટના છે. ગુંબજની નીચે, ૫૫૦ પ્રેક્ષકો આરામથી બેસી શકે એવી બેઠકો છે અને એની નીચેના તળ
તા. ૧-૧-૭૭
મલામાં ગ્રન્થાલય વગેરે છે, પણ એની વાત પછી કરીશું, પહેલાં ખગાળદર્શનાગારની વાત કરીએ.
ખગાળદર્શનાગારના કેન્દ્રમાં નીચે, પાંચ ટન વજનનું એક રાક્ષસી પ્રોજેક્ટર ગેાઠવવામાં આવ્યું છે. આ પ્રોજેકટરમાં બીજા ૧૧૦ નાનાં પ્રાજેક્ટરો છે. પ્રેક્ષકો જોવા માટે તૈયાર થાય તે પછી સૌથી પહેલાં તે તેમને મુંબઈની ક્ષિતિજ રેખા દેખાય છે. એ ક્ષિતિજ રેખા ગુંબજની નીચેના ભાગ પર અંકિત કરેલી છે અને એમાં રાજાબાઈ ટાવર, ભાભા અણુકેન્દ્રો વગે૨ે દેખાય છે. આ ક્ષિતિજરેખા ધીમે ધીમે ઝાંખી થાય છે અને ખગેાળદર્શનાગારમાં અંધકાર છવાવા માંડે છે. તેની સાથેાસાથ જ ગુંબજના અર્ધગાળ ફલક પર તારા ટમટમવા માંડે અને મુંબઈમાં રાત્રે દેખાતાં આકાશની સાદ્યન્ત પ્રતિકૃતિ ગુંબજના લૂક પર અંકિત થયેલી દેખાય છે. આપણે જાણીએ છીએ કે આકાશના ચંદરવા સ્થિર નથી રહેતા. બધા જ તારાચા, નક્ષત્ર, ગ્રહો વગેરે પૂર્વથી પશ્ચિમ તરફ પ્રવાસ કરતા દેખાય. આ પ્રવાસ પણ ખગાળ દર્શનાગારના ગુંબજ પર આપણને દેખાય છે. દરેક તારો, દરેક નક્ષત્ર, દરેક ગ્રહ એના અને એની જ્યોતિ પ્રમાણે જ, ગુંબજના લક પર અંકિત થ આપણે જોઇ શકીએ છીએ. આ બધી કરામત, પેલા રાક્ષસી પ્રોજેકટરમાં ગાઠવેલાં બીજા ૧૧૦ પ્રાજેકટરો દ્વારા થાય છે. દરેક અવકાશી પિંડની વિજ્ઞાનીઓએ નક્કી કરલી ગતિ પ્રમાણે જ આ ગુંબજમાંની એની જુદી જુદી ઝડપે ચાલતી ઈલેકિટ્રક મેટરો અને વીજાણુવિધા એ ત્રણના સુભગ સંગમથી, અવકાશના ગાળાની બધી જ રીતે સંપૂર્ણ એવી પ્રતિકૃતિ ખગોળદર્શનાગારના ગુંબજમાં ઊભી કરી શકાય છે.
અને વિજ્ઞાનીઓએ ખૂબી તો એવી કરી છે કે ભૂત, વર્તમાન, કે ભવિષ્યના કોઈ પણ દિવસે તારાઓની, નક્ષત્રાની અને ગ્રહોની અવકાશી સ્થિતિ કેવી હતી તે જાણવું હોય તો ખગાળદર્શનાગારના પ્રોજેકટરો તેમને જણાવી શકે. દા. ત. ગાંધીજી જન્મ્યા તે દિવસે તારાઓ અને ગ્રહો આકાશમાં કયાં ઊભા હતા તે આ પ્રાકટરો તમને જણાવી શકે. અરે ભગવાન બુદ્ધ કે શ્રીમદ્ શંકરાચાર્ય જન્મ્યા તે વખતની તેમના જન્મસ્થળ ઉપરના આકાશની સ્થિતિ પણ ક પ્રાજેકટરો જણાવી શકે. વચ્ચે થોડા વરસ પર જ્યારે અષ્ટગ્રહ” થયા હતા ત્યારે, આઠ ગ્રહો કેવી રીતે આકાશમાં ગેઠવાઈ ગયા હતાં. તે જો જોવું હોય તો તે પણ પ્રાજેકટરો બતાવી શકે. આ વાંચી કોઈ જોષી મહારાજને આ ખગાળદર્શનાગાર વસાવવાની ઈચ્છા થઈ આવે તા નવાઈ નહિ, જો કે એ ઈચ્છા કદી બર આવે એમ નથી, કારણકે આ દર્શનાગાર બાંધવા પાછળ ૧ કરોડ ૬૦ લાખ રૂપિયાનો ખર્ચ થયો છે.
આપણે, ખગાળદર્શનાગારનો ગુંબજ પર ફેંકાતી આકાશની પ્રતિમાની વાત કરી. હવે બીજી કેટલીક ખગોળીય ચમત્કૃતિઓ જે આ દર્શનાગારમાં સમાવિષ્ટ કરવામાં આવી છે તેની વાત કરીએ
ઘણાને ખબર તો હશે જ કે કોઈ પણ અવકાશી પિડના દ્રવ્યસંચય અને એના સપાટી પરના ગુરુત્વાકર્ષણ વચ્ચે સીધે બંધ છે. દા. ત. ચન્દ્રના દ્રવ્યસંચય પૃથ્વી કરતાં ઘણા આછે છે એટલે એનું સપાટી પરનું ગુરુત્વાકર્ષણ પૃથ્વી કરતાં છઠ્ઠા ભાગનું છે. પૃથ્વી પર જે નવજાત શિશુનું વજન ત્રણ કિલો હોય તેનું ચન્દ્ગ પરનું વજન તો રહે કિલે જ થાય. એ જ પ્રમાણે ગુરુના ગ્રહના દ્રવ્યરાંચય પૃથ્વી કરત ઘણા વધારે છે એટલે એનું સપાટી પરનું ગુરુત્વાકર્ષણ પણ પૃથ્વી કરતાં વધારે છે. પૃથ્વી પર જે માનવીનું વજન ૫૦ કિલા હાય તેનું ગુરુ પર ૧૨૩ કિલો થાય. ગ્રહમાળાના બધા ગ્રહોના ગુરુત્વાકર્ષણ