________________
તા. ૧-૨-૭૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૮૩
by susan George. જરા પણ માનવતા હોય તે આંખ ઉઘાડે એવું પુસ્તક છે. - એવું જ શરાબનું. ચારે તરફ શરાબને ઉપયોગ વધતો જાય છે. ઉપર જણાવેલ પ્રવચનમાં જ વિબાજીએ કહ્યું છે:
“હવે દારૂ – શરાબની વાત. શરાબ પીવે એને સંસ્કૃતમાં પંચ મહાપાતકોમાં ગણવામાં આવેલ છે. પંચ મહાપાતકોમાં એક મહાપાતક છે મદ્યપાન. જ્ઞાનીઓની હત્યા કરવી, ગુરુપત્ની સાથે વ્યભિચાર કરવો, સુવર્ણની શેરી કરવી એ મહાપાતક છે. મામૂલી ચોરીની વાત જુદી છે, પણ સુવર્ણની ચેરી મહાપાતક છે કેમ કે જન્મભરની કમાઈ સુવર્ણ રૂપે રાખવામાં આવી હતી એને જ ઉઠાવી લેવામાં આવી. આવા ચાર મહાપાતક ગણાવ્યા અને એની સાથે જે સહયોગ કરે એને પાંચમું મહાપાતક ગણા આવી વાત ઉપનિષદમાં આવે છે.'
ટાઈમ્સ ઓફ ઈન્ડિયાના તા.૨૪-૧-૭૭ના અંકમાં પંજાબમાં વધત જતીશરાબરી ઉપર ખાસ લેખ છે. ચારે તરફ ગામડાઓમાં, કિસાન અને મજૂરમાં, યુવાને અને વિદ્યાર્થીઓમાં, કેફી દવાઓ અને દારૂને દૈત્ય ફરીવળ્યો છે. કેફી દવાઓ અને દારૂ પીવાથી મજૂરો વધુ કામ આપે છે, એવી માન્યતાઓ, મજૂરીના ભાગ તરીકે દારૂ અને માદક દવાઓ આપવામાં આવે છે. આખા પંજાબમાં ગંભીર સમસ્યા થઈ પડી છે. ભારતમાં પંજાબ સૌથી વધારે સમૃદ્ધ પ્રદેશ છે, સમૃદ્ધિનું પરિણામ ભોગવિલાસ અને અંતે વિનાશ – માંસાહાર હોય ત્યાં શરાબ આવે છે અને શરાબ હોય ત્યાં માંસાહાર આવે છે. માણસ પોતાની જાતનો વિચાર ન કરે ત્યારે માણસાઈ ભભૂલી જાય છે. ૨૪-૧-૭૭
–ચીમનલાલ ચકુભાઈ * તિતિક્ષા , સવં સવં:લ્લાના પ્રતિરપૂર્વમ્
चिता बिलापरहितं सा तितिक्षा निगद्यते ।। २४ ।। અનુવાદ :
સહવા સર્વ સંતાપો કે વિરોધ કર્યા વિના, ચિતાવિલાપ છાંડીને, તિતિક્ષા તેહને કહી.
શ્રી શંકરાચાર્ય કૃત “વિવેકચૂડામણિ -શ્લોક ૨૪. વિવેકચૂડામણિ' એ શ્રી શંકરાચાર્યના સરલ તત્ત્વદર્શનનું કાવ્યપુસ્તક છે; ૫૮૦ શ્લોક તેમાં રચેલા છે. ગુરુશિષ્ય-સંવાદ- શૈલીએ તેમાં મુકિતવાંછુ જીવોને આત્મજ્ઞાનને બોધ છે. એ સંવાદશૈલી આપણે ત્યાં પરંપરાશી પ્રચલિત થઇ; તેનાં એંધાણ છેક અહીં છે. આત્માનું સ્વરૂપ, આત્મજ્ઞાન, તેમ જ તેનાં સાધને, વળી બ્રહ્મ કહેતાં પરમાત્માનું સ્વરૂપ અને તેના જ્ઞાનસાધનેનું અહીં નિરૂપણ છે. તે એટલું સરલ છે અને તેની રજૂઆત શકય એટલી ભાવપૂર્વકની છે કે તેમાં જ આ શાનભકિતના સમર્થ સ્વામીનું પ્રભુત્વ પ્રગટી આવે છે. બ્રહ્મજ્ઞાનની આ ગૂઢ તત્ત્વવિદ્યાની આટલી લોકગમ્ય રજૂઆત, એ મહામેઘાવિન ની વિશદવેધક વ્યાપક ચેતનાની પ્રસાદી તરીકે પ્રભવે છે, એ તેની ખૂબી છે.
વિવેકચૂડામણિ એટલે? ચૂડામણિને અર્થ છે, મુગટને મણિતે વિશેષ લાપાત્ર હોઇ, સર્વથી મોખરે - મહત્ત્વને સ્થાને હોય છે; એથી એ ઉત્તમ રત્ન હોય છે; તેમ અહીં આત્મિક સંપત્તિમાં વિવેક ગુણનું સર્વોત્કૃષ્ટ મુલ્ય છે. તેથી તેને લક્ષા અને લક્ષ્યપાત્ર ગુણ લેખે છે. એટલે જ તો શંકરાચાર્યે આ ગ્રંથના ચૂડામણિ સમા શીર્ષકસ્થાને તે શબ્દનું આસન કરાવ્યું છે ને!
ચિત્તન આ વિવેકગુણને ખાત્મા અને ને! પરમાત્માના સાક્ષાત્કાર અર્થે, આધ્યાત્મિક ભૂમિકાએ વિકસાવવા પડે છે, તેને જે પ્રકારે અને જે રીતે વિકસાવવો પડે છે, તેને અહીં પરિચયબોધ
છે. વિવેક એટલે સારું-નરસું સમજનારી બુદ્ધિ પદાર્થો, ગુણો વ. ને ભેદ સમજનારી, તુલનાત્મક, તત્ત્વગ્રાહી બુદ્ધિ. હંસ જેમ નીર અને હીરને વિવેક એટલે ભેદ ઓળખતો–સમજતો લેખાય છે, તેમ મનુષ્ય આ દ્રત્ત્વોથી ભરેલા જગતનાં ઇષ્ટઅનિષ્ટ તત્ત્વોને પિછાનવા પ્રમાણવાં જોઈએ. જેથી કરીને ઈષ્ટની ગતિને માર્ગે, અંતે પરમ તત્વ પ્રતિ ચિત્તની એકાગ્રતા સાધી શકાય. આમ વિવેક તે મનુષ્યની ઉત્તમ ચેતનાને વિશેષ છે વિબુધના ચિત્તમાં વિરાજે છે. જેથી તેની પ્રજ્ઞા સ્થિર થાય છે. શ્રી શંક્રાચાર્યે આધ્યાત્મિકતાના દષ્ટિબિન્દુથી આ વિવેકસાધનાન તરીકે અત્રે દર્શાવેલ છે. બ્રહ્મજિજ્ઞાસુ શિષ્ય બ્રહ્મજ્ઞાની ગુરુ પાસેથી વિવેકની સમજસાધનાદ્વારા આત્મવિદ્યા મેળવવાની હોય છે. એ બાબતને, ઉદબોધન અને અનુરોધદ્વારા, જ્ઞાનના કીમિયાગર શંક્રાચાર્યે આ કૃતિમાં બાધ કરેલો છે.
અજ્ઞાનમાંથી મન અને દેહનાં બંધને ઉદ્ભવે છે; આત્મસ્વરૂપના જ્ઞાનથી અને બ્રહ્મજિજ્ઞાસાથી, એ બંધનમાંથી મુકિત મળે છે. એવી મુકિત અભિલાષી સાધક તે મુમુક્ષુ છે. શ્રી શંકરાચાર્યે એવા મુમુક્ષુજન માટે ચાર સાધન - ઉપાયે કહ્યા છે. જે “સાધનચતુષ્ટય” તરીકે ઓળખ્યા છે. એ ચારે સાધન - ઉપાયો સારાસારને વિવેક સુચવનારા છે. તેનાં નામ છે : (૧) નિત્યાનિત્યવસ્તુવિવેક. (૨) ઇહામુત્રાઈફલ ભોગવિરાગ. (૩) શમાદિષટક સંપત્તિ અને (૪). મુમુક્ષા.
આ ચારેના પરસ્પરસંબંધ સ્વરૂપે, તેમને સમજીએ: પ્રથમ નિત્યઅનિત્યના વિવેકવડે, બ્રહ્મ જે અવિનાશી - નિત્ય તત્ત્વ અને
જગત જે ક્ષણિક, વિનાશી માટે જ અનિત્ય તત્ત્વ, તે બન્નેનો ભેદ ઉકલે છે. તેમ થતાં, બ્રહ્મ સત્ય છે ને જગત મિથ્યા છે, એ ભાવ દઢ થાય છે; એથી ઇષ્ટ પ્રતિ લક્ષ થાય છે.
બીજું સાધન છે, ઈહામુત્રાર્થ ફલજોગ વિરાગ. એટલેકે, આ લેક અને પરલોક બન્નેનાં જે અનિત્ય ફલે છે, તે ભોગવવા વિશે વિરકત ભાવ રહે છે. અને ભગવાય તો પણ તે અનાસકિતથી ભગવાય છે.
ત્રીજા પ્રકારની સાધનામાં મનુષ્ય શમ, દમ વ. આત્માના છે ગુણાની સંપત્તિને કેળવે છે; તેને પરિણામે તેની મુમુક્ષુ બુદ્ધિ - મેલેરછામુકિતની અભિલાષા કેળવાય છે. ઉપરની ચારમાંથી, પહેલી, બીજી અને ચેથી સાધના ઉપરાંત, ત્રીજીમાં રહેલી છ સંપત્તિઓ મળીને કુલ નવની સાધનાથી મનુષ્યને આત્મજ્ઞાન થાય છે.
ત્રીજીની એ છ એ છ સંપત્તિઓને - આત્માના ગુણોને, આપણે ઓળખવા જોઇએ: શમ ઉપરાંત દમ, ઉપરમ અથવા ઉપરતિ, તિતિક્ષા, શ્રદ્ધા અને છઠ્ઠી સંપત્તિ છે સમાધાન. તેને ટૂંકમાં સમજીએ, અને તેમાંના ‘તિતિક્ષા’ ગુણને વિશેષ ભાવ ગ્રહણ કરીએ.
‘શમ” એટલે ચિત્તનું નિયમન - નિયંત્રણ. વિષયોમાંથી મનને વારી લઇ પોતાના લક્ષ્યમાં જે સ્થિરતા, તે શમ અવસ્થા છે. જ્યારે “દમ” છે, બાહ્ય ઈન્દ્રિયે - જ્ઞાનેન્દ્રિય ને કર્મેન્દ્રિયોને વહી જતી, વાળી લેવી તે. ઉપરમદ્વારા વ્યકિત ચુસ્તપણે એકાગ્રતાથી સ્વધર્મનું આચરણ કરે છે.“ તિતિક્ષા’ને અર્થ છે, જે કંઇ આવે તે ધીરતાથી વેઠી લેવાની વૃત્તિ; સુખ દુ:ખ વ. દ્વન્દ્રોને સમજી જે કંઇ પ્રતિકૂળતા હોય તેને શાંતિપૂર્વક સહી લેવી તે જ તપની વૃત્તિ અને તે તિતિક્ષા. શ્રદ્ધાનું તત્ત્વ તે ગુરુ, શાસ્ત્રગ્રંથ, ધર્મપુરુષે વ.નાં વચન, વિચાર ને આચરણમાં ઊંડો વિશ્વાસ: જે એક પબરની: રણમાં ઊંડે વિશ્વાસ; જે એક પ્રકારની આસ્તિકતા જ છે. આત્માની આ સંપત્તિ - રાગુણાને પરિણામે, બ્રહ્મ-પરમાત્મા તત્ત્વ પ્રતિચિત્તની એકાગ્રતા કેળવાય છે. જ્યારે મનની આવી અવિચલતા ને સતતતા નીપજી આવે, ત્યારે તે ‘સમાધાન” ગુણ છે.
આમ આત્માને મોક્ષમાર્ગ પ્રતિ દોરી લઇ જનાર, એક મહત્ત્વની સંપત્તિ તે ‘તિતિક્ષા’ શકિત છે. દુ:ખ સહન કરવાની શકિત વડે
